Γιάννος Λώλος: Αυτό ήταν το ιερό του Οδυσσέα στην Ιθάκη

Στην βορειοδυτική πλευρά της Ιθάκης, εκεί όπου ο τόπος είναι εύφορος και με πολλά νερά, όπου η ακτογραμμή σχηματίζει τρία φυσικά λιμάνια και όπου η άνετη εποπτεία της θάλασσας αλλά και των γαιών είναι εξασφαλισμένη, εκεί βρισκόταν η πρωτεύουσα του νησιού στη Μυκηναϊκή εποχή.

Στην εποχή των ομηρικών επών δηλαδή, και του πολυμήχανου Οδυσσέα, που οι περιπέτειές του για την επιστροφή στην πατρίδα – «οἴκαδέ τ᾽ ἐλθέμεναι καὶ νόστιμον ἦμαρ ἰδέσθαι», όπως λέει ο ήρωας στην Καλυψώ- τραγουδήθηκαν από την αρχαιότητα και διασχίζοντας αιώνες και χιλιετίες για να φθάσουν ως σήμερα.

«Είμαστε βέβαιοι, ότι η πρωτεύουσα και το ανακτορικό κέντρο – κατά παράδοση Οδυσσειακό κέντρο- βρισκόταν σ΄ αυτήν την περιοχή του Αγίου Αθανασίου-Σταυρού κατά την διάρκεια της Μυκηναϊκής ανακτορικής περιόδου, τον 14ο-13ο αιώνα π.Χ.», λέει ο ομ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Γιάννος Λώλος μιλώντας στο mononews.

Πρόκειται για την οριστική ταύτιση της θέσης με τον Οδυσσέα, βάζοντας τέλος σε αναζητήσεις ετών, υποθέσεις, αμφισβητήσεις και ατεκμηρίωτες αναφορές. Είναι γνωστό άλλωστε, ότι ακόμη και για το ίδιο το νησί έχουν εκφραστεί από το παρελθόν αμφιβολίες για την ταύτισή του με την Ιθάκη του Ομήρου, θεωρίες, που εύρισκαν πρόσφορο έδαφος, λόγω της έλλειψης των απαραίτητων ανασκαφικών στοιχείων.

Το συμπέρασμα ωστόσο τώρα, προέκυψε από την εκτεταμένη έρευνα, που διεξάγεται τα τελευταία χρόνια από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, επικεντρωμένη στην επανεξέταση παλαιών, ξεχασμένων ευρημάτων, στην τεκμηρίωση και την καταγραφή τους.

Ένα έργο, που απέδωσε νέα στοιχεία για την ιστορική και πολιτισμική εξέλιξη της Ιθάκης με αναφορά πάντα στον ομηρικό ήρωα και στην λατρεία του, όπως αναπτύχθηκε στα μετέπειτα χρόνια στην γενέτειρά του. Γεγονός, που τεκμηριώνεται, όπως επισημαίνει ο κ. Λώλος με την ανάπτυξη στην περιοχή ενός «περίοπτου συγκροτήματος δημόσιου χαρακτήρα, που είχε σημαντικό ρόλο στον θρησκευτικό, κοινωνικό και ενδεχομένως πολιτικό βίο των Ιθακησίων κατά την Ελληνιστική – πρώιμη Ρωμαϊκή εποχή αλλά και με ευρύτερο προσκυνηματικό χαρακτήρα».

Ένα ψήφισμα δείχνει τον δρόμο

Δύο είναι τα κύρια στοιχεία της νέας έρευνας, που αποσαφηνίζουν το τοπίο, με το πρώτο να αφορά σε ένα ψήφισμα του δήμου της Ιθάκης, του 207-206 π.Χ. που έχει βρεθεί στην Μαγνησία της Μικράς Ασίας και το δεύτερο σε δύο επιγραφές με το όνομα του Οδυσσέα, οι οποίες εντοπίσθηκαν από την πρόσφατη έρευνα στο υλικό των ανασκαφών, περισυλλογών κλπ. στην Ιθάκη.

Δημοσιευμένη από τις αρχές του 20ού αιώνα είναι η επιγραφή από την Μαγνησία και όπως εξηγεί ο καθηγητής της Προϊστορικής Αρχαιολογίας, το περιεχόμενό της αναφέρεται σε μία διπλωματική αποστολή. Συγκεκριμένα οι Μάγνητες είχαν αποστείλει αντιπροσωπεία στην Δυτική Ελλάδα για την ανάπτυξη διπλωματικών σχέσεων και καλούσαν τις πόλεις να αναγνωρίσουν την Μαγνησία ως «ιερά και άσυλον» προσκαλώντας τες παράλληλα επισήμως, να στείλουν εκπροσώπους τους με τιμητική θέση στις εορτές τους προς τιμή της θεάς Αρτέμιδος. Η αποστολή είχε επιτυχία, αφού ανταποκρίθηκαν διάφορες πόλεις, όπως η Απολλωνία και η Επίδαμνος (στην σημερινή Αλβανία), η Κέρκυρα, η Σάμη της Κεφαλονιάς και η Ιθάκη.

