Μαρούλι για δροσισμό, ρόκα για θέρμανση – Διατροφή και δίαιτα στους αρχαίους

Όσοι θέλουν να χάσουν βάρος, έγραφε ο Ιπποκράτης, θα πρέπει να δοκιμάσουν την άσκηση με άδειο στομάχι πριν από το φαγητό (αυτό που σήμερα ονομάζουμε καρδιοαναπνευστική άσκηση νηστείας). Η κοτόσουπα «χορηγείται πολύ συχνά σε άτομα με κακή υγεία για να τους επαναφέρει», όπως έγραφε ο Διοσκουρίδης, πατέρας της Φαρμακολογίας. Ενώ η υπερβολική κατανάλωση κόκκινου κρέατος (ειδικά βοδινού) θα μπορούσε να οδηγήσει σε καρκίνο, σύμφωνα με τον ρωμαίο γιατρό του 2ου αιώνα μ.Χ. Γαληνό.

Πριν από τις οδηγίες και τις δίαιτες, που δίνονται στην σύγχρονη εποχή με κάθε τρόπο –από το Instagram ως τις δίαιτες που βασίζονται στο DNA – οι έλληνες και οι ρωμαίοι γιατροί, εμμονικοί με τις συμβουλές για σωστή διατροφή, την χρησιμοποιούσαν ως την κύρια μορφή υγειονομικής περίθαλψης. Από γεύματα γεμάτα πρωτεΐνη μέχρι τα οφέλη της φακής αίφνης, και της διαλειμματικής νηστείας, ο κλασικός κόσμος είχε ισχυρές απόψεις για τους τρόπους, που πρέπει να μετέρχεται ο άνθρωπος για να παραμένει υγιής. Και το εκπληκτικό είναι ότι οι συμβουλές τους -κάποιες τουλάχιστον από αυτές- φαίνονται σύγχρονες και αξιοσημείωτα λογικές.

«Το πιο σημαντικό από όλα είναι ότι όλοι οι άνθρωποι οφείλουν να είναι εξοικειωμένοι με τη φύση του σώματός τους», όπως επισήμανε ο ρωμαίος συγγραφέας Κέλσος. Κατά τον ίδιο οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν κάποιο είδος σωματικής αδυναμίας και είτε έχουν την τάση να παίρνουν βάρος είτε δυσκολεύονται να το διατηρήσουν, είτε πάσχουν από δυσκοιλιότητα ή το αντίθετο, το φαγητό περνάει κατευθείαν από τον οργανισμό τους αλλά «όποιο μέρος είναι το πιο προβληματικό θα πρέπει πάντα να λαμβάνει την μεγαλύτερη προσοχή», όπως συμβούλευε . Με ζητούμενο την ανάλογη προσαρμογή της διατροφής.

Η ισορροπία των χυμών

Οι απόψεις των αρχαίων για την διατροφή πήγαιναν πολύ πίσω στο χρόνο βασιζόμενες σε παλαιότερες ακόμη θεωρίες σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του σώματος. Οι περισσότεροι γιατροί της αρχαιότητας πίστευαν, ότι όλα τα σώματα υπάρχουν σε ένα φάσμα ζεστού, κρύου, υγρού και ξηρού. Από την εποχή του Γαληνού μάλιστα θεωρούσαν, ότι αυτές οι ιδιότητες αντιστοιχούν σε χυμούς (ή ουσίες) στο σώμα. Δηλαδή, το αίμα ήταν ζεστό και υγρό, το φλέγμα ήταν κρύο και υγρό, η μαύρη χολή ήταν κρύα και ξηρή και η κίτρινη χολή ήταν ζεστή και ξηρή.

Τι συνέβαινε όμως, αν υπήρχε ανεπάρκεια ή περίσσεια μιας από αυτές τις ουσίες; Πολύ απλά αυτό θα οδηγούσε σε πόνο και ασθένεια, όπως πιστευόταν ήδη από την εποχή του Ιπποκράτη. Όσο για τον τρόπο ρύθμισης αυτής της ανωμαλίας, κύρια οδηγία ήταν η άσκηση, η οποία θα θέρμαινε το σώμα και η διατροφή, που ανάλογα με τις ουσίες μπορούσε είτε να ψύξει είτε να θερμάνει το σώμα από μέσα.

