Κι όμως, το κουτάλι του Διοκλή ήταν χειρουργικό εργαλείο

Οι τραυματισμοί από αιχμές βελών στις μέρες μας είναι σπάνιοι και συνήθως γίνονται είδηση. Όμως στην αρχαιότητα, το πιο πιθανό για τον τραυματισμό ενός πολεμιστή ήταν ακριβώς αυτό: Ένα βέλος, που η αιχμή του είτε απλή σιδερένια είτε πιο περίπλοκη όπως οι αγκαθωτές – και προφανώς πιο επικίνδυνη – μπορούσε να τον οδηγήσει στον θάνατο. Δεν είναι διόλου περίεργο λοιπόν, που οι αρχαίοι χειρουργοί είχαν επινοήσει μεθόδους για την αφαίρεση του ξένου στοιχείου από το σώμα του θύματος ώστε να προσπαθήσουν στην συνέχεια να τον θεραπεύσουν. Και για τον σκοπό αυτό είχαν επινοήσει ειδικά εργαλεία, μεταξύ των οποίων το μυστηριώδες «Κουτάλι του Διοκλή», το μόνο γνωστό δείγμα του οποίου έχει βρεθεί στο Ρίμινι της Ιταλίας, στην λεγόμενη «Οικία του Χειρούργου», μία ρωμαϊκή βίλα που καταστράφηκε από πυρκαγιά τον 2ο αιώνα π.Χ. Πρόκειται για ένα κωνικό εργαλείο μήκους 22 εκατοστών, με φαρδύ άκρο και κυκλική οπή διαμέτρου 6 χιλιοστών στο κέντρο του.

Το αντικείμενο όμως, είναι ατελές στο ένα άκρο του και εμφανίζει μια πατιναρισμένη επιφάνεια, πιθανώς λόγω της έντονης θερμότητας από τη φωτιά που κατέστρεψε την οικία. Αν και ορισμένοι ειδικοί αμφέβαλαν αρχικά για την ταυτοποίησή του, πολλοί συμφώνησαν τελικά όσον αφορά την ιατρική του χρήση.

Διάσημος γιατρός

Μία ερευνητική ομάδα έτσι, που το μελέτησε, επιχειρώντας να δώσει απαντήσεις για το πλήρες σχήμα του και την ακριβή χρήση του κατέληξε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα, που δημοσιεύονται στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό χειρουργικής BJS.

Πληροφορίες κατ΄αρχάς γι΄αυτό το «Κουτάλι» μας δίνει ο ελληνικής καταγωγής αλλά με το προνόμιο του ρωμαίου πολίτη Κέλσος (1ος -2ος μ.Χ. αιώνας), το όνομα του οποίου συνδέεται με την σπουδαία Βιβλιοθήκη της Εφέσου, που οικοδομήθηκε προς τιμή του από τον γιο του. Όπως αναφέρει λοιπόν ο Κέλσος όταν η αιχμή του βέλους είναι μεγάλη δεν συνιστάται η τομή για την εξαγωγή. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι προτιμότερο να αφαιρείται το βλήμα μέσω της πληγής εισόδου του χρησιμοποιώντας ένα ειδικό όργανο: Το «Κουτάλι του Διοκλή».

Ο Διοκλής στον οποίο αναφέρεται είναι πιθανότατα ο Διοκλής ο Καρύστιος (375 – 295 π. Χ.), ένας από τους διασημότερους ιατρούς της αρχαιότητας, συγγραφέας των πραγματειών «Το Εργαστήριο του Ιατρού» και οι «Επίδεσμοι», που δυστυχώς έχουν χαθεί, καθώς και άλλων έργων σχετικών με όργανα ιατρικής και τραύματα. Από αυτά προέρχεται πιθανώς η περιγραφή του Κέλσου για τον «κυαθίσκο του Διοκλέους», εργαλείο μάλιστα, που λέγεται, ότι είχε χρησιμοποιηθεί για την αφαίρεση του βέλους από το μάτι του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας, ύστερα από τον τραυματισμό του.

