Φίλιππος και Αλέξανδρος: Σχέση αγάπης-μίσους και ψυχολογικές προεκτάσεις

Είχε… ψυχολογικά θέματα ο Μέγας Αλέξανδρος; Ήταν η σχέση του με τον πατέρα του Φίλιππο μια σχέση αγάπης-μίσους; Πόση αντιστοιχία μπορεί να έχει αυτό με τις φροϋδικές αντιλήψεις του 20ού αιώνα αλλά και του δικού μας; Και εν τέλει πόσο μπορεί να συνετέλεσε αυτή η αμφιλεγόμενη σχέση για τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που αναδιαμόρφωσαν τον κόσμο;

Η υπερανάλυση της εποχής μας δεν αφήνει κανέναν στο απυρόβλητο, ούτε καν έναν μύθο ή μάλλον κυρίως αυτόν, καθώς η γοητεία του Μακεδόνα στρατηλάτη και τα πέρα από κάθε φαντασία επιτεύγματά του τροφοδοτούν σταθερά και ακαταπόνητα νέες καινοτόμες προσεγγίσεις. Όπως αυτή του Ισπανού Μάριο Αγούδο Βιγιανουέβα, δημοσιογράφου και συγγραφέα των βιβλίων «Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας» και «Κλασική μυθολογία», ο οποίος παρουσιάζει την περίπλοκη σχέση Φίλιππου και Αλέξανδρου καθώς και τις δυσκολίες για την πορεία του δεύτερου προς την εξουσία.

Η παιδική ηλικία του Μεγάλου Αλεξάνδρου έχει συχνά παρουσιαστεί ως μια εποχή σύγκρουσης μεταξύ των γονιών του, του Φίλιππου και της Ολυμπιάδας, όπως αναφέρει ο Βιγιανουέβα σε άρθρο του στο National Geographic. Πόσο του κόστισε άραγε αυτό; Αλλά και πόσο μπορεί να τον ώθησε στους στόχους του; Μόνον υποθέσεις μπορεί να γίνουν εκ των υστέρων μέσα από την εξέταση των αρχαίων πηγών πάντα αν και όπως λέει ο ίδιος η εικόνα, που συχνά εμφανίζεται σε μυθιστορήματα και ταινίες, είναι πιθανόν υπερβολική. Κι ο λόγος είναι κατά την γνώμη του, η προέλευση των πηγών αυτής της περιόδου, που ήταν αθηναϊκές. Και όπως είναι γνωστό η Αθήνα μισούσε τον Φίλιππο και κατ΄ επέκταση τον επερχόμενο διάδοχό του.

Η πολυγαμία του Φιλίππου

Από την άλλη ωστόσο, δύσκολες ήταν και οι συνθήκες στην μακεδονική αυλή, με την πολυγαμική πρακτική του Φίλιππου -και όχι μόνον ασφαλώς- να θέτει τις σχέσεις με τον γιό του σε δοκιμασία.

Να σημειωθεί, ότι ο γάμος στη Μακεδονία ήταν ένας πολιτικά προσανατολισμένος θεσμός, που συχνά χρησιμοποιείτο για τη σύναψη διπλωματικών σχέσεων ή την διασφάλιση της βασιλικής διαδοχής. Ο Φίλιππος είχε επτά συζύγους αλλά μόνον δύο γιους, τον Φίλιππο Γ’ Αρριδαίο και τον Αλέξανδρο (ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι υπήρχε και τρίτος, ο Κάρανος, που μπορεί να πέθανε σε παιδική ηλικία, αν και όλο αυτό δεν τεκμηριώνεται).

