Άνθρωποι περασμένης εποχής

Θα περίμενε κανείς πως η πανδημία – η επικινδυνότητα της, η ταχύτητα με την οποία ανέτρεψε σχεδόν τα πάντα, η τεράστια αβεβαιότητα που επέφερε—θα αποτελούσε μία εξαίρετη ευκαιρία για την επανεξέταση απόψεων και θέσεων. Θα περίμενε κανείς πως αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στην οικονομική επιστήμη, όπου λόγω της πανδημίας πλέει σε αχαρτογράφητα νερά. Θα ήταν λογική να αναμένεται ότι θα μπει ένα τέλος τις έντονες διαμάχες, στις σκληρές λογομαχίες, στις άκαμπτες ιδεολογικές θέσεις.

Στο συνέδριο του Economist για την Ελλάδα, οι προσδοκίες αυτές διαψεύστηκαν. Παταγωδώς. Με πρώτο και καλύτερο τον γνωστό Poul Thomsen ακούστηκε μία γνωστή παρέλαση αποτυχημένων πολιτικών που παρουσιάστηκαν ως η πεμπτουσία της οικονομικής πολιτικής για την επόμενη μετά την πανδημία ημέρα.

Παίζοντας το ρόλο του συλητή ταφών, ομιλητές ξέθαψαν τους βρικόλακες της λιτότητας, του χρέους, των μνημονίων, των υψηλών πρωτογενών πλεονασμάτων. Και περιέγραψαν ειδικά για την Ελλάδα μερικά ακόμη χρόνια ανύπαρκτης ανάπτυξης, χωρίς να αναφέρονται βέβαια ότι αυτό συνεπάγεται κοινωνική καταρράκωση και πολιτική αστάθεια.

Φαίνεται ότι πολλοί οικονομολόγοι δεν μπορούν να συμβιβαστούν με την ιδέα ότι κατά κανόνα τα περισσότερα μοντέλα τους δεν έχουν την ισχύ της αξιόπιστης πρόβλεψης. Ποια μοντέλα πρόβλεψαν την επιτυχία της Ν. Κορέας, του Χονγκ-Κονγκ, της Σινγκαπούρης; Ή, της Ταϊβάν, του Βιετνάμ, της Μποτσουάνα; Ποιοι οικονομολόγοι διέβλεψαν την μορφή και την ταχύτητα της μετάβασης της Κίνας από το σοσιαλιστικό τέλμα στην προηγμένη φάση του καπιταλισμού –με κερασάκι τον αυταρχισμό;

Αλλά, το πρόβλημα είναι βαθύτερο. Επί μία δεκαετία τα προγράμματα της λιτότητας δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν την κρίση χρέους της Νότιας Ευρώπης. Στην ίδια χρονική περίοδο, μοντέλα μακροοικονομικής εξέλιξης και αξιολόγησης του χρέους βρέθηκαν να λειτουργούν με εντυπωσιακές αποκλίσεις από την πραγματικότητα. Η Ελλάδα έχει πικρή εμπειρία από εκθέσεις του ΔΝΤ και της Ε.Ε. που έπεφταν διαρκώς έξω στις προβλέψεις τους.

Δυστυχώς, όπως παρατήρησε ο Dani Rodrik του Harvard, ενώ οικονομολόγοι πρέπει να είναι υπερήφανοι για τα μοντέλα που κατασκευάζουν, δεν πρέπει να υπερεκτιμούν τις δυνατότητες πρόβλεψης που προσφέρουν. Για δεκαετίες τώρα οι οικονομολόγοι θέλουν να εξισώσουν την δική τους δυνατότητα πρόβλεψης με αυτήν των φυσικών επιστημών. Το πρόβλημα είναι, όπως υπογραμμίζουν οι R. Frydman του πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και M. Goldberg του πανεπιστημίου του New Hampshire, η βάση τους είναι πάντα το παρελθόν και μία σχεδόν μηχανιστική εμμονή στην γραμμική εξέλιξη με την πίστη πως ότι έγινε χθες προσδιορίζει το αύριο.

Για 30 χρόνια τώρα, η οικονομική επιστήμη είναι αιχμάλωτη της ιδέας ότι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται ως λογικά όντα και αντιδρούν με βάση λογικές προσδοκίες. Ένας μύθος που, όπως όλοι οι μύθοι, δύσκολα πεθαίνει. Το γεγονός ότι ακόμη κρατά το προσκήνιο, σήμερα όπου η συμπεριφορά ατόμων και κοινωνίας, συχνά-πυκνά λίγο συνάδει με την άκαμπτη υπόθεση της παντογνώστριας ατομικής λογικής, δεν φαίνεται να ενοχλεί τους υποστηρικτές της. Ούτε και τους απασχολεί το απλό λογικό πρόβλημα πως αν όλοι έχουν την ίδια λογική προσδοκία τότε θα προσαρμόσουν την συμπεριφορά τους ανάλογα και η λογική προσδοκία δεν θα επαληθευτεί.

Λίγο συνειδητοποιούν ότι ακόμη και με τα περίφημα RCT – τυχαίες ελεγχόμενες δοκιμές ή randomized controlled trials – δεν  βελτιώνεται ιδιαίτερα η προσέγγιση της πραγματικότητας του χάους της οικονομίας και της κοινωνίας. Διότι κι αυτά τα εργαλεία παραβλέπουν το κρίσιμο γεγονός ότι η ατομική συμπεριφορά καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την κουλτούρα (culture) του ατόμου – οπότε η εξαγωγή συμπερασμάτων που να ισχύουν για το εθνικό — και ακόμη περισσότερο για το διεθνικό—σύνολο είναι επικίνδυνη όταν τίθεται ως θέσφατο.

Μέσα σε όλα και οι οίκοι αξιολόγησης. Η σημασία που οφείλει να αποδίδει κανείς σ’ αυτούς, που οι πολιτικοί και οικονομολόγοι τους έχουν αναγάγει σε θεούς, αναδεικνύεται από ένα απλό γεγονός: δύο ημέρες πριν την κατάρρευση της Lehman Bro, όλοι αυτοί οι μυθοποιημένοι οίκοι είχαν ταξινομήσει την τράπεζα στην ανώτατη επενδυτική βαθμίδα!!!

Πριν από 10 χρόνια ο Mark Blyth του Brown University είχε χαρακτηρίσει την λιτότητα ως μία «επικίνδυνη ιδέα». Η ιστορία τον δικαίωσε. Πριν από 55 χρόνια ο Justin Fox του περιοδικού TIME είχε γράψει βιβλίο για τον μύθο της λογικής αγοράς. Οι εξελίξεις τον δικαίωσαν.

Η ιστορία δεν έχει δικαιώσει τους υποστηρικτές της λιτότητας – διότι επιλέγουν να αγνοήσουν τις επιπτώσεις της στους ανθρώπους. Η ιστορία δεν δικαιώνει τους υποστηρικτές της λογικής συμπεριφοράς του ατόμου, διότι ο άνθρωπος είναι και άλογος. Η πανδημία έχει στείλει στα σκουπίδια και τις δύο θεωρίες και έχει υποσκάψει την πίστη στην υψηλή και ακριβή προβλεψιμότητα των οικονομικών μοντέλων.

Τώρα είναι επιτακτική η ανάγκη να σκεφτούμε από την αρχή πως οφείλουμε να προσεγγίσουμε τον σχεδιασμό της οικονομικής πολιτικής. Όπως παρατηρούν οι Frydman & Goldberg αυτό δεν σημαίνει ότι οφείλουμε να σχεδιάζουμε οικονομική πολιτική για την επόμενη ημέρα. Αλλά η έπαρση αυτού που ο von Hayek είχε ονομάσει προσχηματική θέση των οικονομολόγων ότι έχουν απόλυτη γνώση, οφείλει να εκλείψει.

Η οικονομία είναι το σύνολο της ανθρώπινης κατασκευής και της φύσης—της biodiversity που αναφέρει ο Partha Dasqupta του Cambridge. Ανάλογος οφείλει να είναι ο σχεδιασμός της οικονομικής πολιτικής και η ενσωμάτωση σ’ αυτόν της ανθρωπιστικής παράδοσης της πολιτικής οικονομίας των Adam Smith, David Ricardo, J.M. Κeynes για να αναφερθούν λίγοι μόνο.

Όταν μιλά ο Thomsen και οι ομόλογοι του, το μόνο που δεν έχουν κατά νου είναι οι άνθρωποι.