Δημήτρης Πικιώνης – Μουσείο Μπενάκη: Η ιστορική και πνευματική συνέχεια του ελληνισμού σε μία έκθεση

«Η βαθύτερη ουσία της λαϊκής τέχνης δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπισθεί παρά από τον καλλιτέχνη, που η όρασί του, πλέρια μυημένη εις την μυστικήν γλώσσα του σχήματος, θα μπορούσε να συλλάβη μέσον της μορφής το ιδεολογικό που κρύβεται εις το βάθος της περιεχόμενο. Με άλλους λόγους, η ουσία τούτη δεν είναι δυνατόν να κατακτηθεί παρά από τον καλλιτέχνη που θε να ‘ταν μαζύ και φιλόσοφος». Το 1937 ο Δημήτρης Πικιώνης διατυπώνει με ένα υπόμνημά του τις «Βασικές σκέψεις για μιαν ολοκληρωμένη μελέτη της πλαστικής μας παράδοσης».

Και μία εικοσαετία αργότερα αναλαμβάνοντας το σπουδαίο έργο της διαμόρφωσης των ελεύθερων χώρων στους λόφους της Aκρόπολης και του Φιλοπάππου θα υλοποιήσει το όραμά του για την ιστορική και πνευματική συνέχεια του ελληνισμού, δημιουργώντας με μοναδική ευαισθησία αλλά και συναίσθηση της πολιτισμικής σημασίας του χώρου το κορυφαίο έργο αρχιτεκτονικής τοπίου στη σύγχρονη Aθήνα. Η Ακρόπολη θα αποκτούσε έκτοτε το περιβάλλον που την τιμά, χωρίς να την ανταγωνίζεται και ο επισκέπτης τον αναγκαίο χώρο προετοιμασίας για την άνοδό του στον ιερό βράχο.

Η μεθοδολογία σχεδιασμού του έργου, καθώς και η σταδιακή ενσωμάτωση στοιχείων της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μέχρι την προσέγγισή τους ως αναπόσπαστο μέρος του τοπίου αναδεικνύεται τώρα στην αφιερωματική έκθεση «Δημήτρης Πικιώνης. Αισθητική Τοπογραφία» στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138. Μία συνοπτική αλλά ουσιαστική παρουσίαση στο έργο ενός από τους εμβληματικότερους έλληνες αρχιτέκτονες με αναγνώριση τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Με τον τίτλο της να είναι εμπνευσμένος από το κείμενο του Πικιώνη «Συναισθηματική Τοπογραφία», που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1935 στο περιοδικό «Το 3ο Μάτι».

Υλικά και μορφές

Μαρμάρινα θραύσματα, ταπεινή πέτρα αλλά και σκυρόδεμα έχουν χρησιμοποιηθεί από τον Πικιώνη σ΄αυτό το τεράστιο έργο, που περιλαμβάνει την διαμόρφωση δικτύου δρόμων και πεζοδρόμων που οδηγούν στα μνημεία της Aκρόπολης, στο Ωδείο Hρώδου Aττικού και στον λόφο του Φιλοπάππου. Ενώ στο σύνολο ενέταξε και την εκκλησία του Aγ. Δημήτρη Λουμπαρδιάρη, που υπήρχε από την εποχή της Τουρκοκρατίας, όπως και αναψυκτήριο.

O σχεδιασμός των δρόμων έγινε με βάση αρμονικές χαράξεις, που στόχος τους ήταν η δημιουργία οπτικών φυγών προς τα μνημεία της Aκρόπολης, όσο για την διαμόρφωση των περίτεχνων πλακοστρώσεων και των καθιστικών, που τοποθετήθηκαν στον χώρο προϋπήρξε η πολυετής και επίπονη αναζήτηση του Πικιώνη ώστε να αποδοθεί το αποτέλεσμα που όλοι γνωρίζουμε. Ακόμη και τα φυτά εξάλλου, είναι αυτοφυή της αττικής γης για την απρόσκοπτη συνομιλία του παρόντος με το παρελθόν.