Στο ψήφισμα του δήμου των Ιθακησίων έτσι –υπάρχει και αντίστοιχο των Σαμαίων – αναφέρεται η αποδοχή των απεσταλμένων της Μαγνησίας και η αναγνώριση της χώρας ενώ με την σειρά τους οι Ιθακήσιοι προσκαλούν κι αυτοί τους προξένους για τιμητική φιλοξενία στον τόπο τους.

«Πρόκειται για απόφαση της Εκκλησίας του Δήμου, που εδρεύει στο Οδύσσειον», όπως επισημαίνει ο κ. Λώλος. Συγκεκριμένα στην «εκκλησία εν Οδυσσείω» αναφέρεται το ψήφισμα, το οποίο πληροφορεί παράλληλα, ότι έχει αναγραφεί σε δύο «στήλες», δηλαδή δύο αντίγραφα, με την απόφαση να στηθεί η μία στο Οδυσσείον και η άλλη στο ιερό της Αθηνάς (δεν έχει εντοπισθεί ακόμη αν και εικάζεται ότι μπορεί να βρίσκεται στον Όρμο της Πόλης).

Το Οδύσσειον της Ελληνιστικής εποχής

Γνωστή ως «Σχολή Ομήρου» από τις αρχές του 19ου αιώνα – σύμφωνα με την ονομασία, που είχε δώσει ένας ντόπιος ιερέας σε ξένο περιηγητή- η θέση όπου ήταν η έδρα του Οδυσσείου βρίσκεται στις ανατολικές υπώρειες της Εξωγής και έχει ως πυρήνα της έναν μεγάλο βραχώδη σχηματισμό. Οι αρχαιότητες, που έχουν ανασκαφεί βρίσκονται σε δύο άνδηρα, που συνδέονται με λαξευτές σκάλες, με τα κατάλοιπα ενός πύργου της Ελληνιστικής εποχής (3ος π.Χ. αιώνας) να διασώζονται στο άνω εξ αυτών ενώ το κάτω καταλαμβάνεται από μεγάλο, ορθογώνιο κτήριο. Η περίοδος της μεγάλης ακμής του συμπλέγματος φαίνεται ότι ξεκίνησε από την Ελληνιστική εποχή και διήρκεσε ως και τους ρωμαϊκούς χρόνους, συγκεκριμένα ως τον 1ο – 2ο μ.Χ. αιώνα.

Το σημαντικό είναι, όπως επισημαίνει ο κ. Λώλος, ότι αυτό το μνημειακό σύμπλεγμα μπορεί να ταυτισθεί με βεβαιότητα πλέον με το Οδύσσειον της Ιθάκης, όπου υπήρχε ένα ιερό- ηρώο του Οδυσσέα, όπως αναφέρεται άλλωστε για τους σχετικούς αγώνες, τα Οδύσσεια, στο ψήφισμα που βρέθηκε στην Μαγνησία. Ο χαρακτήρας του Οδυσσείου και η ακριβής θέση του, σε σχέση με αυτούς τους αγώνες υπήρξαν θέμα συζήτησης ήδη από την δεκαετία του 1930 ενώ γενικότερα το σύνολο περιλαμβάνει στιβαρές δομές σε άνδηρα, εντυπωσιακά στοιχεία λαξευτής αρχιτεκτονικής, καθώς και κόγχες για αναθήματα ή επιγραφές, που μαρτυρούν την εντατική λατρευτική χρήση του Κάτω Ανδήρου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λατρευτικές κόγχες στον κάθετο βράχο, που αποτυπώθηκαν για πρώτη φορά στις αρχές του 19ου αιώνα από τον άγγλο περιηγητή – αρχαιολόγο Γουίλιαμ Τζελ. «Περνώντας από την Ιθάκη το 1806 εντόπισε, περιέγραψε αλλά και σχεδίασε το μέτωπο του βράχου λέγοντας, ότι ήταν γεμάτο κόγχες για την τοποθέτηση αναθημάτων, κάτι που περιγράφουν και άλλοι αργότερα», σημειώνει ο κ. Λώλος. Μόνο που στα νεώτερα χρόνια η μεγάλη καταστροφή αυτού του βράχου «εξαφάνισε» τα ίχνη των περισσότερων από αυτές, για να εντοπισθούν τελικά από την έρευνα τέσσερις, η ακριβής θέση των οποίων πάντως, αποτυπώνεται και στο χαρακτικό του Τζελ.

Επιγραφές με το όνομα του Οδυσσέα

ΟΔΥCCΕOC και ΟΔΥCCEI αναφέρουν εξάλλου, αντίστοιχα, οι δύο επιγραφές, που εντοπίσθηκαν από την πρόσφατη έρευνα τεκμηριώνοντας την μεταγενέστερη λατρεία του ήρωα στην περιοχή αυτή της Ιθάκης. Η μία από αυτές, ένα σφράγισμα πάνω σε κεραμίδα επί της ουσίας, που προερχόταν από κάποιο οικοδόμημα διαβάζεται κατοπτρικά από δεξιά προς τα αριστερά σαν να φαίνεται μέσα από καθρέφτη, όπως γινόταν συχνά στα εργαστήρια κατασκευής πήλινων κεραμίδων. Ενώ η δεύτερη είναι αφιερωματική και γραμμένη πρόχειρα από κάποιον προσκυνητή του ιερού, κατά την συνήθεια της εποχής. .

