Μια τελετή για την επίκληση βροχής στην Αθήνα πριν από 3.400 χρόνια – Ένα αγγείο αποκαλύπτει

Τι πιο επίκαιρο και πιο αναγκαίο: Η ικανοποιητική αντιμετώπιση της λειψυδρίας, που απασχολεί σήμερα ολόκληρη την Ελλάδα και ειδικά το λεκανοπέδιο της Αττικής με τα εκατομμύρια των κατοίκων της. Μόνο που δεν είναι καθόλου σύγχρονο πρόβλημα, μια που η Αθήνα εμφάνιζε από την βαθιά αρχαιότητα πρόβλημα έλλειψης νερού, με την υδροδότησή της να βρίσκει λύση, μερική έστω, μόνον μετά την κατασκευή του Αδριάνειου Υδραγωγείου στα ρωμαϊκά χρόνια.

Η επίκληση στους θεούς ζητώντας τους βοήθεια για να στείλει την πολυπόθητη βροχή, που θα γέμιζε τις στέρνες, θα πότιζε τα χωράφια και θα γέμιζαν τα πηγάδια μαρτυρείται από πλήθος αρχαίων πηγών. Τώρα όμως ένα μικρό κεραμικό θραύσμα της Μυκηναϊκής εποχής από έναν οικισμό της Αττικής αποκαλύπτει μία μοναδική εικονογραφική σκηνή: Μία τελετή για την επίκληση βροχής, ρίχνοντας νέο φως στις θρησκευτικές πεποιθήσεις της εποχής αλλά και εικονογραφικά, μία παράσταση που ήταν άγνωστη προηγουμένως στην τέχνη αυτού του πολιτισμού.

Συγκεκριμένα, πρόκειται για το θραύσμα ενός αγγείου πόσης –κύπελλο ή κύλικα- του 14ου π.Χ. αιώνα, που σύμφωνα με την αρχαιολόγο Ελευθερία Καρδαμάκη του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, είναι πιθανόν το θέμα της σκηνής που απεικονίζει «να αντανακλά μία από τις πιο σημαντικές πτυχές και ανησυχίες στη ζωή των ανθρώπων που εξαρτώνταν από τη βροχή και συχνά έπρεπε να αντιμετωπίσουν την απειλή των ξηρών περιόδων».

Όπως προσθέτει η ίδια «Το μικρό και φθαρμένο κεραμικό θραύσμα γίνεται έτσι μια εύγλωττη μαρτυρία. Μας μιλάει για θεούς και τελετουργίες αλλά και για μία παγκόσμια και διαχρονική ανθρώπινη ανησυχία: Την εξάρτηση από τη φύση και την ελπίδα, ότι η ζωογόνος βροχή θα έφτανε στα χωράφια».

Οι προσφορές στους θεούς

Η έρευνα, που δημοσιεύτηκε στο ακαδημαϊκό περιοδικό Opuscula του Σουηδικού Ινστιτούτου Αθηνών και Ρώμης επικεντρώνεται σε αυτό το εύρημα, που προέρχεται από τον μυκηναϊκό οικισμό του Κοντοπήγαδου, στον σημερινό Άλιμο κοντά στην λεωφόρο Βουλιαγμένης. Το θραύσμα, που βρέθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφών από το 1986 έως το 2000 σε ένα κτήριο του οικισμού δεν είναι πολύ μεγαλύτερο από ένα νόμισμα. Προέρχεται από ένα στρώμα κοκκινωπού χώματος, που κάλυπτε το δάπεδο ενός δωματίου και αυτό που το κάνει εξαιρετικό είναι η διακόσμησή του με εικονιστικές σκηνές, μία σπάνια πολυτέλεια εκτός των μεγάλων ανακτορικών κέντρων, όπως αυτά στην περιοχή της Αργολίδας.

Η διατηρημένη σκηνή είναι ελάχιστη αλλά παρ΄όλα αυτά επέτρεψε στους ερευνητές να κάνουν μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία. Το πιο ξεκάθαρο στοιχείο είναι η απεικόνιση μιας κανάτας με μακρύ στόμιο, ενός τύπου αγγείου, που συνδέεται στον μινωικό και μυκηναϊκό κόσμο με τελετουργίες σπονδής, προσφοράς δηλαδή, προς τους θεούς.

