Είναι αυτή η ζωγράφος η μεγαλύτερη ανακάλυψη του αιώνα; Μια δυναμική επιστροφή

Ονομάζεται Μκαελίνα Βάουτιερ, έρχεται από τον 17ο αιώνα και σήμερα συγκρίνεται με τον Ρούμπενς και τον Βαν Ντάικ. Αλλά για αιώνες αυτή η φλαμανδή μπαρόκ ζωγράφος είχε σχεδόν ξεχαστεί. Ως το 1993, όταν η βελγίδα ιστορικός τέχνης Βαν ντερ Στίγκλεν συνάντησε τυχαία το έργο της Βάουτιερ ενώ έψαχνε στις αποθήκες του Μουσείου Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης, αναζητώντας ένα πορτρέτο που αποδίδεται στον Άντονι βαν Ντάικ.

«Ένας επιμελητής με οδήγησε σε διαδρόμους που είχαν φλαμανδικούς πίνακες ‘‘δεύτερης κατηγορίας’’», όπως είχε πει αργότερα. «Ξαφνικά είδα έναν μνημειώδη πίνακα, ύψους περίπου τριών μέτρων και πλάτους τρεισήμισι. «Δεν γνωρίζουμε πολλά γι’ αυτόν αλλά είναι ζωγραφισμένος από μια γυναίκα», μου είπε ο επιμελητής».

Ο πίνακας ήταν ο «Θρίαμβος του Βάκχου» (1650–1656), μια θεαματικά ακόλαστη σκηνή ημίγυμνων μυθικών θεών της Βάουτιερ και δεν μπορούσε παρά να κεντρίσει το ενδιαφέρον της Βαν ντερ Στίγκλεν, που σε μία δεκαετή αναζήτηση στην συνέχεια, βάλθηκε να αποκαλύψει ποια ήταν αυτή η σχεδόν άγνωστη γυναίκα καλλιτέχνιδα, και ποια ήταν η ιστορία της. Η ίδια άλλωστε ασχολείται ειδικά με την ιστορία γυναικών συγγραφέων και καλλιτεχνών.

Τώρα, περισσότερες από τρεις δεκαετίες μετά από αυτή τη μοιραία ανακάλυψη σε σκονισμένους διαδρόμους, η Μικαελίνα Βάουτιερ επιστρέφει στο επίκεντρο του μουσείου, στο ίδιο ακριβώς ίδρυμα που κάποτε την είχε βάλει στα αζήτητα. Πρόσφατα μάλιστα, το Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης άνοιξε την έκθεση «Μικαελίνα Βάουτιερ, Ζωγράφος», την πρώτη μεγάλη και σίγουρα την πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση του έργου της.

Η μεγαλοπρεπής, μεγάλης κλίμακας έκθεση, η οποία φυσικά περιλαμβάνει και τον «Θρίαμβο του Βάκχου» κρίνεται επομένως τώρα ως μία καρμική στιγμή ολοκλήρωσης του κύκλου για την καλλιτέχνιδα, καθώς ανταποκρίνεται στο μέγεθος των ταλέντων της.

Μια έκθεση ολικής επαναφοράς

Το Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης κατέχει τη μεγαλύτερη μουσειακή συλλογή πινάκων της Βάουτιερ στον κόσμο και στην έκθεση παρουσιάζονται 29 πίνακες και ένα σχέδιο, μαζί με αντικείμενα εφήμερης χρήσης (μόνο περίπου 40 έργα της καλλιτέχνιδας έχουν ως τώρα αναγνωριστεί).

«Σε μια εποχή που οι γυναίκες καλλιτέχνιδες συχνά περιορίζονταν σε πορτρέτα μικρής κλίμακας ή νεκρές φύσεις, η φιλοδοξία και το εύρος της Βάουτιερ ήταν εξαιρετικά», όπως δηλώνει ο Τζόναθαν Φάιν, γενικός διευθυντής του μουσείου. «Ζωγράφισε μεγάλες, σύνθετες ιστορικές σκηνές, όπως θέματα από τη Βίβλο, τη μυθολογία και την καθημερινή ζωή, που εκτελέστηκαν με μια κυριαρχία ανατομίας, σύνθεσης και συναισθήματος, που ανταγωνιζόταν τους άνδρες συγχρόνους της».

Η έκθεση έτσι, αποτελεί τώρα ένα νέο σημείο καμπής στην οικοδόμηση δυναμικής γύρω από τα έργα της. Το 2018, έγινε η πρώτη μουσειακή έκθεση του έργου της στο Μουσείο ααν ντε Στρουμ της Αμβέρσας ενώ λίγα χρόνια αργότερα, το 2022, το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης παρουσίασε πολλά από τα έργα της, συμπεριλαμβανομένης της σημαντικής σειράς «Οι πέντε αισθήσεις», σηματοδοτώντας την πρώτη της έκθεση στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Αυτό το ενδιαφέρον μεταφράστηκε και στην αγορά, όπου οι συλλέκτες έχουν αρχίσει να πλειοδοτούν για τα έργα της, τα οποία πάντως, είναι εξαιρετικά σπάνια στην αγορά. «Όπως πάντα, οι τιμές στην αγορά τέχνης αντικατοπτρίζουν τη φήμη του καλλιτέχνη», σημειώνει σχετικά η Βαν ντερ Στίγκλεν και πράγματι ο πίνακάς της «Ένας νεαρός άνδρας που καπνίζει πίπα» έκανε ρεκόρ στον οίκο Christie’s της Νέας Υόρκης, το 2019 για 759.000 δολάρια.

Εν μέσω αυτού του ενθουσιασμού έτσι, η Βάουτιερ έχει ανακηρυχθεί ως η μεγαλύτερη καλλιτεχνική ανακάλυψη του αιώνα, μία Φλαμανδή Αρτεμισία Τζεντιλέσκι στην οποία μάλιστα, μερικές φορές αποδίδονται λανθασμένα τα έργα της.

Η ζωγράφος μυστήριο

Ακόμα και σήμερα, η Μισαελίνα Βάουτιερ παραμένει ένα από τα μεγάλα μυστήρια της ιστορίας της τέχνης, καθώς οι λεπτομέρειες της ζωής της είναι ελάχιστες ενώ ακόμα και το έτος γέννησής της συζητείται: Είτε ήταν το 1604 είτε μια δεκαετία αργότερα, το 1614. «Γρήγορα έγινε σαφές ότι η Μικαελίνα Βάουτιερ δεν είναι το είδος της γυναίκας που αποκαλύπτει εύκολα τα μυστικά της», όπως δήλωσε άλλωστε η Βαν ντερ Στίγκλεν.

Γνωστός όμως, είναι ο τόπος που γεννήθηκε, συγκεκριμένα η Μονς του Βελγίου, σε μία εύπορη οικογένεια, και ενώ δεν ήταν ευγενής, η οικογένειά της είχε καλές διασυνδέσεις. Επίσης ήταν η μόνη κόρη ανάμεσα σε τουλάχιστον έξι παιδιά και καθώς ο πατέρας της πέθανε όταν εκείνη ήταν παιδί έζησε με την μητέρα της ενώ είναι πιθανόν να μην παντρεύτηκε ποτέ.

Δεδομένων των ικανοτήτων της, είναι πιθανόν εξάλλου να είχε παρακολουθήσει ιδιαίτερα μαθήματα τέχνης αλλά -άλλο περίεργο- δεν άρχισε να ζωγραφίζει επαγγελματικά παρά μετά την ηλικία των 39 ετών περίπου. Μετά τον θάνατο της μητέρας της μάλιστα, μετακόμισε στις Βρυξέλλες, όπου έζησε με τον αδελφό της Κάρολο, που ήταν επίσης ζωγράφος και όπως πιστεύεται θα πρέπει οι δυο τους να μοιράζονταν το ίδιο στούντιο.