Εν τέλει υλικά και μορφές από την αρχαιοελληνική, την βυζαντινή και την λαϊκή παράδοση συνθέτουν αυτό το μοναδικό παζλ, που σε κάθε του κομμάτι αναπτύσσει γόνιμο διάλογο με την ιστορία, ένας αρμονικός συνδυασμός αρχιτεκτονικής, φυσικού τοπίου και ιστορικής μνήμης.

Παράδειγμα «αισθητικής τοπογραφίας»

Η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη έχει οργανωθεί σε τρεις θεματικές ενότητες ενώ μία σύγχρονη μακέτα που έχει τοποθετηθεί στον πυρήνα της παρουσίασης αφορά σε αυτό ακριβώς το πιο γνωστό και αντιπροσωπευτικό έργο του Πικιώνη, την διαμόρφωση της περιοχής γύρω από τον λόφο της Ακρόπολης της Αθήνας, την πρόσβαση σε αυτόν και την διαδρομή προς τον λόφο του Φιλοπάππου. Δίνεται έτσι η συνολική αντίληψη αυτού του τόσο ιδιαίτερου έργου με το οποίο πάσχισε ο αρχιτέκτονας σε καθημερινή βάση, με συνεχή παρουσία στο εργοτάξιο και με απόλυτη αφοσίωση στο προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Ένα έργο γεμάτο αναφορές σε εικαστικά στοιχεία, σε κάθε λεπτομέρεια της σύνθεσης, ένα παράδειγμα «αισθητικής τοπογραφίας».

Ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά σχέδια και τις φωτογραφίες, την αφήγηση συνοδεύουν λόγια του ίδιου του Πικιώνη, αποσπάσματα από το εκτενές συγγραφικό του έργο, καθοδηγώντας τον επισκέπτη στην εμπειρία της έκθεσης.

 

Ξεκινώντας τις σπουδές του στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου ο Δημήτρης Πικιώνης γνωρίστηκε με τον Αναστάσιο Ορλάνδο, τον Τζόρτζιο ντε Κίρικο αλλά και τον Σημήτριο Καμπούρογλου, τον Περικλή Γιαννόπουλο και τον Κωνσταντίνο Παρθένη, του οποίου και έγινε στη συνέχεια μαθητής. Αρχικά άλλωστε φαίνεται να τον είχε κερδίσει η ζωγραφική, έτσι μετά τη αποφοίτησή του έφυγε για το Μόναχο όπου ασχολήθηκε με το ελεύθερο σχέδιο και τη γλυπτική.

Ακολούθησε το Παρίσι για την συνέχιση των σπουδών του πάνω στο σχέδιο και τη ζωγραφική με τον Λουσιέν Σιμόν στην Académie de la Grande Chaumière, όπου και ήρθε σε επαφή με τη σύγχρονη τέχνη, ειδικότερα με το έργο του Σεζάν και του Κλέε, όπως και με τη γλυπτική του Ροντέν. Παράλληλα όμως γράφτηκε στο μάθημα των αρχιτεκτονικών συνθέσεων στο εργαστήριο του Ζιλ-Λεόν Σιφλό.

Ο κύκλος Πικιώνη

Η επιστροφή του στην Ελλάδα ήταν «πολεμική» αφού υπηρέτησε την στρατιωτική του θητεία εν μέσω των Βαλκανικών και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μετά την αποστράτευσή του όμως, με το βαθμό του λοχαγού του Μηχανικού, άρχισε να διδάσκει στις νυχτερινές Σχολές Τεχνιτών της Ελληνικής Βιοτεχνικής Εταιρείας στο Τμήμα Επιπλοποιών. Στη συνέχεια διορίσθηκε βοηθός του καθηγητή του Ορλάνδου στο μάθημα «Μορφολογίας της Αρχιτεκτονικής και Ρυθμολογίας» και το 1923 έκτισε το πρώτο του σπίτι. Η εξέλιξή του έκτοτε ήτα ταχύτατα, αφού το 1925 έγινε Έκτακτος Καθηγητής του Ε.Μ.Π. στην Έδρα «Διακοσμητικής», το 1930 μονιμοποιήθηκε στην ίδια έδρα και το 1941 εξελέγη Τακτικός Καθηγητής.

