Ιωάννης Τραυλός
Η μελέτη Ιωάννης Τραυλός, Η ζωή και το έργο του (εκδ. Καπόν, 2020), αναδεικνύει ίσως τη μοναδική περίπτωση σπουδαίου αρχιτέκτονα που τόσο οι Έλληνες όσο και οι αγγλοσάξονες και Γερμανοί ειδικοί χαρακτήριζαν αρχαιολόγο παρότι δεν κατείχε κανένα σχετικό πανεπιστημιακό δίπλωμα. Στην περιπέτεια της ζωής του, θεμελιώδης κληρονομιά θεωρείται η συμβολή του Τραυλού (1908-1985) στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας και την αναδημιουργία της Στοάς του Αττάλου.
Η καθαρότητα και ζωγραφικότητα των σχεδίων του, αρκούσε για να επισκιάσει άλλους καθηγητές που όμως δεν ορίζονταν από το ίδιο πάθος. Σε επίσημα έγγραφα αναφέρεται ως «αρχιτέκτων αρχαιολόγος», ειδικότητα στην οποία ουδείς άλλος εμφιλοχώρησε ώστε αυτή σε βάθος χρόνου να καθιερωθεί και ως γνωστικό αντικείμενο. Η σαγήνη που άσκησε πάνω του ο αρχαίος κόσμος, τον έδεσε απαρασάλευτα στο άρμα της αρχαιολογίας και της έρευνας ενώ οι μελέτες του απασχόλησαν διαχρονικά τη διεθνή κοινότητα και την ελίτ των πανεπιστημίων από τη Γερμανία ως την Αμερική.
Ο Ιωάννης Τραυλός γεννήθηκε στη Ρωσία από γονείς Κυκλαδίτες. Λίγο πριν ξεσπάσει η Ρωσική Επανάσταση η μητέρα (το γένος Μαμαή από την Άνδρο) με τις τέσσερις κόρες και τον μοναχογιό τους εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και μάλιστα στην πάντα ενδιαφέρουσα οδό Δοξαπατρή 25 στον Λυκαβηττό. Ο δημιουργός του εμπορικού οίκου Spécialités des Produits Grecs en Russie (ειδικά ελληνικά προϊόντα στη Ρωσσία) Νικόλαος Τραυλός έμεινε πίσω και λίγο αργότερα αρρώστησε και πέθανε.
Από το γυναικοκρατούμενο περιβάλλον όπου μεγάλωσε ο Τραυλός τον έσωσε η φοίτησή του στο Βαρβάκειο γυμνάσιο και λύκειο. Και ακόμη περισσότερο οι περίπατοι στο κέντρο της πόλης κατά τους οποίους ζωγράφιζε τα βυζαντινά εκκλησάκια και τα νεοκλασσικά της προπολεμικής Αθήνας.
Φοίτησε στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνίου με καθηγητές τον Δημήτριο Πικιώνη και τον Αναστάσιο Ορλάνδο, οι οποίοι από νωρίς εκτίμησαν το ενδιαφέρον του για τη μελέτη των ιστορικών μνηνείων και προώθησαν τον λαμπρό σπουδαστή στα κατάλληλα κανάλια. Η νεώτερη αρχιτεκτονική δεν τον άφηνε αδιάφορο, όμως με δική τους παρότρυνση αφοσιώθηκε τελικά στη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής.
Με σύσταση του Πικιώνη, ο Τραυλός διορίστηκε καθηγητής της ρυθμολογίας στη Βιοτεχνική Σχχολή Αθηνών όπου δίδασκε ήδη ως φοιτητής. Το 1932, το πανεπιστήμιο του Πίτσμπεργκ (Pittsburgh) στην Αμερική ανέθεσε στον Τραυλό να σχεδιάσει την Ελληνική Αίθουσα του Πανεπιστημίου ακολουθώντας τον κλασικό ρυθμό.
Το 1933 (χρόνος σταθμός αφού παντρεύτηκε την αγαπημένη του Άντα το γένος Ιωάννου Κακουλίδου) βρισκόταν ήδη στην Παλαιστίνη ως μέλος της γερμανικής αποστολής και τον διευθυντή της Γερμανικής αρχαιολογικής σχολής Τζ. Βέλτερ (Wrede Welter) για την αποκάλυψη της προϊστορικής πόλης Σύχεμ αλλά και για να επισκεφτεί την Άιγυπτο και τα μνημεία της.