Ελάχιστα είναι γνωστά και για την εκπαίδευση της Βάουτιερ, καλλιτεχνική ή άλλη. Υπέγραφε ωστόσο συμβόλαια τόσο στα φλαμανδικά όσο και στα γαλλικά, οδηγώντας τους μελετητές να πιστεύουν, ότι γνώριζε και τις δύο γλώσσες. Επίσης, όπως αποδεικνύεται από τους πίνακές της ήταν πολύ έμπειρη στις θρησκευτικές και μυθολογικές ιστορίες, πράγμα όχι σπάνιο για την εποχή.

Ο Βάκχος και η απεικόνιση του ανδρικού γυμνού

Οι συνθέσεις της Βάουτιερ υποδηλώνουν την εξοικείωσή της με τα έργα των Ρούμπενς, Βαν Ντάικ και Καραβάτζιο αλλά ακόμη και μεταξύ των συγχρόνων της έκανε την διαφορά. Κι αυτό γιατί ζωγράφιζε διάφορα είδη, όπως προσωπογραφία, νεκρή φύση με λουλούδια, ηθογραφικές σκηνές και ιστορικές. Ειδικά μάλιστα οι τελευταίες ήταν πολύ λιγότερο συνηθισμένες για τις καλλιτέχνιδες της εποχής, γιατί συνήθως απαιτούσαν τη μελέτη ζωντανών μοντέλων, κάτι που απαγορευόταν στις γυναίκες.

Σε όσα από τα έργα της πάντως υπέγραφε η ίδια, ανέφερε στα λατινικά «Μικαέλα Βάουτιερ εποίει», μία υπογραφή που υπονοούσε επαγγελματική εκπαίδευση και χρησιμοποιούνταν συχνότερα από άνδρες καλλιτέχνες.

Το έργο της ήταν γνωστό και στους σημαντικούς προστάτες της εποχής: Ο «Θρίαμβος του Βάκχου» ήταν ανάμεσα στους τέσσερις πίνακες της συλλογής του Αρχιδούκα Λεοπόλδου Βίλχελμ της Αυστρίας, του σημαντικότερου συλλέκτη των Αψβούργων. Πρόκειται για το μεγαλύτερο γνωστό έργο της παρουσιάζοντας μία ετερόκλητη ομάδα μυθικών όντων.

Ο λαμπερός θεός Βάκχος ξαπλώνει κάπως κωμικά σε μια άμαξα ενώ ένας σάτυρος στύβει το χυμό από τα σταφύλια στο στόμα του. Τα γαϊδουράκια, σύμβολα του τρύγου και της άτακτης φύσης κάνουν διασκεδαστικές εμφανίσεις. Και οι άλλοι ελαφρά ντυμένοι άνδρες είναι απασχολημένοι με το γλέντι τους, δείχνοντας την «κυριαρχία της ζωγράφου στη σύνθεση μεγάλης κλίμακας και την αυτοπεποίθησή της στην απεικόνιση του ανδρικού γυμνού, κάτι εξαιρετικά σπάνιο για μια γυναίκα καλλιτέχνη της εποχής της», σύμφωνα με τον Φάιν.

Μαινάδα ή Αμαζόνα

Αλλά υπάρχει και μία μορφή, που κοιτάζει έξω από την άσεμνη σκηνή: Μία γυναίκα στα δεξιά της σύνθεσης, που φορά ένα απαλό ροζ ρούχο, το οποίο αφήνει ακάλυπτο το ένα της στήθος. Οι μελετητές πιστεύουν, ότι πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία της Βάουτιερ, στην οποία απεικονίζει με τόλμη τον εαυτό της σαν να ήταν μαινάδα ή Αμαζόνα. Κι ίσως αυτή η αφοβία, παραδόξως, να οδήγησε στη «διαγραφή» της Βάουτιερ.

Γιατί οι παλαιότεροι άνδρες μελετητές δυσκολεύονταν να πιστέψουν, ότι μια γυναίκα θα είχε απεικονίσει μια τέτοια σκηνή. Ο Γκούσταφ Γκλουκ, ο πρώτος ιστορικός τέχνης που υπηρέτησε ως επιμελητής της Πινακοθήκης του Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης είχε γράψει χαρακτηριστικά, το 1903: «Παρ΄ όλα αυτά, ακόμη και στην εποχή μας της χειραφέτησης των γυναικών, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα γυναικείο χέρι να δημιουργεί αυτήν την εικόνα, που αφήνει αυτήν πολύ ισχυρή, σχεδόν χονδροειδή εντύπωση».

Το παλαιότερο γνωστό έργο της Βάουτιέρ ένα χαμένο πλέον πορτρέτο του αριστοκράτη στρατηγού Αντρέα Καντέλμο, το 1643, γνωστό σήμερα μόνον μέσω μιας γκραβούρας. Ο τελευταίος γνωστός πίνακάς της «Ο Ευαγγελισμός» χρονολογείται στο 1659 ενώ η ίδια πέθανε το 1689, περίπου στην ηλικία των 75 ετών. Τα υπόλοιπα έργα της αφέθηκαν στον αδελφό της Κάρολο, ο οποίος αργότερα άφησε τα υπάρχοντά του σε έναν ανιψιό του. Λίγο μετά τον θάνατό της όμως τα έργα της Βάουτιερ άρχισαν να αποδίδονται λανθασμένα σε άλλους καλλιτέχνες και πολλά στον αδελφό της.

Η επανεκτίμηση

Η Βάουτιερ είναι μία από τις γυναίκες καλλιτέχνιδες του 17ου αιώνα, των οποίων τα έργα έχουν επανεκτιμηθεί την τελευταία δεκαετία, συμπεριλαμβανομένων των Ιταλίδων Αρτεμισία Τζεντιλένσκι και Λαβίνια Φοντάνα. Ένα από τα έργα της μάλιστα εκτίθεται αυτή τη στιγμή στην έκθεση «Γυναίκες Καλλιτέχνιδες από την Αμβέρσα στο Άμστερνταμ, 1600-1750» στο Εθνικό Μουσείο Γυναικών στις Τέχνες στην Ουάσινγκτον, η οποία συγκεντρώνει 150 έργα 40 γυναικών καλλιτεχνών από τις Κάτω Χώρες του 17ου αιώνα.

Η μεγάλη αυτή έκθεση είναι μία από τις αρκετές τελευταία, που έχουν ανατρέψει την μακροχρόνια αντίληψη, ότι οι γυναίκες καλλιτέχνιδες ήταν μόνον κάποιες εξαιρέσεις στον κανόνα, όπως διατυπώνεται στο πρωτοποριακό δοκίμιο της Linda Nochlin «Γιατί δεν υπήρξαν σπουδαίες γυναίκες καλλιτέχνιδες;», το οποίο εξέτασε τις κοινωνικές δομές που εμπόδιζαν τις γυναίκες καλλιτέχνιδες να επιτύχουν στην τέχνη.

«Αυτοί οι ζωντανοί πίνακες δίνουν την αίσθηση βαθιά πραγματικών και ιδιαίτερων, ατομικών χαρακτηριστικών τοποθετώντας την φανταστική φιγούρα της Μικαελίνα Βάουτιερ σε έναν χρόνο και έναν τόπο όπως λέει ο Φάιν. «Η καριέρα της μας υπενθυμίζει πόσο εύκολα μπορούν να εξαφανιστούν ακόμη και λαμπροί καλλιτέχνες από το προσκήνιο και πόσο πιο πλούσια και πιο σύνθετη γίνεται όμως, η ιστορία της τέχνης, όταν αποκαθίστανται αυτές οι χαμένες φωνές».

Διαβάστε επίσης:

Η ιστορία της Εθνικής Πινακοθήκης αλλιώς – Όταν τα αρχεία γίνονται τέχνη

Κίμπερλι Γκιλφόιλ: Είδε τον Ολυμπιακό με τους αδελφούς Αγγελόπουλους και τον Νίκο Τσάκο στο ΣΕΦ (φωτογραφίες)

Le Chat de Boucheron: Η ιστορία του αστραφτερού, χνουδωτού φίλου που ποζάρει και εμπνέει από το 1978