Ορισμένα σώματα εξάλλου -όπως των γυναικών- θεωρούνταν πιο προδιατεθειμένα να είναι υγρά ενώ άλλα -όπως των νεαρών ανδρών- ήταν πιο ζεστά και ξηρά. Αν και σε γενικές γραμμές η υγεία μπορούσε να επιτευχθεί διατηρώντας αυτές τις ιδιότητες σε ισορροπία, όπως εξηγεί η Κλερ Μπαμ, επίκουρη καθηγήτρια Κλασικής Λογοτεχνίας και Επιστήμης στο Ινστιτούτο Μελέτης του Αρχαίου Κόσμου στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης αλλά και συγγραφέας του βιβλίου «Πώς να τρώτε: Ένας Αρχαίος Οδηγός για Υγιεινή Ζωή», που εκδόθηκε πρόσφατα.

Οι θερμαντικές και ψυκτικές ιδιότητες των τροφίμων

«Η βασική θεωρία ήταν, ότι ένας ασθενής, που έπασχε από μια ζεστή και ξηρή ασθένεια -π.χ. χολέρα- πιθανότατα θα έβρισκε κάποια ανακούφιση σε μια δροσερή και υγρή διατροφή», σημειώνει η καθηγήτρια. Και ως τέτοια τροφή θα μπορούσε να είναι το μαρούλι, που θεωρούνταν δροσιστικό και ικανό να ρυθμίσει τη θερμοκρασία του σώματος σε όσους υπερθερμαίνονταν είτε λόγω της εγγενούς φύσης τους, είτε λόγω ασθένειας, είτε λόγω του καιρού.

Αλλά υπάρχει και περαιτέρω εξήγηση κατά την ίδια: Πολλές από τις θερμαντικές και ψυκτικές ιδιότητες των τροφίμων είναι ενστικτώδεις. Δηλαδή το μαρούλι και τα αγγούρια δροσίζουν αλλά η ρόκα θερμαίνει, επειδή είναι πιπεράτη. Το κρέας είναι μια θερμαντική τροφή, ειδικά αν παρασκευάζεται με ψήσιμο, που χρησιμοποιεί υψηλότερες θερμοκρασίες και χωρίς υγρά. Τα ωμά τρόφιμα πάλι, είναι δροσιστικά και επομένως είναι καλύτερο να φυλάσσονται για το καλοκαίρι, όταν το σώμα χρειάζεται να κρυώσει.

Σύμφωνα με τους αρχαίους γιατρούς λοιπόν, αυτές οι συνταγές λειτουργούσαν. Στο έργο του «Περί των Ιδιοτήτων των Τροφίμων» ο Γαληνός ισχυρίζεται, ότι ως νέος άνδρας, που λόγω της ηλικίας του, ήταν πιο ζεστός χρησιμοποιούσε με επιτυχία το μαρούλι για τις δροσιστικές του ιδιότητες. Αλλά όταν μεγάλωσε το ίδιο μαρούλι απέκτησε γι΄αυτόν μία νέα χρήση ως υπνωτικό. «Η μόνη θεραπεία για την αϋπνία για μένα ήταν το μαρούλι, που το έτρωγα το βράδυ», σημειώνει.