Και οι δύο όμως, έρχονται να προστεθούν, επισημαίνει ο κ. Λώλος, στην εγχάρακτη αφιερωματική επιγραφή ΕΥΧΗΝ ΟΔΥCCΕΙ πάνω σε θραύσμα πήλινου προσωπείου της Υστεροελληνιστικής εποχής από το Σπήλαιο του Όρμου της Πόλης, όπου είχε βρεθεί πριν από έναν αιώνα ενώ σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο του Σταυρού Ιθάκης. Στην ενότητα των σημαντικών ευρημάτων, που συνεκτιμήθηκαν για την ερμηνεία του συγκροτήματος περιλαμβάνονται επίσης, τα αντικείμενα της ανασκαφής του ολλανδού αρχαιολόγου Βίλχελμ Βόλγκραφ το 1904 στο Άνω Άνδηρο, μεταξύ των οποίων και ένα μικρογραφικό χάλκινο κεφάλι του Οδυσσέα με τον χαρακτηριστικό ναυτικό σκούφο, κατά την τυπική απεικόνισή του στην ελληνορωμαϊκή τέχνη, όπως και χάλκινα νομίσματα της Ιθάκης του 4ου-3ου π.Χ. αιώνα με την προτομή του.

Πρόσωπο του θρύλου

Ως πρωτο-ιστορικό πρόσωπο, ένα πρόσωπο του θρύλου ορίζει ο κ. Λώλος τον Οδυσσέα, επισημαίνοντας παράλληλα, ότι για τους αρχαίους των ιστορικών χρόνων ήταν αυταπόδεικτο, ότι η Ιθάκη ήταν η γενέτειρά του. «Ουδεμία αναφορά υπάρχει, ότι κάποια ελληνική πόλη αμφισβητούσε ή ήθελε να οικειοποιηθεί το όνομα του Οδυσσέα ως τόπο της καταγωγή του», τονίζει εξάλλου. Γιατί υπήρχε η απόλυτη θέση, ότι πατρίδα του ήταν το νησί της Ιθάκης που όλοι γνώριζαν.

Το ιερό του μάλιστα στην Ιθάκη θα πρέπει να θεωρείται αντίστοιχο με εκείνο του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες, του Μενέλαου στην Σπάρτη –το Μενελάειο- ή του Αίαντα στην Σαλαμίνα και άλλων ακόμη.

«Εκτιμούμε ότι ένα συγκρότημα μεγάρου, έδρα άνακτα δηλαδή, θα πρέπει να υπάρχει σ΄ αυτήν την περιοχή», καταλήγει ο κ. Λώλος. «Δεν έχει βρεθεί ως τώρα όμως, αν και πρέπει να επισημάνω, πως τα μυκηναϊκά μέγαρα δεν ήταν όλα ίδια ως προς το μέγεθος και τον πλούτο, υπήρχαν ασφαλώς τα μεγαλύτερα με πρώτο φυσικά τις Μυκήνες αλλά και πολλά μικρότερα».

Το μέλλον μπορεί να δώσει απαντήσεις σε όλα αυτά, δεδομένου, ότι η έρευνα αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Ιανουάριο του 2026 ενώ η ανασκαφή, όπως ευελπιστεί ο καθηγητής μπορεί να ξεκινήσει το επόμενο καλοκαίρι. Σημείο της έρευνας, ο χώρος μπροστά στην υπόγεια κτιστή δεξαμενή της περιοχής, καθώς «υπάρχει εξαιρετικά μεγάλη πιθανότητα να χρονολογείται στην Μυκηναϊκή εποχή, κάτι το οποίο έχει ειπωθεί μεν αλλά δεν έχει τεκμηριωθεί πλήρως», όπως λέει.

Να σημειωθεί εδώ, ότι κύρια συμβολή στις ερευνητικές εργασίες έχει η αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων δρ Χριστίνα Μαραμπέα ενώ μεταξύ των συνεργατών έχει συνδράμει σημαντικά ως σύμβουλος, ο Χαράλαμπος Κριτζάς, επίτιμος διευθυντής του Επιγραφικού Μουσείου. Παλαιότερες ανασκαφές στην περιοχή εξάλλου, είχαν διεξάγει η αείμνηστη αν. καθηγήτρια Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου και ο ομ. καθηγητής Αθανάσιος Παπαδόπουλος.

 

Διαβάστε επίσης 

Όταν οι νότες έχουν ψυχή: Ο Στέλιος Κερασίδης και η εφηβεία του στο Λονδίνο

Fenx: Ο καλλιτέχνης που ζωγραφίζει τη σιωπή του δρόμου με τα χρώματα του φωτός

Μαρούλι για δροσισμό, ρόκα για θέρμανση – Διατροφή και δίαιτα στους αρχαίους