Επέτειος 1821 και παιδικό βιβλίο: Οι συναρπαστικές, νέες εκδόσεις

Συναρπαστικές, νέες εκδόσεις αφιερωμένες στα παιδιά, ετοίμασαν οι ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι με αφορμή  τη μεγάλη επέτειο του 1821. Εξαιρετικά εικονογραφημένες και πυκνογραμμένες, αποτελούν αφετηρία για να πυροδοτηθεί το ενδιαφέρον, οι γνώσεις και η φαντασία των νέων (και μελλοντικών) αναγνωστών σχετικά με το πώς δημιουργήθηκε το κράτος στο οποίο κατοικούν σήμερα.

Η πρώτη που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αλλά και άμεση σχέση με το παρελθόν, τιτλοφορείται 24 Εικόνες για την Επανάσταση του 1821, Μακρυγιάννης και Ζωγράφος, Ένας αγωνιστής και ένας καλλιτέχνης. (εκδ. Καπόν) με την υπογραφή της Μαρίζας Ντεκάστρο.

Ουσιαστικά συγκεντρώνει σε έναν τόμο ένα πραγματικό, ιστορικό γεγονός. Ο στρατηγός Μακρυγιάννης δεν αρκέστηκε στα Απομνημονεύματά του. Για την καλύτερη κατανόηση του Αγώνα ως παρακαταθήκη για τις μελλοντικές γενιές, ανέθεσε σε έναν αυτοδίδακτο ζωγράφο από την περιοχή της Σπάρτης και συμπολεμιστή του ονόματι Δημήτριο Ζωγράφο να αποτυπώσει ζωγραφικά κάθε καίρια μάχη στην οποία συμμετείχε.

Το αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας που κράτησε τρία ολόκληρα χρόνια (1836-1839) απέδωσε 24 πίνακες ή κάδρα όπως τα ονόμαζε ο λαϊκός αγωνιστής, ταξηνομημένα σε πέντε σειρές εικόνων. Πρόκειται για υδατογραφίες εξαιρετικής δεξιοτεχνίας και απαράμιλλης λεπτομέρειας και διεισδυτικότητας όπου το ρεαλιστικό, ιστορικό στοιχείο αποδίδεται με ύφος ναΐφ και ανάγλυφη ζωηράδα. Ο Μακρυγιάννης καθοδηγούσε το χέρι του ζωγράφου.

Καθένα από αυτά, αφηγείται με πανσπερμία χρώματος ένα ξεχωριστό κεφάλαιο της ιστορίας, με κανόνια, όπλα, κάστρα, άλογα, πόλεις, χωριά, ποτάμια και βουνά, θάλασσες γεμάτες καράβια και νησιά, που θα ερεθίσουν το παιδικό μυακό. Όλα μαζί συνθέτουν ένα είδος κόμικ της εποχής εκείνης (όπως εξηγεί η Ντεκάστρο), από τις πρώτες μέρες της Επανάστασης μέχρι την Ανεξαρτησία το 1830.

Και πάλι απέδειξε το προοδευτικό μυαλό του ο Μακρυγιάννης, «ο πιο σημαντικός πεζογράφος της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, αν όχι ο πιο μεγάλος, επειδή έχουμε και τον Παπαδιαμάντη» όπως είχε υποστηρίξει ανάμεσα σε διάφορα συμφραζόμενα ο Σεφέρης. Την ώρα των μαχών δεν υπήρχαν φωτογράφοι ενώ τα χρόνια της συνεργασίας με τον Ζωγράφο, η φωτογραφική τέχνη βρισκόταν διεθνώς στα σπάργανα. Πρόκειται για πρώιμο ντοκουμέντο «φωτογραφικής» τεκμηρίωσης, με υψηλή αισθητική αξία. Πολλές από αυτές τις καίριες μάχες διαδραματίστηκαν σε γειτονιές της σύγχρονης Αθήνας.