Ενώ όμως η διατροφή ήταν σημαντική για την διάγνωση και την θεραπεία ασθενειών, ακόμη πιο απαραίτητη ήταν ως μέσο πρόληψης. Με τις χειρουργικές και φαρμακευτικές θεραπείες να βρίσκονται στα σπάργανα, οι περισσότερες ασθένειες ήταν φυσικά ανίατες στην αρχαιότητα, έτσι η διατροφή πράγματι συνιστούσε την προληπτική υγειονομική περίθαλψη και έναν από τους λίγους τρόπους με τους οποίους ένα άτομο μπορούσε να προσπαθήσει, τουλάχιστον, ώστε να αποφύγει την ασθένεια. Έτσι, όπως έγραφε ο Κέλσος στο «Περί Ιατρικής», αν ένα άτομο χρειαζόταν να δροσιστεί θα έπρεπε να πίνει κρύο νερό, να κοιμάται και να τρώει όξινα τρόφιμα. Αν χρειαζόταν να ζεσταθεί, θα έπρεπε να τρώει «όλα τα αλμυρά, πικρά και κρεατικά τρόφιμα».

Εξατομικευμένη διατροφή

Οι αρχαίες διατροφικές συμβουλές ήταν «εξαιρετικά εξατομικευμένες και η ιδανική διατροφή έπρεπε να προσαρμόζεται στο άτομο, επομένως η ιδέα μιας καθολικής συνιστώμενης ημερήσιας ποσότητας δεν θα είχε νόημα», όπως λέει η Κλερ Μπαμπ.

Σε έναν αρχαίο αθλητή, έναν γεροδεμένο μονομάχο για παράδειγμα η ιατρική συμβουλή ήταν να τρώει «θρεπτικές» και «πλούσιες» τροφές, όπως χοιρινό ή μοσχάρι. Ένας υπάλληλος γραφείου, που ήταν κολλημένος σε ένα κάθισμα όλη μέρα κάνοντας λογιστικές ή άλλες γραφειοκρατικές εργασίες θα τα πήγαινε καλύτερα με ελαφρύτερες τροφές, όπως το ψάρι. Αν και μερικοί άνθρωποι, όπως σημείωνε ο αρχαίος γιατρός Γαληνός, χωνεύουν το βοδινό κρέας πιο εύκολα από το ψάρι. Γι’ αυτό οι κανόνες όφειλαν να διαφέρουν κατά περίπτωση.

Γενικά, οι περισσότεροι ασθενείς συμβουλεύονταν να ακολουθούν δύο βασικές αρχές: Να τρώνε εποχιακά και να αποφεύγουν τις δραστικές αλλαγές. Να προσαρμόζονται στον καιρό δηλαδή, έτσι ώστε το καλοκαίρι να τρώνε ελαφριές, δροσερές τροφές (αγγούρια, μαρούλια, ωμά λαχανικά) ενώ τον χειμώνα να υιοθετούν μια θερμαντική διατροφή με βαρύτερες τροφές, όπως ψητό κρέας και ψωμί.

Τροφές και κοινωνική κατάσταση

Ενώ όμως οι περισσότεροι από αυτούς τους συγγραφείς ακολουθούσαν αυτό, που σήμερα θα ονομάζαμε μεσογειακή διατροφή – ελαιόλαδο, ψάρι, λαχανικά και δημητριακά – η διατροφή των αρχαίων καθοριζόταν κυρίως από την κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση. Τα θεμέλια της «μέσης» διατροφής πάντως ήταν οι φακές, το ψωμί (πυκνό και σκούρο), μια ζυμωμένη σάλτσα ψαριού γνωστή ως γάρος και περιστασιακά ψάρια ενώ σε μια καλή εβδομάδα υπήρχε και κρέας. Οι πλούσιοι ωστόσο είχαν πρόσβαση και σε πολύ καρυκευμένα και παρασκευασμένα τρόφιμα καθώς και σε μια μεγάλη ποικιλία διαφορετικών ειδών κρέατος και ψαριών.

Όσον αφορά τις δραστικές αλλαγές εξάλλου, παρ΄ ότι οι αρχαίοι γιατροί κατανοούσαν την επιθυμία για σωματική μεταμόρφωση πίστευαν, ότι θα μπορούσαν να προκαλέσουν ασθένεια. Αίφνης η μετάβαση από μια χειμερινή σε μια καλοκαιρινή διατροφή κατά τη διάρκεια της νύχτας, για παράδειγμα, θεωρούνταν ακραία. Τόσο ακραία όσο και η μετάβαση από έναν καθιστικό τρόπο ζωής την μία εβδομάδα στο τρέξιμο μαραθωνίων την επόμενη.