Μέσω του Ορλάνδου γνώρισε τον διευθυντή αρχαιοτήτων και υπεύθυνο ανασκαφών στο ιερό της Ελευσίνας Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη. Παρέμεινε επί σειρά ετών συνεργάτης του εκεί. Επιπλέον, οι ανασκαφές στην Πνύκα, την Ακαδημία Πλάτωνος, στη Ρωμαϊκή Αγορά, στην Ιερά Οδό, στα Μέγαρα, στον Άγιο Κοσμά και την Όλυνθο της Χαλκιδικής, υπήρξαν από τις πρώτες στις οποίες συμμετείχε έως το 1935 -χρονιά ορόσημο αφού τότε αρχίζει η διαχρονική και γόνιμη συνεργασία του με την Αμερικανική σχολή κλασικών σπουδών.
Παρακολούθησε όλες τις ανασκαφές της Σχολής μέχρι τη σύνταξή του το 1973. Οι περιηγήσεις και τα ταξίδια στην ελληνική γη αλλά και σε πόλεις όπως η Κωνσταντινούπολη και ιστορικούς τόπους όπως η Έφεσος, η Αλικαρνασσός, τα italian islands (Δωδεκάνησα) και η Κύπρος, παρέμειναν από τις αγαπημένες του ενασχολήσεις. Από το 1950 συμμετείχε στην Επιστημονική φυσιολατρική ένωση για τον τουρισμό και την περισυλλογή ιστορικού, καλλιτεχνικού, λαογραφικού υλικού. Συμμετείχε βέβαια και στο Γερμανικό αρχαιολογικό ιντιστούτο καθώς και στην Ελληνική αρχιτεκτονική εταιρεία αλλά και στον φιλολογικό σύλλογο Παρνασσός και την Ελληνική μορφωτική εταιρεία.
Το 1936 σχεδίασε το ιερό της Δήμητρας που είχε ανασκάψει ο κορυφαίος αρχαιολόγος Χρήστος Καρούζος στη Λίλαια (Πολύδροσος Παρνασσού). Το 1938, με πρόσκληση του υπουργείου Παιδείας σχεδίασε τα λείψανα του αρχαίου τείχους που είχαν βρεθεί στην οδό Αριστείδου στην Αθήνα κατά την ανέγερση του Ταμείου παρακαταθηκών και δανείων.
Μετά τον πόλεμο
Αμέσως μετά την επιστροφή του από το Μέτωπο, ο Τραυλός υπέβαλε υποψηφιότητα για την έδρα της Αρχιτεκτονικής μορφολογίας και ρυθμολογίας στην Ανωτάτη σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, θέση που κατέβαλε τελικά ο Παναγιώτης Μιχελής. Ίσως να την έχασε για καλό. Διότι τελικά ως τεχνικός σύμβουλος της Επιτροπής των αμερικανών φίλων της Ελλάδας συμμετείχε στην πρωτοβουλία της να δημιουργήσει υγειονομικά κέντρα για την αντιμετώπιση παιδικών ασθενειών και φυματίωσης (προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί από τον Πόλεμο) και εκπόνησε σχέδια για τα κτήρια αυτά σε όλη την επικράτεια.
Η περίοδος ακμής του ξεκινάει με τη μελέτη του για το Ανάκτορο της Ελευσίνας την οποία οι γερμανοί αρχαιολόγοι χαρακτηρίζουν «έκτακτη» και την επίσημη συμμετοχή του στη Σχολή ιστορικών σπουδών του πανεπιστημίου Πρινστον (Princeton), ύστερα από δική τους πρόσκληση, ειδικότερα του περίφημου ιντιτούτου Institute for Advanced Studies. Υπό το βλέμμα του προέδρου Ρόμπερτ Οπενχάιμερ εκπόνησε μελέτη για τη Στοά του Αττάλου. Επιστρέφοντας άρχισαν οι εργασίες για την αναστήλωσή της σε συνεργασία με το μεγάλο αρχιτεκτονικό γραφείο της Νέας Υόρκης Stuart Thompson και Barnum. Την ίδια εποχή αναστηλώθηκε και ο βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων. Για το έργο του στην Αρχαία Αγορά βραβεύτηκε το 1955 με το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικος.