Το μυστήριο του βροχερού ουρανού

Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι ωστόσο, βρίσκεται πάνω από αυτήν την κανάτα, συγκεκριμένα αφορά δύο ζωγραφισμένα στοιχεία, όπως σημειώνει η κυρία Καρδαμάκη: Στα δεξιά, κρεμασμένο από τη διακοσμητική ταινία στο χείλος του αγγείου, υπάρχει ένα οβάλ ή στρογγυλό μοτίβο ενώ στο εσωτερικό του εμφανίζονται αρκετές κουκκίδες και διαγώνιες γραμμές. Στα αριστερά αυτού του μοτίβου, και ακριβώς ανάμεσα στο χείλος και τον λαιμό της κανάτας, υπάρχει άλλη μία ομάδα κουκκίδων και γραμμών διατεταγμένων σε τέσσερεις σειρές.

Αρχικά, αυτά θα μπορούσαν να είναι απλά, διακοσμητικά μοτίβα, συνηθισμένα στην κεραμική της εποχής. Αλλά ο συνδυασμός και η διάταξή τους είναι ασυνήθιστα. Η αρχαιολόγος προσφέρει έτσι, μία εναλλακτική και πιο υποδηλωτική υπόθεση. Ότι είναι πιθανόν, οι κουκκίδες πάνω από την κανάτα με στόμιο είναι σταγόνες υγρού. Και σ’ αυτήν την περίπτωση, το κρεμαστό μοτίβο στα δεξιά μπορεί να αντιπροσωπεύει την πηγή των σταγόνων, ίσως ένα σύννεφο βροχής.

Πρόκειται για μία ερμηνεία, η οποία προφανώς αλλάζει εντελώς τη σκηνή. Γιατί πλέον δεν αφορά απλώς την στατική αναπαράσταση μιας κανάτας, αλλά την αποτύπωση μιας δυναμικής τελετουργικής στιγμής: Την συλλογή ή την υποδοχή του βρόχινου νερού. Επιπλέον, στα αριστερά της κανάτας διακρίνονται δύο παράλληλες γραμμές, οι οποίες, σύμφωνα με τη μελέτη, θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν τα δάχτυλα μιας μορφής (ανθρώπινης ή θεϊκής) που κρατά το τελετουργικό σκεύος.

Οι μινωικοί δαίμονες

Για την κατανόηση της πιθανής σημασίας αυτής της σκηνής εξάλλου, η μελέτη εμβαθύνει στην ευρύτερη εικονογραφία του Αιγαίου. Η πρόχους με στόμιο έχει μακρά παράδοση στη μινωική τέχνη, ιδιαίτερα στις εγχάρακτες σφραγίδες. Εκεί, εμφανίζεται σχεδόν πάντα να συνδέεται με ένα μυθολογικό πλάσμα, τον μινωικό δαίμονα. Ένα υβριδικό ον, μια δευτερεύουσα θεότητα με ανθρωπόμορφο σώμα και κεφάλι ζώου (συχνά γαϊδουριού ή ιπποπόταμου), εισαγόμενο από προστατευτικές θεότητες της Εγγύς Ανατολής.

Αυτό το πλάσμα ήταν κεντρικό στοιχείο στις μινωικές τελετουργικές σκηνές, όπου απεικονίζεται συχνά να κρατά πρόχους σπονδών. Και όπως υποστήριξε ο Αρθουρ Έβανς, ο δαίμονας εμφανίζεται ως ο προστάτης της βλάστησης ενώ είχε τη μαγική δύναμη να φέρνει βροχή κατά τη διάρκεια περιόδων ξηρασίας, όπως σημειώνει η μελέτη. Η κανάτα σπονδής θα ήταν επομένως ένα χαρακτηριστικό του, συμβολίζοντας την ικανότητά γονιμοποίησης της γης.

Το πρόβλημα είναι ωστόσο, ότι αυτό το ον είναι εξαιρετικά σπάνιο σε μυκηναϊκές παραστάσεις, καθώς οι Μυκηναίοι το υιοθέτησαν μεν, αλλά το υποβάθμισαν κυρίως σε αντικείμενα πολυτελείας όπως τοιχογραφίες, κοσμήματα ή ελεφαντόδοντο.

