Από το σκοτάδι στο φως – Ο μυστηριώδης κόσμος των σπηλαίων σε έκθεση

«Χαίρετε περαστικοί, κάθε θήλυ και άρρεν, άντρες και / γυναίκες, αγόρια και κορίτσια, που προσέρχεστε στον ιερό / χώρο των Νυμφών και του Πανός και του Ερμή / του άνακτα Απόλλωνα, του Ηρακλή με τους εταίρους του / του Χείρωνος το άντρον, του Ασκληπειού και της Υγείας…».

Η έμμετρη επιγραφή του 4ου π.Χ. αιώνα χαραγμένη στον βράχο της εισόδου ενός καλά κρυμμένου σπηλαίου λίγα χιλιόμετρα μακριά από τα Φάρσαλα προσκαλεί τον περαστικό να αποδώσει τις πρέπουσες τιμές στις θεότητες, που λατρεύονται στον χώρο του.

Άλλωστε «Όταν κάποιος ετοιμαζόταν να εισέλθει σε ένα σπήλαιο, τις περισσότερες φορές έρποντας ή σκυφτός είχε την αόριστη αίσθηση, ότι προβαίνει σε μια σημαίνουσα και βαθιά συμβολική ενέργεια, χωρίς καν να το καταλαβαίνει», όπως λέει η δρ Αναστασία Γκαδόλου διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. «Γυρνώντας την πλάτη του στον κόσμο, στο φως και στο ανοιχτό πεδίο καταδυόταν στο σκοτάδι και το άγνωστο. Όλες οι αισθήσεις του ήταν σε εγρήγορση και αρκετά συναισθήματα, όπως ο φόβος, η ανησυχία και η περιέργεια, γεννιούνταν»…

Μόνον θαυμασμός ωστόσο, για τα δαιδαλώδη «σπήλαια», που έχουν αναπαραχθεί μέσα στο μουσείο, μια κατάδυση στον μυστηριακό κόσμο τους, που επιχειρείται για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα σε μουσειακό χώρο, χάρις στην έκθεση «Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως», που εγκαινιάζεται σήμερα.

Ο βιωμένος χώρος των σπηλαίων

Με 296 αντικείμενα, που χρονολογούνται από την απώτερη προϊστορία ως και τα νεότερα χρόνια, προερχόμενα από 30 σπήλαια, βραχοσκεπές και σπηλαιοβάραθρα, της Βόρειας Ελλάδας, με αρχαιολογικό ενδιαφέρον πάντα, αυτή η έκθεση συνιστά ένα αξιοσημείωτο γεγονός τόσο για το θέμα της και την πρωτοτυπία της υλοποίησής του όσο και για το περιεχόμενό της: Λίθινα, οστέινα και χάλκινα εργαλεία, κεραμική, γλυπτά, επιγραφές, νομίσματα, όπλα, πήλινα ειδώλια, χρυσά και χάλκινα κοσμήματα, λατρευτικές εικόνες, ανθρωπολογικό, αρχαιοβοτανολογικό και αρχαιοζωολογικό υλικό αλλά και έργα σύγχρονης τέχνης.

Ένα σύνολο μέσα από το οποίο κάθε έκθεμα φωτίζει τις πολλές, διαφορετικές πτυχές της σχέσης του ανθρώπου με τα σπήλαια και την αλληλεπίδρασή τους ενώ επιπλέον δεν παραλείπεται η αναφορά στους επιστήμονες, που έχουν εμπλακεί στην εξερεύνησή τους.

Προχωρώντας ακόμη περισσότερο μάλιστα, αναδεικνύει τις μεθοδολογικές και τεχνικές ιδιαιτερότητες, τον χαρακτήρα και τις ποικίλες προκλήσεις της σπηλαιολογικής αρχαιολογικής και ανθρωπολογικής έρευνας.

Βασική αρχή της έκθεσης άλλωστε, είναι η αντιμετώπιση των σπηλαίων ως ένα αναπόσπαστο μέρος της ζωής των ανθρώπων, με το μοναδικό και εύθραυστο οικοσύστημα τους να μην εκλαμβάνεται μόνον ως ένας γεωλογικός σχηματισμός αλλά και ως ένας βιωμένος χώρος, με τον οποίο το ανθρώπινο είδος έχει συνδεθεί από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του.