Επιπλέον, η απουσία ενός σαφούς συστήματος για τη βασιλική διαδοχή και ο μεγάλος αριθμός των συζύγων προκαλούσε το λιγότερο σύγχυση και το περισσότερο, σύγκρουση μέχρις εσχάτων. Η υποψηφιότητα κερδιζόταν έτσι, με πολλούς τρόπους, κατ΄αρχάς όμως, κληρονομικούς. Ο υποψήφιος διάδοχος δηλαδή, έπρεπε οπωσδήποτε να προέρχεται από την δυναστεία των Αργεαδών και να είναι απόγονος του ιδρυτή του βασιλείου της Μακεδονίας, του Περδίκκα Α΄. Γραμμή διαδοχής, που δεν διαταράχθηκε από τον 7ο π.Χ. αιώνα ως τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ο ρόλος της μητέρας

Σημαντικός παράγοντας όμως, ήταν και το πολιτικό κύρος της οικογένειας της μητέρας, που αν ανήκε στην μακεδονική αριστοκρατία είχε προφανώς και ισχυρότερη απήχηση στην βασιλική αυλή.

Στην περίπτωση του Αλέξανδρου όμως, η μητέρα του η Ολυμπιάδα καταγόμενη από την Ήπειρο υπολειπόταν σαφέστατα. Τέλος σημασία είχε και η υποστήριξη, που μπορεί να λάμβανε κάθε υποψήφιος από τις διαφορετικές φατρίες μέσα στο βασίλειο, γιατί αυτό συνέβαλε στην εξασφάλιση της πολιτικής σταθερότητας. Πέρα από αυτά όμως, και παρ΄ότι η τελική απόφαση ήταν του βασιλιά, οι σύζυγοί του έπαιζαν κι αυτές τον ρόλο τους στην κούρσα της ανάδειξης ενός παιδιού τους στην διαδοχή.

Σε αυτό το πλαίσιο, όπως είναι γνωστό, ο Αλέξανδρος είχε μια σχετικά ευθεία πορεία προς την εξουσία. Ο μεγαλύτερος ετεροθαλής αδελφός του Αρριδαίος ήταν διανοητικά καθυστερημένος, κάτι για το οποίο ορισμένες πηγές αναφέρουν, ότι ευθυνόταν η Ολυμπιάδα, προκειμένου να τον εξουδετερώσει ενώ ο Αλέξανδρος από την άλλη ανατρεφόταν με τον τρόπο, που άρμοζε σε έναν μακεδόνα πρίγκιπα. Η εκπαίδευσή του συνδύαζε την παραδοσιακή αγωγή με μαθήματα, όπως η γραμματική, η ρητορική, η αριθμητική και η γεωμετρία σε συνδυασμό όμως, με σωματικές δραστηριότητεςμ όπως το κυνήγι και η εκπαίδευση μάχης. Ο σημαντικότερος από τους δασκάλους του ήταν φυσικά ο Αριστοτέλης, στον οποίο ο Φίλιππος εμπιστεύτηκε την εκπαίδευση του γιου του για τρία χρόνια.

Οι πρώτες επιτυχίες

Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, ο Αλέξανδρος ήταν από μικρός σε θέση να κάνει πράξη την εκπαίδευση, που είχε σχεδιάσει γι΄ αυτόν τόσο προσεκτικά ο πατέρας του. Έτσι γύρω στο 340 π.Χ., κατά τη διάρκεια μιας από τις πολυάριθμες απουσίες του Φιλίππου, ο Αλέξανδρος έπρεπε να λειτουργήσει ως αντιβασιλέας σε ηλικία μόλις 16 ετών. Ηγήθηκε λοιπόν, μιας επιτυχημένης εκστρατείας εναντίον της θρακικής φυλής των Μαίδων και ίδρυσε μάλιστα έναν στρατιωτικό οικισμό, που ονόμασε Αλεξανδρούπολη Μαιδική, την πρώτη από τις πολλές πόλεις που θα ίδρυε στην συνέχεια. Κατόπιν αυτού η πολλά υποσχόμενη σταδιοδρομία του συνεχίσθηκε με την Μάχη της Χαιρώνειας.