Στην Αθήνα οι πνευματικές του φιλίες ήταν πολλές και ισχυρές. Ο Σπύρος Αλιμπέρτης, ο Γιάννης Αποστολάκης, ο Γιώργος και ο Φώτος Πολίτης, ο Φώτης Κόντογλου, ο Νίκος Μητσάκης αλλά και ο Στρατής Δούκας, ο Νίκος Βέλμος, και οι Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γιάννης Τσαρούχης, Νίκος Εγγονόπουλος και Γεράσιμος Στέρης βρίσκονταν στον κοντινό κύκλο του.

Μαζί με τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα εξέδωσαν άλλωστε, το 1935 το σημαντικό περιοδικό «Το 3ο Μάτι», όπου δημοσίευσε και ο ίδιος αρκετά κείμενά του. Το περιοδικό χαρακτηριζόταν ως περιοδικό τέχνης με σημαντικούς συνεργάτες, όπως οι συγγραφείς Στρατής Δούκας και Τάκης Παπατσώνης, ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς, ο θεατρικός σκηνοθέτης Σωκράτης Καραντινός, ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος και ο χαράκτης Άγγελος Θεοδωρόπουλος.

Το 1958 ο Δημήτρης Πικιώνης συνταξιοδοτείται από το Ε.Μ.Π. και το 1966 εκλέγεται Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (τάξη Γραμμάτων και Τεχνών) στην Έδρα της Αρχιτεκτονικής. Έφυγε από την ζωή το 1968.

Ισπανική συνεργασία

Η έκθεση είναι μία συνδιοργάνωση του Μουσείου Μπενάκη με τον πολιτιστικό οργανισμό Círculo de Bellas Artes της Μαδρίτης και την Ισπανική Πρεσβεία στην Ελλάδα, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας και με τη χορηγία της Rokas Renewables-Iberdrola Group.

Πρώτη παρουσίασή της εξάλλου έγινε τον Φεβρουάριο του 2025 στη Μαδρίτη, ως πρωτοβουλία του Círculo de Bellas Artes σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη, Επιμελητές είναι ο Χουάν Μιγκέλ Χερνάντεζ Λεόν, αρχιτέκτονας και πρόεδρος του Círculo de Bellas Artes, καθώς και η Κοβαντόνγκα Μπλάσκο, επιστημονική διευθύντρια της Σχολής Καλλιτεχνικών Επαγγελμάτων του Círculo de Bellas Artes. Η προσαρμογή της έκθεσης στον χώρο έγινε από την υπεύθυνη των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη Ναταλία Μπούρα ενώ την γραφιστική επιμέλεια είχε η Ντόρα Ρόκου-Πικιώνη.

Info
Το Μουσείο Μπενάκη/ Πειραιώς 138, τηλ. 210 3453111
Έκθεση: «Δημήτρης Πικιώνης. Αισθητική Τοπογραφία»
Διάρκεια: 23 Οκτωβρίου έως 25 Ιανουαρίου 2026.

 

Διαβάστε επίσης 

Διονύσης Σαββόπουλος: Η επίθεση στον Μάνο Χατζηδάκι και η δημόσια συγγνώμη του

Η συλλογή της γυναίκας που έφερε την τέχνη σε κάθε σπίτι σε δημοπρασία

Λούβρο – Οι ειδικοί επισημαίνουν: «Δεν υπάρχει κακός εγκέφαλος εκεί έξω»