Η συγγραφέας Μαρίζα Ντεκάστρο αποφάσισε να συλλάβει την ιστορία μέσα από είκοσι τέσσερις συζητήσεις με φανταστικά αγόρια και κορίτσια που σχολιάζουν κάθε εικόνα. Ο διάλογος που ανοίγει γύρω από τις ρεαλιστικές (αλλά όχι νατουραλιστικές) εικόνες, βυθίζουν το μικρό αναγνώστη στα μακρινά γεγονότα με αμεσότητα και κριτική σκέψη, με τρόπο που δεν συμβαίνει την ώρα της σχολικής διαδικασίας.

Τη μια σειρά εικόνων πάνω σε ξύλο με αυγοτέμπερα την κράτησε ο Μακρυγιάννης. Τις υπόλοιπες τις έδωσε σε πρεσβευτές Μεγάλων Δυνάμεων και μία παρουσίασε και στον Όθωνα. Οι ακουαρέλλες βρίσκονται σήμερα στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (τις αγόρασε ο Γεννάδειος από δημοπρασία στη Ρώμη το 1909 όταν ήταν πρέσβης στην Αγγλία και το 1922 τις χάρισε στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών το 1922). Η νυν διευθύντρια της Γεννάδειου Βιβλιοθήκης Μαρία Γεωργοπούλου, έδωσε με ενθουσιασμό την άδεια για τη δημοσίευσή τους για να αγγίξουν το πλατύ κοινό.

Πρωτοκαθεδρία ανάμεσα στους εκδότες που ασχολήθηκαν με το 1821 ίσως έχει ο Πατάκης, με μεγάλη ποικιλία εκδόσεων για διάφορες ηλικίες. Ανάμεσα στις παιδικές εκδόσεις ξεχωρίζει το έργο 1821 Επανάσταση από την κορυφαία ζωγράφο και κειμενογράφο παιδικών βιβλίων, βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών για το σύνολο του έργου της Σοφία Ζαραμπούκα.

Ορισμένοι ίσως θα θυμούνται την εμβληματική πλέον σειρά της Μυθολογίας της (12 τίτλοι), την οποία αφηγείται με τον δικό της παιγνιώδη, ευφυή, απλό αλλά διόλου απλοϊκό τρόπο, σαν να βρίσκεται μπροστά σε μια τάξη από παιδιά. Το ίδιο ύφος εφαρμόζει και σε ορισμένα από τα κλασικά έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, δηλαδή στα Επικά της (Ομηρού Οδύσσεια και Ιλιάδα, Ο Μεγαλέξανδρος, Η Αργοναυτική εκστρατεία) και στον Αριστοφάνη (Πλούτος, Ειρήνη, Λυσιστράτη, Βάτραχοι, Όρνιθες).

Οι ζωγραφιές των μυθικών ηρώων με τις καμπύλες του σώματος, τις αδρές πινελιές του περιγράμματός τους, τα παιδικόμορφα πρόσωπά τους δημιούργησαν ξεχωριστή σχολή «παιδικής» ζωγραφικής, πιο κοντά στη ροζ περίοδο του Πικάσο πάρα στην τεχνοτροπία του ναΐφ. Η ενστικτώδης ζωγραφική της για παράδειγμα πάνω στην Εξόδο του Μεσολογγίου ή στην Επανάσταση στα νησιά, οι επιβλητικές φιγούρες του Κανάρη, του Καποδίστρια, του Υψηλάντη, θα αιχμαλωτίσουν το παιδικό βλέμμα.

Στο ίδιο πνεύμα με τη στενή φίλη και συνεργάτριά της Άλκη Ζέη, αλλά σε άλλη κλίμακα και είδος. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Σοφία Ζαραμπούκα σπούδασε ζωγραφική και θέατρο στην Ελλάδα με δασκάλους μεταξύ άλλων τον Κάρολο Κουν και τον Γιάννη Τσαρούχη. Πολύ νεαρή είχε εργαστεί στις εκδόσεις του γραφείου Δοξιάδη ενώ το πρώτο της βιβλίο Στο δάσος εκδόθηκε από τη θρυλική Νανά Καλλιανέση του Κέδρου το 1975 λίγους μήνες μετά την πτώση της Χούντας και την επάνοδο της δημοκρατίας στην Ελλάδα.