Η εξερεύνηση του άγνωστου

«Τα σπήλαια αντιπροσωπεύουν το μυστηριώδες, το επικίνδυνο, το άγνωστο, το σκοτεινό υποσυνείδητο ή το απροσπέλαστο θεϊκό στοιχείο, αποτελώντας πολύτιμα φυσικά αρχεία της αρχαιοπανίδας και του παλαιοπεριβάλλοντος, καθώς και της εξέλιξής τους στο πέρασμα του χρόνου», λέει η κυρία Γκαδόλου. «Δίνουν πληροφορίες για τις ανά τους αιώνες φυσικές ή ανθρωπογενείς κλιματικές κρίσεις και μας καλούν να εξερευνήσουμε τον κόσμο και μαζί, τον εαυτό μας».

Ο λόγος είναι απλός κατά την ίδια. Γιατί η προσέγγιση σε μια σπηλιά – όπως επισημαίνει- μπορεί να διεγείρει όλες τις αισθήσεις, και όλες οι αισθήσεις ίσως πρέπει να συνδράμουν για να προσανατολιστεί κάποιος. Άρα και η επιστήμη της γνωστικής ψυχολογίας επιστρατεύεται, ασυνείδητα τις περισσότερες φορές, για να κατανοηθεί η σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό αυτό σχηματισμό.

«Όσοι βίωναν την κάθοδο σε ένα σπήλαιο επέστρεφαν στην επιφάνεια διαφορετικοί, έχοντας σωματοποιήσει αυτή την εμπειρία», λέει η διευθύντρια του μουσείου, που επιμελείται την έκθεση μαζί με τον προϊστάμενο του γραφείου Βόρειας Ελλάδας της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας δρα Φώτη Γεωργιάδη.

Το ανεξήγητο για αρκετούς αιώνες μυστήριο της δημιουργίας τους, όπως επισημαίνουν οι επιμελητές , η δυσκολία στο να τα προσεγγίσει κάποιος, το σκοτάδι που επικρατούσε μέσα εκεί, οι ήχοι που θα ακούγονταν χωρίς να μπορεί κάποιος να καταλάβει από πού προέρχονται σε συνδυασμό με την έλλειψη φυσικού φωτός, οι ασυνήθιστες μυρωδιές, το άγγιγμα των υγρών ίσως τοιχωμάτων ενός σπηλαίου —όλα αυτά προσέδιδαν στο σπήλαιο ένα μυστήριο, πολλές φορές ανεξήγητο για τον άνθρωπο στην αρχαιότητα αλλά και στους νεότερους χρόνους.

Οι μυθικές παραδόσεις

Παράλληλα όμως, τα σπήλαια ως φυσικοί σχηματισμοί προστατεύουν, προσφέρουν καταφύγιο αλλά και απομόνωση. Πρόκειται για τόπους, όπου σε βάθος χιλιετιών βιώθηκε το αίσθημα της καταφυγής και της ασφάλειας, του εγκλεισμού, του τραύματος, της γιορτής και της τελετουργίας, της αποκαλυπτικής εμπειρίας, της επαφής με τις θεότητες, της αναγέννησης, της μετάβασης και της φιλοσοφικής αναζήτησης. Έχουν την θέση τους έτσι, και στη μυθολογία, στους θρύλους και στις λαϊκές παραδόσεις ενώ το ιδιαίτερο περιβάλλον τους, με κυρίαρχο φυσικό χαρακτηριστικό το σκοτάδι, και γενικότερα ο συμβολισμός τους έχουν απασχολήσει κλασική και σύγχρονη γραμματεία , την φιλοσοφία και την τέχνη.

Η κυρία Γκαδόλου μας θυμίζει και τις μυθικές παραδόσεις, που συνδέονται με αυτά, όπως η σύνθεση των ομηρικών επών, που θεωρούνταν ότι έγινε σε ένα σπήλαιο στον ποταμό Μέλητα στην Σμύρνη ή τα αμέτρητα επεισόδια στον Όμηρο, που σχετίζονται με σπήλαια, σαν αυτό της παραμονής του Φιλοκτήτη σε μια σπηλιά στη Λήμνο. Κυρίως όμως, είναι τα πρόσωπα, μυθικά και ιστορικά, που σχετίζονται με τα σπήλαια, όπως ο Δίας, του οποίου η γέννηση και ανατροφή συνδέονται με το Δικταίο και το Ιδαίο Άντρο στην Κρήτη ή ο Ευριπίδης και ο Πυθαγόρας και η σχέση τους με σπήλαια. Αλλά είναι και οι τελετουργικές δραστηριότητες μέσα σ΄αυτά από την Προϊστορική εποχή και βέβαια στην Αρχαϊκή και την Κλασική με την λατρεία των Νυμφών και του Πάνα που ήταν άρρηκτα δεμένοι με τις δυνάμεις της φύσης.