Ο πατέρας του, του ανέθεσε να ηγηθεί της αριστερής πτέρυγας του μακεδονικού στρατού για να διακόψει την προέλαση του περίφημου Ιερού Λόχου των Θηβαίων και ο Αλέξανδρος όντως το πέτυχε. Ακολούθως ήταν αυτός, που μαζί με τον στρατηγό Αντίπατρο ανέλαβε τις διαπραγματεύσεις στην Αθήνα, που ήταν πρόδρομος της Συμμαχίας της Κορίνθου, του συνασπισμού των ελληνικών πόλεων-κρατών υπό τον Φίλιππο. Ο νεαρός πρίγκιπας ήδη διαμορφωνόταν για να γίνει άξιος διάδοχος του πατέρα του.

Η Ολυμπιάδα

Φαίνεται, ότι μέχρι αυτή τη στιγμή, ο Φίλιππος, η Ολυμπιάδα και ο Αλέξανδρος είχαν μια αρκετά καλή σχέση, όπως παρατηρεί ο Βιγιανουέβα. Σημειώνοντας, ότι στο Φιλιππείο, το μνημείο που έστησε ο Φίλιππος στο ιερό του Δία στην Ολυμπία μετά τη νίκη της Χαιρώνειας είχε συμπεριλάβει αγάλματα και της Ολυμπιάδας και του Αλέξανδρου. Τι έγινε όμως, στην συνέχεια;

Όπως λένε οι αρχαίες πηγές η Ολυμπιάδα ήταν εκδικητική και αδίστακτη. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα εδάφια θα πρέπει να διαβαστούν κριτικά, λέει ο συγγραφέας. Για παράδειγμα ο Πλούταρχος, ο οποίος παρ΄ ότι έζησε αιώνες μετά από αυτήν, της επιφύλαξε αυτούς τους ακραίους χαρακτηρισμούς ήταν γνωστός για τις μισογυνικές αφηγήσεις του και τις συχνά κατασκευασμένες ιστορίες.

Μεταξύ αυτών ο Πλούταρχος ήταν, που περιέγραψε την διαβόητη σκηνή στην οποία ο Φίλιππος βρίσκει τη σύζυγό του, Ολυμπιάδα να κοιμάται στο κρεβάτι με ένα φίδι δίπλα της και φοβούμενος ίσως, ότι είναι μάγισσα χάνει το ενδιαφέρον του γι΄αυτήν.

Το ζευγάρι πάντως, αργότερα θα αποξενωθεί ακόμη περισσότερο, λόγω του γάμου βεβαίως του Φιλίππου με την Κλεοπάτρα και την αναπόφευκτη σύγκρουση πατέρα – γιού. Τότε ήταν που η Ολυμπιάδα συνόδευσε τον γιο της στην εξορία και όπως περιγράφει ο ρωμαίος ιστορικός Ιουστίνος -κι αυτός πολύ αργότερα, τον 3ο μ.Χ. αιώνα – προσπάθησε να συνωμοτήσει εναντίον του συζύγου της από την ΄Ηπειρο. Ορισμένες πηγές εξάλλου, εμφανίζουν την Ολυμπιάδα ως τον εγκέφαλο πίσω από τη συνωμοσία για την δολοφονία του Φιλίππου και την επακόλουθη κτηνωδία προς την έβδομη σύζυγό του, Κλεοπάτρα. Είναι πιθανό όμως, ότι πίσω από την απίστευτη εκδικητικότητα που της αποδίδεται, να κρυβόταν κάποιος επιδέξιος πολιτικός παράγοντας, όπως λέει ο Βιγιανουέβα.