Ο Κέλσος έτσι, προειδοποιούσε, ότι «δεν μπορείς να περάσεις από την υπερδραστηριότητα στην ξαφνική ανάπαυση ούτε το αντίθετο από την παρατεταμένη ανάπαυση κατευθείαν στην άσκηση, χωρίς αυτό να έχει σοβαρά αρνητικές επιπτώσεις». «Ακόμα και όταν αλλάζετε εποχή και αυξάνετε την άσκηση», όπως έγραψε εξάλλου, ο Διοκλής στο έργο του ‘‘Πρόγραμμα για την Υγεία’’ θα πρέπει «να την αυξάνετε σταδιακά και να είστε προσεκτικοί ώστε να μην το παρακάνετε».

Και είναι ενδιαφέρον, ότι οι σύγχρονες μελέτες συμφωνούν με αυτό, που πίστευαν οι αρχαίοι. Τις μικρές, σταδιακές αλλαγές δηλαδή, στον τρόπο ζωής, που είναι πολύ πιο αποτελεσματικές και βιώσιμες για τη βελτίωση της συνολικής υγείας από τις μεγάλες και απότομες.

Διατροφικοί πόλεμοι

Οι σύγχρονοι γιατροί μπορεί να συζητούν σήμερα για τη θρεπτική αξία διαφόρων ειδών λίπους, συστήνοντας τα «καλά λίπη» όπως το αβοκάντο και τους ξηρούς καρπούς και απορρίπτοντας τα τηγανητά και τα επεξεργασμένα κρέατα συνδέοντάς τα με καρδιακές παθήσεις, οι αρχαίοι ειδικοί όμως, είχαν άλλους λόγους διαφωνίας. Όπως τις φακές.

Στωικοί φιλόσοφοι, όπως ο Ζήνων ο Κιτιεύς και ο Γάιος Μουσώνιος Ρούφος για τους οποίους η διατροφή αφορούσε σε μεγάλο βαθμό την αυτοσυγκράτηση και την αποφυγή των υπερβολών των φανταχτερών ξένων τροφών είχαν επισημάνει ιδιαίτερα την αξία της φακής. Αλλά και ο Πλούταρχος στο βιβλίο του «Περί Διατήρησης της Υγείας», υποστήριξε, ότι κανείς δεν πρέπει να αποκλίνει από μια απλή διατροφή με φακές, επειδή «τα λιγότερο ακριβά πράγματα είναι πάντα πιο υγιεινά για το σώμα».

Αλλά για πολλούς ρωμαίους γιατρούς, όπως λέει η Μπαμπ οι φακές θεωρούνταν πολύ ανθυγιεινές. Ο Διοσκουρίδης για παράδειγμα ισχυρίστηκε στις «Ιατρικές Ουσίες» του, ότι «η φακή, όταν καταναλώνεται σταθερά προκαλεί μειωμένη όραση, κακή πέψη, στομαχόπονο, αέρια και δυσκοιλιότητα». Ομοίως, ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι επαίνεσαν τα οφέλη του λάχανου ως ένα είδος θαυματουργής θεραπείας, άλλοι διαφωνούσαν.

«Το λάχανο», έγραψε ο Κάτωνας ο Πρεσβύτερος, ρωμαίος πολιτικός και συγγραφέας του έργου «Περί Γεωργίας», «είναι το λαχανικό που ξεπερνά όλα τα άλλα». Μπορούσε να καταναλωθεί ωμό ή μαγειρεμένο και πασπαλισμένο με ξύδι και έκανε «καλό στην κοιλιά», παράγοντας ακόμη και ούρα, που είχαν και τα ίδια φαρμακευτικές ιδιότητες. Σύμφωνα με την συμβουλή του επιπλέον αν καταναλωνόταν πριν από ένα συμπόσιο θα μπορούσε να βοηθήσει στην πρόληψη των επιπτώσεων της μέθης και της δυσπεψίας από την υπερκατανάλωση τροφής. Όχι μόνον δηλαδή, καθάριζε το σώμα αλλά μπορούσε και να καθαρίσει το κεφάλι.

