Η οικονομία, ο ψηφιακός κόσμος και η κουλτούρα

Η εποχή δίνει λαβή για σκέψη πέρα από την καθημερινότητα της οικονομίας, αν κι αυτή ξεκινά από την οικονομία.

Αφορμή δίνει πρόσφατο άρθρο του  Economist που προσπάθησε να εξηγήσει την υψηλή μεταβλητότητα που δείχνουν οι δείκτες της παγκόσμιας οικονομίας με αναφορά σε τρεις παράγοντες: τα δομικά προβλήματα και τις ριζικές αλλαγές που προέκυψαν από τον κορωνοϊό, τα μικρότερα στατιστικά δείγματα καθώς οι πολίτες αρνούνται να συμμετάσχουν στις έρευνες, και την διαφορά πως άλλη εικόνα δίνουν αντικειμενικά κριτήρια (όπως π.χ. το ύψος της ανεργίας) και άλλη υποκειμενικά (όπως, π.χ., οι ανθρώπινες προσδοκίες).

Πέρα, όμως, από αυτήν την «τεχνική», αν όχι «μηχανιστική» ερμηνεία, υπάρχουν άλλοι παράγοντες που παίζουν. Οι οικονομολόγοι τείνουν να τους αγνοήσουν με δική τους ευθύνη και ρίσκο, καθώς με την κάθε ημέρα που περνά, η προνομιακή θέση που έχουν αποκτήσει ως σύμβουλοι πολιτικών και κυβερνήσεων, τρίζει όλο και περισσότερο. Και πολύ καλά μάλιστα.

Αυτό που συμβαίνει σήμερα με την ψηφιακή επανάσταση μπορεί να συγκριθεί μόνο με την πρώτη βιομηχανική επανάσταση. Ήταν τότε η εποχή στον 18^ο αιώνα όπου τα πάντα ανατράπηκαν. Η τεχνολογία δημιούργησε νέες οικονομικές δομές, άλλαξε τα υπάρχοντα κοινωνικά δεδομένα, επηρέασε ριζικά την πολιτική ζωή και τους πολιτικούς σχηματισμούς. Μία νέα τάξη πραγμάτων αναδύθηκε.

Από τότε πέρασαν περίπου 250 χρόνια. ΟΙ επόμενες επαναστάσεις ήταν είτε αντιγραφή της πρώτης (μετά την Αγγλία ακολούθησαν η Γερμανία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ) είτε οι αλλαγές είχαν πιο περιορισμένη εμβέλεια: αφορούσαν τομείς (όπως, π.χ., των υλικών), είχαν ευρύτερες επιπτώσεις (όπως. π.χ., στις μεταφορές) αλλά δεν επαρκούσαν για να φέρουν ανατροπές τόσο ριζικές όπως αυτές που έφερε η τεράστια αλλαγή που μπορεί να συμπυκνωθεί με την φράση «από την αγροτική στην βιομηχανική εποχή».

Η ψηφιακή επανάσταση φέρνει ανάλογες ανατροπές – ακόμη πιο βαθιές και καθοριστικές. Η τεχνολογική πρόοδος έχει αυτονομηθεί σε σημείο όπου ακόμη κι αυτοί που βρίσκονται στα πιο προωθημένα σύνορα της ζώντας με την αυταπάτη πως έτσι μπορούσαν να την καθοδηγήσουν, τώρα ανακαλύπτουν την πλάνη τους και ζητούν να τεθεί υπό έλεγχο – τουλάχιστον για μία περίοδο.

Κατά την κλασσική έκφραση, όμως, το τζίνι έχει αποδράσει από το μπουκάλι, οι επικλήσεις αυτής της μορφής είναι σαν άδειο πουκάμισο, οι άνθρωποι είναι ήδη αντιμέτωποι με νέα πραγματικότητα και οφείλουν να μάθουν τον χειρισμό της. Το περιβάλλον μας, πλέον, θα χαρακτηρίζεται από την ταυτόχρονη ύπαρξη διανόησης διαφορετικών μορφών—σ’ αυτό, αν τα καταφέρουμε, θα επιβιώσουμε, θα συνυπάρξουμε, θα συνεργαστούμε.

Αυτή η εξέλιξη μας φέρνει στην «περιοχή» της κουλτούρας, δηλαδή του πολιτισμού με την ευρύτερη δυνατόν έννοια του. Στον 18^ο αιώνα αναζητώντας τα αίτια των ανατροπών, που μεταξύ άλλων έκαναν μερικές χώρες πολύ πιο πλούσιες από άλλες, ως πρώτος οικονομολόγος ο  Adam Smith έγραψε το πρώτο σημαντικό βιβλίο για την οικονομία με τον τίτλο «Μια Αναζήτηση στα Αίτια για τον Πλούτο των Εθνών» εξηγώντας με ποιόν τρόπο η κρατούσα σε κάθε χώρα κουλτούρα επηρέασε την πορεία του καπιταλισμού. Στην ίδια λογική κινήθηκε ο Μαρξ με την πάλη των τάξεων, αργότερα ο Βέμπερ με τον προτεσταντικό ήθος, πιο πρόσφατα ο Putman με τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία.

Στο νέο κόσμο που ανατέλλει, όπου η επιστήμη ανακάλυψε υλικό που έχει την δυνατότητα να «θυμάται», όπου η σύντηξη δεν είναι πλέον άπιαστό όνειρο, όπου ένα άτομο μπορεί να «υπάρχει» ταυτόχρονα σε δύο μεριές, άγκυρα για το άτομο μπορεί να είναι μόνο ο πολιτισμός – οι αρχές και οι αξίες που έχουν δώσει τόσο η Δύση όσο και η Ανατολή.

Είναι γεγονός ότι για πάνω από 150 χρόνια η σχέση της οικονομίας με πολιτισμό δεν ήταν της μόδας. Πρόσφατα, το ενδιαφέρον αναβίωσε, ως εξήγηση για οικονομικά φαινόμενα. Η ψηφιακή επανάσταση δημιουργεί νέα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά δεδομένα. Αν εξακολουθήσουμε να μην τα αντιμετωπίζουμε συνδυαστικά, ο δρόμος μπροστά μας θα είναι σύντομος: τελειώνει σε αδιέξοδο. Αν συνειδητοποιήσουμε την θέση μας θα αναζητήσουμε τότε την αναπόφευκτη επιστροφή στην σημασία των αρχών και των αξιών.