Η σύγκρουση πατέρα-γιου

Η πρώτη σύγκρουση πατέρα – γιου συνέβη με τον γάμο του Φιλίππου με την Κλεοπάτρα, μια νεαρή γυναίκα μέλος της μακεδονικής αριστοκρατίας, για την οποία ο αρχαίος συγγραφέας Αθήναιος σημειώνει, ότι ο βασιλιάς έτρεφε μεγάλο έρωτα. Όπως και στους προηγούμενους γάμους του ωστόσο, ο Φίλιππος είχε και πολιτικό σκοπό, που στην προκειμένη περίπτωση ήταν να συγκεντρώσει την υποστήριξη των Μακεδόνων πριν ξεκινήσει την εκστρατεία του στην Περσία. Η Κλεοπάτρα ήταν ανιψιά του Αττάλου, ενός από τους στρατηγούς, που επρόκειτο να ηγηθεί της επίθεσης, έτσι αυτή η σχέση ήταν καθοριστική.

Η απόφαση αυτή ωστόσο, προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στον κύκλο του Αλεξάνδρου, λόγω των πιθανών απογόνων, που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο τη διαδοχή του. Η κατάσταση ξέφυγε κατά τη διάρκεια ενός συμποσίου την παραμονή του γάμου. Στην πρόποσή του ο Άτταλος διακήρυξε την επιθυμία του να εξασφαλίσει η Κλεοπάτρα «έναν νόμιμο διάδοχο» για το βασίλειο και ο Αλέξανδρος ερμήνευσε την δήλωση ως προσωπική επίθεση. Αντέδρασε έτσι, ενώπιον όλων για να δεχθεί όμως, την δημόσια επίπληξη
από τον πατέρα του, ο οποίος ίσως ήταν υποχρεωμένος να το κάνει από τους κανόνες της φιλοξενίας.

«Ο Άτταλος, λοιπόν, ήταν ο θείος της κοπέλας και κάλεσε τους Μακεδόνες να ζητήσουν από τους θεούς να γεννηθεί από τον Φίλιππο και την Κλεοπάτρα ένας νόμιμος διάδοχος», όπως αναφέρει ο Πλούταρχος. «Ο Αλέξανδρος εξοργίστηκε [και φώναξε]… “Με θεωρείς νόθο;” [και] του πέταξε ένα κύπελλο. Τότε ο Φίλιππος εξεγέρθηκε εναντίον [του Αλεξάνδρου], αλλά, ευτυχώς και για τους δύο, ο θυμός του και το κρασί του τον έκαναν να σκοντάψει και να πέσει. Τότε ο Αλέξανδρος, χλευάζοντάς τον, είπε: “Κοιτάξτε τώρα, άντρες! Να κάποιος, που ετοιμάζεται να περάσει από την Ευρώπη στην Ασία και [έπεσε] προσπαθώντας να περάσει από ανάκλιντρο σε ανάκλιντρο”».

Μετά από αυτή τη σοβαρή διαφωνία έτσι, ήταν που ο Αλέξανδρος με την Ολυμπιάδα κατέφυγαν αρχικά την αυλή του θείου του, Αλεξάνδρου της Ηπείρου και στην συνέχεια στον φίλο του Λάγγαρο, βασιλιά των Αγριανών, αρχαίο λαό της Θράκης.

Η συνωμοσία

Τα αίτια της εξορίας του Αλέξανδρου δεν έχουν πάντως απολύτως διασαφηνιστεί, εξ άλλου γεγονός είναι, ότι ο Φίλιππος ήταν εκείνος, που δρομολόγησε την επιστροφή του γιού του. Λίγο αργότερα, ο Φίλιππος δολοφονήθηκε στις Αιγές ενώ γιόρταζε τους γάμους της κόρης του – Κλεοπάτρα επίσης- με τον θείο της, Αλέξανδρο της Ηπείρου, αδελφό της Ολυμπιάδας. Ο δολοφόνος, ονόματι Παυσανίας ήταν μέλος της βασιλικής φρουράς και ορισμένες πηγές αναφέρουν, ότι η πράξη του ήταν εκδικητική καθώς θεωρούσε ότι τον περιφρονούσε ο Φίλιππος, με τον οποίο ήταν ερωτευμένος.