Η χρήση

Ο Κέλσος περιγράφει τόσο το αντικείμενο όσο και τη χρήση του: Πρόκειται για μία λεπίδα από σίδηρο ή μπρούντζο, που στο ένα άκρο της καταλήγει σε δύο γάντζους, στραμμένους προς τα κάτω σε κάθε πλευρά. Στο άλλο άκρο έχει διπλωθεί κατά μήκος των πλευρών και φέρει μία τρύπα. Αυτή η λεπίδα εισάγεται εγκάρσια κατά μήκος του βέλους. Στη συνέχεια, όταν φτάσει στην άκρη περιστρέφεται ελαφρώς έτσι ώστε το βέλος να εμπλακεί στην τρύπα. Μόλις η άκρη βρεθεί μέσα στην κοιλότητα, ο γιατρός τραβά ταυτόχρονα τόσο το μεταλλικό όργανο όσο και το βέλος.

Το κείμενο του Κέλσου ωστόσο, δεν προσδιορίζει την ακριβή εμφάνιση του αντικειμένου, γεγονός που έχει οδηγήσει σε διάφορες ερμηνείες, μερικές φορές αντικρουόμενες ενώ δεν έχουν λείψει και οι προσπάθειες για την δημιουργία πλαστών. Έτσι ερευνητές που μελετούν την ιστορία της Ιατρικής έχουν εκφράσει κατά καιρούς αμφιβολίες σχετικά με την ταυτοποίηση του συγκεκριμένου ως «Κουταλιού του Διοκλή».

Μοναδικό χειρουργικό όργανο

Άλλοι πάλι, όπως ο Ντε Καρόλις αναφέρει σε άρθρο του το 2015 ότι «το υλικό, οι διαστάσεις και το σχήμα του κουταλιού του Ρίμινι ταιριάζουν απόλυτα στον σκοπό για τον οποίο σχεδιάστηκε το όργανο». Χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται, πώς ένα μόνον όργανο θα μπορούσε να προσαρμοστεί τέλεια σε αυτή τη χρήση, δεδομένου, ότι υπήρχε άπειρος αριθμός από είδη βελών άρα θα χρειαζόταν ένας άπειρος αριθμός «Κουταλιών του Διοκλή».

Παρ’ όλο πάντως, που η ταυτοποίηση του κουταλιού που βρέθηκε στο Ρίμινι ως «Κουταλιού του Διοκλή» αμφισβητείται, οι ερευνητές δηλώνουν, ότι αυτό δεν μειώνει την εξαιρετική του φύση ή την βεβαιότητα, ότι παραμένει ένα μοναδικό και εξειδικευμένο χειρουργικό όργανο. Ο όρος εξάλλου, που αναφέρει ο Κέλσος χρησιμοποιείται επίσης και από άλλους γιατρούς τα αρχαιότητας, όπως ο Ηλιόδωρος, ο Γαληνός και ο Μάρκελλος, που αναφέρεται σε ένα μικρό, μεταλλικό αντικείμενο σε σχήμα μικροσκοπικής σπάτουλας, τρυπημένο στο άκρο για να επιτρέπει την εισαγωγή ενός κομματιού μαλλιού για καθαρισμό των αυτιών. Είναι πιθανό έτσι το εργαλείο που περιγράφει ο Διοκλής να ήταν, όπως πολλά χειρουργικά εργαλεία στην αρχαιότητα, απλώς μια προσαρμογή ενός αντικειμένου, που χρησιμοποιούνταν ήδη στην καθημερινή ζωή, τροποποιημένο για χειρουργικούς σκοπούς αυξάνοντας το μέγεθός του και προσθέτοντας άγκιστρα.

Διαβάστε επίσης:

Μουσείο Ακρόπολης: Ωδή στη αυγουστιάτικη πανσέληνο

Λίνα Μενδώνη στη Βουλή: Πλήρη προστασία του μνημείου Παπούρα και ασφάλεια των πτήσεων

Ο μυστικός κόσμος της γυναίκας στην αρχαιότητα Μουσείο Μπενάκη: Γράφει ο δρ Γιώργης Μαγγίνης