Τρεις αιώνες αργότερα όμως, ο Γαληνός διαφώνησε κάθετα! Ενώ αναγνώρισε, ότι το λάχανο είχε καθαριστικές ιδιότητες για το σώμα, σημείωνε παράλληλα στο έργο του «Περί των Ιδιοτήτων των Τροφίμων», ότι «δεν είναι κατηγορηματικά μια υγιεινή τροφή, όπως το μαρούλι αλλά έχει έναν επιβλαβή και άσχημο χυμό».

Νηστεία και καλά λιπαρά

Ορισμένες πτυχές των αρχαίων διατροφικών συμβουλών ωστόσο, συνάδουν εκπληκτικά καλά με τις σύγχρονες τάσεις και φιλοσοφίες του τρόπου ζωής. Ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ., όπως σημειώνει η Κλερ Μπαμπ, τα κείμενα του Ιπποκράτη συμβούλευαν τους ανθρώπους να δοκιμάζουν την διαλειμματική νηστεία συνδυασμένη με άσκηση κάθε είδους ακόμη και απλό περπάτημα ενώ η διατροφή τους να είναι πλούσια σε λιπαρά (όπως βούτυρο, πρόβειο τυρί και ελαιόλαδο) για να χάσουν βάρος. «Τα πιάτα πρέπει να έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά», έγραψε ο Ιπποκράτης, «ώστε [ο άνθρωπος που κάνει δίαιτα] να αισθάνεται χορτάτος μετά την ελάχιστη ποσότητα».

Αλλά και σήμερα οι επιστήμονες συμφωνούν, ότι σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον, το λίπος έχει επίδραση στον κορεσμό. Ωστόσο, δεν φαίνονται όλες οι συμβουλές πρακτικές – ή ακόμα και ασφαλείς – για όσους ενδιαφέρονται για την υγεία τους. Για παράδειγμα η ιπποκρατική ιατρική συνιστούσε τακτικές καθαρτικές συνταγές και συμβούλευε την πόση κρασιού από άτομα όλων των ηλικιών, οδηγίες απορριπτέες σήμερα.

Υστερα υπάρχουν και τα ιδιόρρυθμα πράγματα: Η αρχαία εμμονή με το λάχανο αίφνης, το οποίο ήταν σχεδόν ένα καθολικό φάρμακο για πολλούς στην αρχαία Μεσόγειο, φαίνεται αρκετά ακίνδυνη. Άλλες αρχαίες, ιατρικές απόψεις όμως, είναι πιο αμφίβολες. Όπως η ιδέα ότι ο σάπιος βασιλικός γεννά αυθόρμητα σκορπιούς, ότι η κατανάλωση πολλών σύκων προκαλεί ψείρες στο κεφάλι, ότι τα φρούτα είναι γενικά πολύ κακά ή, ακόμη, ότι το να περπατάς γυμνός είναι μια καλή στρατηγική απώλειας βάρους…

Αλλά κάθε τι οφείλει να κρίνεται ανάλογα με την εποχή του. Πέρα από κάποιες γραφικές πεποιθήσεις, σημασία έχει, ότι σε πολλές περιπτώσεις η μελέτη και η έρευνα των πρώτων, αρχαίων γιατρών έβαλε τις βάσεις για την εξέλιξη της Ιατρικής ως σήμερα.

 

Διαβάστε επίσης 

Κίνα: Άνδρας βανδάλισε τον πήλινο στρατό – Προκάλεσε ζημιές σε δύο μοναδικά αγάλματα (Βίντεο)

Σάρωσε από τα εγκαίνια η Σαλώμη Οικονομίδη

Μονή Όρους Σινά: Από την εύνοια του Μωάμεθ στην σημερινή επιχείρηση άλωσης