«Κουκίδες» βροχής

Η υπόθεση του σύννεφου βροχής στο θραύσμα του Κοντοπήγαδου οδηγεί την ερευνήτρια να επανεξετάσει και άλλα έργα τέχνης της περιόδου. Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα έτσι, είναι το χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι από τον Θησαυρό της Τίρυνθας με μια περίτεχνη σκηνή. Σε αυτό, μία πομπή μινωικών δαιμόνων με σπονδικές κανάτες πλησιάζει μια καθιστή θεότητα. Ο ουρανός σε αυτή τη σκηνή αντιπροσωπεύεται από μία ζώνη με τον ήλιο, την ημισέληνο και ένα φόντο γεμάτο επιμήκεις μικρές κουκκίδες. Παραδοσιακά, αυτές οι κουκκίδες έχουν ερμηνευτεί ως αστέρια.

Αλλά, με βάση τη νέα της ερμηνεία της κύλικας του Κοντοπήγαδου, η κυρία Καρδαμάκη αναβιώνει μια παλιά και σχεδόν ξεχασμένη υπόθεση του μελετητή Βαλεντίν Μύλερ. Ότι αυτές οι κουκκίδες θα μπορούσε να είναι σταγόνες βροχής. Αυτή η ερμηνεία άλλωστε, θα ταίριαζε καλά με τον ρόλο των δαιμόνων ως φορέων βροχής και προστατών της βλάστησης, όμως αναφέρει το άρθρο. Έτσι και η σκηνή στο δαχτυλίδι της Τίρυνθας θα μπορούσε επίσης, να αντιπροσωπεύει μια τελετουργία έκκλησης βροχής.

Αν και οι μυκηναϊκές γραπτές πηγές (οι πινακίδες της Γραμμικής Β) δεν αναφέρουν ρητά τους θεούς της βροχής, υπάρχουν ενδείξεις για πιθανές λατρείες γονιμότητας. Ένας όρος, dipisijo («οι Διψασμένοι»), που εμφανίζεται σε πινακίδες από την Πύλο έχει ερμηνευτεί από ορισμένους, όπως ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος, ως αναφορά σε μια γιορτή ή θεότητα που σχετίζεται με την ξηρασία και την ανάγκη για νερό, όπου ο μινωικός δαίμων, ως φορέας της βροχής θα μπορούσε να έπαιξε κάποιο ρόλο.

Ο Όμβριος Δίας του Υμηττού

Το γεγονός ότι αυτή η μοναδική σκηνή εμφανίζεται στο Κοντοπήγαδο δεν είναι τυχαίο. Τον 14ο αιώνα π.Χ. ο συγκεκριμένος οικισμός ήταν ένα σημαντικό βιομηχανικό κέντρο με ένα ακμάζον εργαστήριο κεραμικής, του οποίου η παραγωγή διανεμόταν σε όλη την Αττική και το νησί της Σαλαμίνας. Η ευημερία του και οι στενοί δεσμοί του εξάλλου, με την Ακρόπολη στην Αθήνα τον καθιστούσαν ένα μέρος όπου ιδέες και εικονογραφίες που προωθούνταν από την κεντρική εξουσία μπορούσαν να κυκλοφορήσουν και να υιθετηθούν.

Η χρονολόγηση της κύλικας επιπλέον, συμπίπτει με μία περίοδο επέκτασης του ανακτορικού ελέγχου στην περιοχή. Η τελετουργική σκηνή, που ίσως αναπαριστά μια τελετή βροχής που μπορεί να λάμβανε χώρα σε ορεινά ιερά, όπως αυτό του Διός Ομβρίου στον Υμηττό, θα μπορούσε να αποτελεί απόδειξη του πώς η κεντρική εξουσία θεσμοθέτησε και απορρόφησε λαϊκές πεποιθήσεις και τελετουργίες για να ενισχύσει τον ιδεολογικό της έλεγχο.

Παρά τις ενδιαφέρουσες πιθανότητες πάντως αυτού του ευρήματος, η ερευνήτρια διατυπώνει την πρότασή της με επιφύλαξη. Η σκηνή στην κύλικα είναι πολύ κακώς διατηρημένη και δεν έχει άμεσα, γνωστά παράλληλα. Οποιαδήποτε ερμηνεία οφείλει να αντιμετωπίζεται έτσι, με προσοχή αν και η προτεινόμενη υπόθεση παραμένει ισχυρή.

 

Διαβάστε επίσης 

Τα δώρα του αυτοκράτορα – Ένα διαμαντένιο αυγό Φαμπερζέ σε δημοπρασία

Λίνα Μενδώνη: Το Ωδείο της Πάτρας ξανά στο επίκεντρο της ζωής της πόλης

Αρχαίοι Αιγύπτιοι και όπιο: Πιθανότατα το κατανάλωναν για ψυχαγωγικούς σκοπούς