Άραγε όμως, ενήργησε μόνος του ο Παυσανίας; Ο Πλούταρχος και ο Ιουστίνος υποστηρίζουν ότι ηθική αυτουργός ήταν η Ολυμπιάδα για τους προφανείς λόγους: Και γιατί την είχε απορρίψει ο Φίλιππος και γιατί λειτουργούσε προς το συμφέρον του γιού της Αλέξανδρου. Ο ιστορικός του 2ου μ.Χ. αιώνα ωστόσο Αρριανός αποδίδει την συνομωσία στους Πέρσες, προκειμένου να σταματήσουν τη σχεδιαζόμενη εισβολή του Φιλίππου. Ανάμεσα στους «υπόπτους» μάλιστα περιλαμβάνονται ο Δημοσθένης από την Αθήνα, ορισμένοι ευγενείς της ΄Ανω Μακεδονίας και ο Μακεδόνας στρατηγός Αντίπατρος. Ωστόσο το περιστατικό παραμένει ένα μεγάλο ιστορικό μυστήριο.

Κατόπιν αυτής της «βολικής» δολοφονίας πάντως ο Αλέξανδρος ανακηρύχθηκε άμεσα βασιλιάς από τον στρατό και προχώρησε σε όλες τις εκκαθαρίσεις που απαιτούνταν για να μην υπάρχει αντίπαλος. Από τον Άτταλο ως τον Αμύντα Δ’, ανιψιό του Φιλίππου, ο οποίος είχε βασιλεύσει για λίγο όσο ήταν ακόμα παιδί ενώ από την πλευρά της, η Ολυμπιάδα, σύμφωνα με τον ιστορικό Ιουστίνο σκότωσε την Ευρώπη, κόρη της συζύγου του Φιλίππου Κλεοπάτρας, και στη συνέχεια ανάγκασε την Κλεοπάτρα να κρεμαστεί.

Πού βρίσκεται η αλήθεια;

Κατόπιν όλων αυτών είναι δύσκολο να εκτιμηθεί πόσο κοντά ήταν πραγματικά πατέρας και γιος, όπως παραδέχεται ο συγγραφέας, θεωρώντας όμως, ότι σε κάθε περίπτωση τα επιτεύγματα και η μεγαλειώδης άνοδος του Αλέξανδρου θα πρέπει ειδωθούν στο πλαίσιο της σχέσης του με τον Φίλιππο.

Ο ίδιος άλλωστε, όταν τα στρατεύματά του στασίασαν στην μάχη της Ώπιδας στην Ασσυρία το 324 π.Χ. τον πατέρα του ανέφερε, που τους είχε παραλάβει από βοσκούς για να τους εκπολιτίσει: «[Ο Φίλιππος] σας βρήκε να περιπλανιέστε χωρίς πόρους, … να βόσκετε μικρά κοπάδια στα βουνά, [υπερασπιζόμενοι αυτά] από τους Ιλλυριούς, τους Τριβαλλούς και τους γειτονικούς Θράκες. Σας έδωσε να φοράτε μανδύες αντί για προβιές, σας κατέβασε από τα βουνά στις πεδιάδες και σας έκανε ισάξιους στον πόλεμο με τους γειτονικούς βαρβάρους … Σας έκανε κατοίκους των πόλεων και σας εκπολίτισε με καλούς νόμους και έθιμα», είχε πει στην ομιλία του, αφήνοντας αυτή την σχέση αγάπης- μίσους να αιωρείται στους αιώνες…

Διαβάστε επίσης:

Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο: Εγκρίθηκαν τα ραντάρ στο Καστέλλι Κρήτης σε συνύπαρξη με τα αρχαία

Νέα εποχή για το εμβληματικό Ρεξ και τα θέατρά του- Ανακαίνιση και αναβάθμιση

Ελληνική επιτυχία στην Ουνέσκο: Τα μινωικά ανάκτορα στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς