Ηρώδης ο Μέγας: Σκότωσε την γυναίκα και τα παιδιά του αλλά όχι και τα «νήπια»

Έσφαξε χιλιάδες βρέφη και νήπια για να εξοντώσει τον αντίπαλό του, τον νεογέννητο Ιησού. Και δεν υπάρχει στην ιστορία της Γέννησης μεγαλύτερος κακός από αυτόν. Στην εβραϊκή παράδοση εμφανίζεται ως σφετεριστής και δολοφόνος και στις χριστιανικές γραφές ως το απόλυτο κακό. Μόνο που όσον αφορά τους Εβραίους ξανάχτισε τον μεγάλο Ναό της Ιερουσαλήμ με απαράμιλλη λαμπρότητα ενώ για τους Ρωμαίους υπήρξε ένας υποδειγματικός βασιλιάς. Από την άλλη η ιστορία λέει, ότι βασιλιάς Ηρώδης της Ιουδαίας σκότωσε τα ίδια του τα παιδιά και τη σύζυγό του. Χωρίς καμία αμφιβολία.

Τελικά, ποιος ήταν αυτός ο βιβλικός κακός και πόση αλήθεια υπάρχει πίσω από αυτά που του καταμαρτυρούν; Δεδομένου μάλιστα, ότι για τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς σήμερα, ο Ηρώδης είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τον βασιλιά που φορτώθηκε στη συλλογική χριστιανική μνήμη το μεγάλο έγκλημα της «σφαγής των νηπίων» ενώ όλα τα άλλα, αν και δεν αποσιωπούνται, σίγουρα περνούν σε δεύτερη μοίρα.

Ο Ηρώδης ο Μέγας, ο οποίος κυβέρνησε την Ιουδαία από το 37 έως το 4 π.Χ. έζησε μια ζωή που χαρακτηρίστηκε από πολιτικούς ελιγμούς και έναν αδιάκοπο αγώνα για να εξασφαλίσει την εξουσία του – κατ΄αρχάς να κερδίσει το στέμμα του και στην συνέχεια να το διατηρήσει. Κάτι που πέτυχε, παρ΄ότι δεν είχε γεννηθεί με μακρά βασιλική γενεαλογία και δεν είχε ιερατικό υπόβαθρο, καθώς ήταν Ιδουμαίος -μία εθνοτική ομάδα από μια περιοχή της Νότιας Ιουδαίας- και ως εκ τούτου ξένος στις δυναστείες των Ασμοναίων που είχαν κυβερνήσει την Ιουδαία για έναν αιώνα πριν από αυτόν. Όπως σημειώνει έτσι, ο Άνταμ Κόλμαν Μάρσακ στο βιβλίο του «Τα Πολλά Πρόσωπα του Ηρώδη του Μεγάλου» τα θρησκευτικά του διαπιστευτήρια ήταν εξαιρετικά εύθραυστα, γιατί δεν θεωρούνταν πλήρως εβραίος.

Ο παρανοϊκός ηγεμόνας

Ό,τι του έλειπε όμως, σε γενεαλογικό δέντρο το αναπλήρωσε με το παραπάνω, με το πολιτικό του ένστικτο. Μέσω του πατέρα του, Αντίπατρου καλλιέργησε τη ρωμαϊκή υποστήριξη κατά τη διάρκεια των εμφυλίων πολέμων στην ανατολική Μεσόγειο. Και το 40 π.Χ. με τους Πάρθους να απειλούν τις ρωμαϊκές κτήσεις, ο Μάρκος Αντώνιος επέμεινε στον διορισμό του ως Βασιλιά των Ιουδαίων, παρ΄ότι υπήρχε ήδη ένας βασιλιάς, ο Αντίγονος. Έτσι ο Ηρώδης για τα επόμενα τρία χρόνια εξαπέλυσε μία τρομερή εκστρατεία εναντίον του, και το 37 π.Χ. κατέλαβε την Ιερουσαλήμ.

Η βασιλεία του έκτοτε ήταν μια άσκηση συνεχούς ισορροπίας σε καιρούς εξαιρετικά ταραγμένους, προσπαθώντας να είναι πάντα αρεστός στη Ρώμη και ταυτόχρονα στις διαφορετικές ιουδαϊκές απαιτήσεις. Για να διαχειριστεί έτσι, την αντιπολίτευση έχτισε ένα εξελιγμένο δίκτυο πληροφοριών και παρενέβη αποφασιστικά, και συχνά βίαια ενάντια σε πραγματικές ή φανταστικές απειλές.

Ο ιστορικός Ιώσηπος, που είναι η κύρια αρχαία πηγή για τη ζωή του Ηρώδη περιγράφει έναν ηγεμόνα ολοένα και πιο παρανοϊκό, καθώς περνούσαν τα χρόνια, ειδικά όσον αφορά τους αντίπαλους του, τους ασμοναίους διεκδικητές. Όπως λέει μάλιστα, ο Ηρώδης εκτέλεσε πολλά μέλη της δικής του οικογένειας, συμπεριλαμβανομένης της αγαπημένης του ασμοναίας συζύγου Μαριάμνης Α΄, τριών από τους γιους του, καθώς και της μητέρας και του παππού της συζύγου του.

Παράλληλα όμως, αυτός ο άνθρωπος ήταν και ένας οξυδερκής διαχειριστής, του οποίου οι οικονομικές πολιτικές ενίσχυσαν το εμπόριο, τη γεωργία και την αστική ανάπτυξη. Ο Ιώσηπος, ο οποίος μόνον θαυμαστής του Ηρώδη δεν ήταν, μας λέει παρ΄όλα αυτά, ότι κατά τη διάρκεια ενός λιμού είχε διανείμει τρόφιμα από τα βασιλικά αποθέματα ενώ μείωσε τους φόρους δύο φορές και διατήρησε σε μεγάλο βαθμό, την ειρήνη στο βασίλειό του, αν και στην περιοχή η αστάθεια ήταν το σύνηθες.

Σφαγή των Αθώων

Η φήμη του Ηρώδη όσον αφορά τις βιαιότητες προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από την ιστορία της Γέννησης, στην οποία διατάζει τη σφαγή όλων των αρσενικών παιδιών κάτω των δύο ετών. Η ιστορία όμως, παραλληλίζεται με ένα επεισόδιο από το βιβλίο της Εξόδου, όταν ο Φαραώ προσπάθησε να εξοντώσει το βρέφος Μωυσή διατάζοντας τον θάνατο των αρσενικών εβραίων παιδιών. Επιπλέον, άλλες αναφορές σε αυτό το γεγονός δεν υπάρχουν, ακόμη και σε αρχαίες πηγές, που δεν ήταν ευνοϊκές στο πρόσωπό του.

Δικαιολογημένα λοιπόν ο Ρέιμοντ Μπράουν σημειώνει στο έργο του «Η Γέννηση του Μεσσία», ότι αν αυτό το γεγονός ήταν πραγματικό, θα έπρεπε να είχε αφήσει κάποια ίχνη και αλλού στα εβραϊκά ιστορικά αρχεία.

Ο Τιμ Γουίτμαρς εξάλλου, καθηγητής Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ έχει υποστηρίξει, ότι η ιστορία της σφαγής των βρεφών «μπορεί να είναι δάνειο από μία παρόμοια ιστορία, που αφορούσε τον Γάιο Οκτάβιο, μελλοντικό αυτοκράτορα Αύγουστο». Όπως εξηγεί ο ίδιος, «μία αρχαία προφητεία έλεγε, ότι ένας νέος ηγέτης του κόσμου θα γεννιόταν στο Βελέτρι (της Ιταλίας) και ότι ένας οιωνός λίγο πριν από τη γέννησή του έλεγε, ότι έφθασε η ώρα του. Η Γερουσία τότε, ακολουθώντας την παραδοσιακή πρακτική του ‘‘κανένας βασιλιάς’’ διέταξε να θανατωθούν όλα τα αρσενικά παιδιά της πόλης. Ο Γάιος γλίτωσε μόνον, επειδή οι γονείς του δεν κατέγραψαν τη γέννησή του». Ιστορίες σαν κι αυτήν δηλαδή, μπορεί κάλλιστα να ενέπνευσαν τον βιβλικό συγγραφέα.

Από την άλλη, αυτά δεν απαλλάσσουν τον Ηρώδη όσον αφορά τις δικές του βαναυσότητες. Όπως λέει ο Άνταμ Κόλμαν Μάρσακ «Ενώ οι περισσότεροι ιστορικοί δεν πιστεύουν στο περιεχόμενο της ιστορίας της Γέννησης, υπάρχει μία αλήθεια σ΄ αυτήν σχετικά με τη βασιλεία του Ηρώδη. Στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου ο Ηρώδης είναι απίστευτα παρανοϊκός και ανησυχεί για την εξουσία του. Έτσι αντιμετωπίζει οποιαδήποτε απειλή όσο πιο αδίστακτα και βάναυσα χρειάζεται. Αυτή η βιαιότητα και η προθυμία να σκοτώσει όποιον θεωρεί, ότι αποτελεί κίνδυνο μιλάει για μια ιστορική αλήθεια για τον Ηρώδη. Ήξερε ότι η εξουσία του ήταν αδύναμη και ήταν πρόθυμος να κάνει τα πάντα (ακόμα και να σκοτώσει τους γιους και τη σύζυγό του) για να την διατηρήσει».

Αρχιτεκτονικό όραμα

Αν υπάρχει κάτι θετικό ωστόσο για τον Ηρώδη είναι σίγουρα η εκπληκτική κλίμακα του αρχιτεκτονικού του οράματος. Σε όλη την Ιουδαία και πέρα από αυτήν άφησε ένα δίκτυο πόλεων, φρουρίων, παλατιών και μνημείων που ανταγωνίζονταν τα μεγαλύτερα επιτεύγματα των ρωμαίων προστατών του. Η ανακαίνιση του Ναού της Ιερουσαλήμ από τον Ηρώδη ήταν ένα από τα πιο φιλόδοξα οικοδομικά έργα του αρχαίου κόσμου.

Η πλατφόρμα του Όρους του Ναού επεκτάθηκε δραματικά με τοίχους αντιστήριξης από τεράστιους ασβεστολιθικούς ογκόλιθους, μερικοί από τους οποίους ζύγιζαν πάνω από 300 τόνους. Ακόμα και το Ταλμούδ μάλιστα, το οποίο απεικονίζει τον Ηρώδη ως έναν άνομο τύραννο, τον επαινεί για την ανακαίνιση του Ναού. «Όποιος δεν έχει δει τον Ναό του Ηρώδη δεν έχει δει ένα όμορφο κτίριο στη ζωή του», όπως αναφέρεται.

Για τον Ηρώδη ωστόσο, το έργο εξυπηρετούσε δύο σοβαρούς σκοπούς: Εδραίωνε την εικόνα του ως ευσεβή ηγέτη αφιερωμένου στον Θεό του Ισραήλ και ταυτόχρονα αναδείκνυε την πολιτική του ευθυγράμμιση με το μνημειώδες ύφος που αγαπούσε ο Αύγουστος.

Τα φρούριά του εξάλλου συνδύαζαν τη στρατιωτική στρατηγική με τη βασιλική μεγαλοπρέπεια. Στη Μασάδα αίφνης έχτισε ένα τριώροφο εντυπωσιακό παλάτι, κατά μήκος της πλαγιάς με ρωμαϊκά λουτρά, αποθήκες και αίθουσες υποδοχής με ψηφιδωτά δάπεδα. Δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, παραμένει μάλιστα, ένα παράδειγμα αρχιτεκτονικής ιδιοφυΐας.

Αλλά ίσως η πιο καινοτόμος δημιουργία του να ήταν η Καισάρεια Παράλια, μία πόλη-λιμάνι στη Μεσόγειο, που χτίστηκε προς τιμήν του Αυγούστου και που ο Ηρώδης οραματίστηκε ως ένα κοσμοπολίτικο έκθεμα: Μία αναμφισβήτητα ρωμαϊκή πόλη σκαρφαλωμένη στις ακτές της Ιουδαίας. Εδώ κατασκεύασε το μεγαλύτερο τεχνητό λιμάνι στον ελληνορωμαϊκό κόσμο χρησιμοποιώντας υδραυλικό ρωμαϊκό σκυρόδεμα για να δημιουργήσει τεράστιους κυματοθραύστες ενώ η πόλη διέθετε θέατρο, αμφιθέατρο, συγκρότημα παλατιών και πολεοδομικό σχεδιασμό με δρόμους σε κάνναβο.

Η αποτίμηση της ιστορίας

Τα τελευταία χρόνια του Ηρώδη σημαδεύτηκαν από ασθένεια, πολιτική αναταραχή και το αναμενόμενο χάος της διαδοχής, όπως αναφέρει και ο Ιώσηπος, που παρέχει μία λεπτομερή, αν και υπερβολική περιγραφή των τελευταίων ημερών του βασιλιά. Μετά τον θάνατο του Ηρώδη το 4 π.Χ., ο Αύγουστος μοίρασε πάντως, το βασίλειό του σε τρεις από τους γιους του – τον Αρχέλαο, τον Αντίπα και τον Φίλιππο – τερματίζοντας έτσι, την συγκεντρωτική μοναρχία του. Οι νέοι ηγεμόνες όμως, δεν διέθεταν τον συνδυασμό φιλοδοξίας και πολιτικής ικανότητας του πατέρα τους και έτσι μέσα σε μια γενιά, η Ιουδαία περιήλθε στον άμεσο ρωμαϊκό έλεγχο, κάτι που οδήγησε στον Α΄ Ιουδαϊκό Πόλεμο (66-70 μ.Χ.).

Η ιστορία σήμερα λοιπόν και με όλες τις διαθέσιμες πηγές γνωρίζει, ότι ο Ηρώδης μπορεί πραγματικά να ήταν ένας στυγνός δολοφόνος, που δεν δίσταζε να τιμωρήσει με τους αγριότερους τρόπους τους αντιπάλους του, όπως και εκείνοι θα έπρατταν αν είχαν την ευκαιρία –μην ξεχνάμε τα ρωμαϊκά βασανιστήρια και τις αρένες με τα θηρία- ωστόσο η φερόμενη «ανάμειξή» του σε μία υποτιθέμενη σφαγή νηπίων είναι απλώς ένα μη ιστορικό κατασκεύασμα.

Παράλληλα πάντως σημειώνεται ιδιαίτερα και το γεγονός, ότι ο Ηρώδης υπήρξε μία από τις πιο μεταμορφωτικές μορφές της αρχαίας Εγγύς Ανατολής με τα αρχιτεκτονικά του επιτεύγματα να παραμένουν από τα πιο εντυπωσιακά της αρχαιότητας. Οι δρόμοι της Παλιάς Πόλης της Ιερουσαλήμ, τα τείχη της Μασάδα (Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO), το Ηρώδειο, το αρχαίο λιμάνι της Καισάρειας είναι οι αποδείξεις.

 

Διαβάστε επίσης 

Το Μεσολόγγι στο Μουσείο Μπενάκη – Έκθεση για τα 200 χρόνια της Εξόδου

Αύγουστο μήνα, γιατί φορούσαν μάλλινα όταν έγινε η έκρηξη του Βεζούβιου

Ήχος, χρώμα, αφή – Η μουσική πρωτοπορία σε έκθεση