Άονκος διανοούμενος, το 1955 εκπόνησε πανεπιστημιακή μελέτη υπό τους καθηγητές Ορλάνδο και Αντώνη Κριεζή Η πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών (από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα) που κρίθηκε άριστη και καινοτόμος. Εκδόθηκε ως βιβλίο το 1960 και έκτοτε θεωρείται βασικό εγχειρίδιο για όλους τους μελετητές της Αθήνας. Έχει μεταφραστεί στα αγγλικά από το τις εκδόσεις του πανεπιστημίου του Σικάγου και στα γερμανικά από τον οίκο Prestel Verlag.
Άλλη μια φορά θα υποβάλει αίτηση και θα απορριφθεί για την έδρα Αρχιτεκτονικής ρυθμολογίας και προοπτικής στην ΑΣΚΤ αν και είχε ήδη αναγορευτεί διδάκτορ μηχανικός του ΕΜΠ λόγω της διάσημης πλέον μελέτης του. Ωστόσο το 1961 και πάλι δεν εξελέγη στην έδρα της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στη σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Μόνο το 1972 η Πολυτεχνική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον αναγόρευσε επίτιμο διδάκτορα και στις 22 Ιανουαρίου 1974 του απένειμε τον τίτλο σε επίσημη τελετή. Όμως και πάλι η εκλογή του στην Ακαδημία Αθηνών στη δεύτερη τάξη, και πάλι δεν κατέληξε σε κάποιο αποτέλεσμα.
Αυτές οι αλλεπάλληλες αποτυχίες, δεν μείωσαν την ένταση του μελετητικού και αρχαιολογικού του έργου. Ασχολήθηκε επίσης με την εκπόνηση σχεδίων και την κατασκευή μνημειών έργων όπως οι γλυπτικοί τάφοι στο Α’ Νεοκροταφείο στην Αιθήνα. Τη δεκαετία του 1960 συνεργάστηκε με το Αθηναϊκό κέντρο οικιστικής του Αθηναϊκού τεχνολογικού ομίλου που είχε ιδρύσει ο κορυφαίος πολεοδόμος αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Είχε συνεργαστεί ξανά με το τεχνικό του γραφείο σε μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στο Ιράκ, το Πακιστάν, τον Λίβανο.
Ταυτόχρονα, δεν έπαψε να συμμετέχει σε ανασκαφές σε ολόκληρη την Ελλάδα -στην Πελοπόννησο, στην Έυβοια, στην Κωπαΐδα, τη Βεργίνα, τη Σίφνο, τη Σίκινο και πάντα στην Αθήνα και την ευρύτερη Αττική… Το 1972 τον αγκάλιασε το διοικητικό συμβούλιο της Αρχαιολογικής εταιρείας Αθηνών ενώ τη δεκαετία 1980 ανακυρήχθηκε πρόεδρός της. Η Ελευσίνα ανακύρηξε τον Ιωάννη Τραυλό και τον καθηγητή αρχαιολογίας και πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών Γεώργιο Μυλωνά επίτιμους δημότες της ενώ δρόμοι φέρουν ακόμη το όνομά τους.
Η συγγραφέας και διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αγγελική Κόκκου (έχει διδάξει και ιστορία τέχνης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ) που εκπόνησε τη μελέτη Ιωάννης Τραυλός, Η ζωή και το έργο του συνεχίζει έτσι τη μακρά πορεία αρχαιολόγων και ιστορικών που εκτίμησαν τη συμβολή του αρχιτέκτονα στο δικό τους πεδίο. Ύστερα από σύντομη ιστορική αναδρομή, παρουσιάζει σχολαστικά όλες τις εκφάνσεις του πολύπτυχου έργου του, στις ανασκαφές, στις αναστηλώσεις, στια αποκαταστάσεις ιστορικών μνημείων, στα προπλάσματα, στα ταφικά μνημεία…
Η τοποθέτηση του μελετητικού του έργου στο μεταίχμιο δύο γνωστικών αντικειμένων, ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την αρχαιολογία, στέρησε από τον Ιωάννη Τραυλό επίσημες, κρατικές θέσεις. Αλλά του χάρισε την σπάνια αίγλη να θεωρείται «δάσκαλος» από νέους και σκαπανέας από κορυφαίους επιστήμονες οι οποίοι εξασφάλισαν τη διαιώνιση της λαμπρής, πνευματικής κληρονομιάς του.