Τα ίδια χαρίσματα αναδεικνύονται και στην παρούσα έκδοση για το 1821, που ίσως ως θεματολογία αποτελούσε τελευταία «παράλειψή» της. Οι εικόνες δεσπόζουν σε κάθε σελίδα ενώ το πυκνό, αφηγηματικό της κείμενο καλύπτει πάλι την περίοδο από το 1821 έως το 1843 και τη δημιουργία του πρώτου Συντάγματος με το οποίο οι Έλληνες «είχαν πιστέψει ότι τελειώνουν τα βάσανά τους. Έμελλε να πάθουν ακόμα πολλά, αλλά άντεξαν προστατεύοντας πάντα το σύνταγμα και τη δημοκρατία».

Πέρα από τις εκδόσεις για μεγάλους, ο Πατάκης απευθύνεται και στους έφηβους με βιβλία οπως μεταξύ άλλων το Έντεκα μέρες του Απρίλη 1826 της Λιλής Λαμπρέλλη ή για τους πιο εξοικειωμένους αναγνώστες το διαχρονικό 1821 Η αρχή που δεν ολοκληρώθηκε της Αθηνάς Κακούρη.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το βιβλίο ’21 +1 Για το 1821 (εκδ. Παπαδόπουλος), επιμέλεια και πάλι της Μαρίζας Ντεκάστρο και της Ελένης Σβορώνου. Πρόκειται για ένα ασυνήθιστη συλλογή ευσύνοπτων, φανταστικών κειμένων με φόντο την Επανάσταση από νέους πεζογράφους της παιδικής λογοτεχνίας και ισάριθμους εξίσου σύγχρονους εικονογράφους. Από τους τελευταίους, ξεχωρίζουν οπωσδήποτε ο Αλέξης Κυριτσόπουλος και ο χαρισματικός Φίλιππος Φωτιάδης, που παρότι επαγγελματίας αρχιτέκτονας ασχολείται συχνά με τη συγγραφή και εικονογράφηση παιδικών βιβλίων. Πρόκειται ουσιαστικά για τη γενιά που ακολουθεί την εποχή της Μεταπολίτευσης.

Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς πώς μετατοπίζεται ο τρόπος προσέγγισης του θεμελιακού αυτού γεγονότος μέσα στην ιστορία: Άλλοτε εξειδανικευμένος με ρομαντικούς παιάνες, σήμερα πιο ουδέτερος και επιστημονικός.

Εν προκειμένω, πρόκειται όμως για ιστορίες μυθοπλασίες. Οι δύο επιμελήτριες έθεσαν στους λογοτέχνες δύο περιορισμούς: Τις πεντακόσιες λέξεις ανά κείμενο και το χιούμορ ως απαραίτητο ποιοτικό στοιχείο. Το μόνο βέβαιο, ότι με αυτόν τον τρόπο πέτυχαν την εκρίζωση κάθε διδακτισμού και σοβαροφάνειας που οπωσδήποτε απωθεί όχι μόνο τους νεαρούς αλλά και τους ενήλικες αναγνώστες. Παράλληλα, η ροή των κειμένων διατηρεί ως επί το πλείστον τη ζωντάνια και τη στοχαστικότητά του χωρίς να υποκύπτει σε κοινοτοπίες (για παράδειγμα, διακρίνονται δύο ιστορίες με τη μορφή κόμικ από κομικογράφους). Η Ιστορία αναπνέει μέσα από το νεανικό τους σκοπιά. Όπως προειδοποιούν οι επιμελήτριες: Εδώ δεν γίνεται μάθημα.