Χωρίς να παραλείπεται βεβαίως η γέννηση του Χριστού σε μια σπηλιά ή αργότερα τα μοναστικά ασκηταριά σε σπήλαια ενώ φθάνοντας ως την νεώτερη εποχή, η χρήση τους ακόμη και ως χώρους νοσηλείας σε συνθήκες πολεμικών συρράξεων.
Πέραν αυτών τα σπήλαια θεωρούνται «κιβωτοί» της ανθρώπινης ιστορίας, καθώς αποτελούν χρήσιμα στρωματογραφικά αρχεία, στα οποία μπορούμε να παρακολουθήσουμε όχι μόνο την ιστορία της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά και αλλαγές στην εξέλιξη του κλίματος και του παλαιοπεριβάλλοντος.

Αγαστή συνεργασία

Πέντε ενότητες, που καλύπτουν όλο αυτό το φάσμα αναπτύσσονται λοιπόν στην έκθεση με τίτλους «Ένα ημερολόγιο του παρελθόντος», «Η αρχαιολογία των σπηλαίων», «Η άλλη όψη των σπηλαίων», «Ακολουθώντας τις διαδρομές» και «Ρίχνοντας φως στη σπηλιά». Η όλη διοργάνωση γίνεται σε συνεργασία του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης και της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας με τα περισσότερα αρχαιολογικά κατάλοιπα, που παρουσιάζονται στη έκθεση να προέρχονται από την δεύτερη.

Επιπλέον όμως, εκθέματα προήλθαν και από έντεκα Εφορείες Αρχαιοτήτων και τρία ακόμη μουσεία, που συνέδραμαν στην πραγματοποίησή της δανείζοντας αντιπροσωπευτικά αντικείμενα των συλλογών τους, τα περισσότερα μάλιστα αδημοσίευτα, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Είναι το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και το Μουσείο του Τελλογλείου Ιδρύματος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καθώς και οι Εφορείες Αρχαιοτήτων Άρτας, Ημαθίας, Ιωαννίνων, Καβάλας-Θάσου, Λάρισας, Μαγνησίας, Σερρών, Ροδόπης, Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, Φλώρινας και Χίου.

Παράλληλες δράσεις πλαισιώνουν την έκθεση ενώ έτοιμος είναι ήδη ο δίγλωσσος (ελληνικά – αγγλικά) επιστημονικός κατάλογος από τις εκδόσεις Μέλισσα, που την συνοδεύει με δεκαπέντε κείμενα που αφορούν στην Αρχαιολογία των Σπηλαίων, τις λαογραφικές παραδόσεις που σχετίζονται με αυτά αλλά και με κείμενα που εξηγούν στον αναγνώστη τη διαδικασία δημιουργίας των σπηλαίων και το σύνθετο οικοσύστημά τους.

Πρόκειται για έναν τόμο, που αφιερώνεται τιμητικά στον προϊστάμενο της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ανδρέα Ντάρλα για την προσφορά του στη μελέτη, τη διαχείριση και την προστασία των σπηλαίων στην Ελλάδα με την ευκαιρία της αποχώρησής του από το υπουργείο Πολιτισμού μετά από ευδόκιμη υπηρεσία 36 ετών.

Info
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης: Μ. Ανδρόνικου 6, τηλ. 2313 310 201
Έκθεση: «Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως»
Εγκαίνια: 15 Μαΐου

 

 

Διαβάστε επίσης 

Λίνα Μενδώνη: Ζητείται νέα στρατηγική για τον πολιτισμό στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Ξεκίνησε το Φεστιβάλ των Καννών

Βασιλίσσης Όλγας: Ανάδειξη των αρχαίων και δρόμος ήπιας κυκλοφορίας