Πράσινοι κύκνοι, μαύροι κύκνοι, μαύροι ελέφαντες

Ο τομέας των οικονομικών – σκόπιμα δεν χρησιμοποιώ τον όρο «επιστήμη»– για την ακρίβεια η οικονομική σκέψη βρίσκεται στα πρόθυρα μίας επανάστασης. Στους επόμενους μήνες και στα 2-3 χρόνια που ακολουθούν, η επανάσταση αυτή θα εξαπλωθεί και θα ισχυροποιηθεί.

Αντίδραση θα υπάρξει. Η νεοκλασική θεωρία, όπου η λογική συμπεριφορά των ατόμων λύνει όλα τα προβλήματα, έχει αποκτήσει βαθιές ρίζες που καθορίζουν την προσέγγιση πολλών οικονομολόγων στα σύγχρονα προβλήματα.

Όμοια, ο καπιταλισμός-καζίνο, παιδί της ακραίας ερμηνείας του  νεοφιλελευθερισμού, έχει βαθιά συμφέροντα που τον εκπροσωπούν και δεν θα δεχτεί αμαχητί τον περιορισμό της παγκοσμιοποίησης του χρηματοπιστωτικού συστήματος που αποτελεί την κινητήριο δύναμη του.

Η επανάσταση έχει ήδη αποκτήσει οπαδούς και ήδη επηρεάζει συμπεριφορές. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον σημείο της είναι πως στην χειρότερη περίπτωση θα κάνει εξαιρετικά δύσκολη την επιστροφή στην κανονικότητα που γνωρίζαμε. Και την καλύτερη, θα δημιουργήσει νέες βάσεις σκέψης και νέες προσεγγίσεις στα σύγχρονα προβλήματα.

Το 2018 η Kate Raworth έκανε μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Τόσο απλή, που έκανε πολλούς να αναρωτηθούν πως δεν την είχαν σκεφτεί: Η βασική προσέγγιση των οικονομικών ξεκινά από τον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης – τον καθορισμό της τιμής και της ποσότητας. Και η απεικόνιση στατιστικής σειράς που αυξάνεται θεωρείται θετική. Αλλά, το κλασικό διάγραμμα της προσφοράς και ζήτησης δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα διότι δεν λαμβάνει υπόψη τους εκατοντάδες άλλους παράγοντες (externalities) που επηρεάζουν – ακριβώς όπως ότι μεγαλώνει δεν είναι υποχρεωτικά καλό: τίποτα στην φύση δεν μεγαλώνει επ’ άπειρο.

Η ιδέα ότι πρέπει ίσως να μάθουμε να ζούμε με λιγότερα, κερδίζει έδαφος – με την έννοια ότι δεν είναι υποχρεωτικά καλό να αποκτούμε διαρκώς περισσότερα.

Ο Nicholas Taleb εισήγαγε την έννοια του μαύρου κύκνου, δηλαδή εκείνου του φαινομένου που κανένας δεν έχει προβλέψει και έχει σοβαρές συνέπειες. Σήμερα, η νέα οικονομική σκέψη έχει εισάγει την έννοια του πράσινου κύκνου – δηλαδή εκείνου του φαινομένου που γνωρίζουμε πως θα συμβεί –απλά δεν είμαστε σίγουροι για το πότε και την ακριβή μορφή του.

Συναφής είναι η έννοια του μαύρου ελέφαντα, δηλαδή του φαινομένου όπου ενώ γνωρίζουμε ότι αυτό θα συμβεί επιλέγουμε να κλείνουμε τα μάτια μας και να το αγνοούμε. Είναι ο «ελέφαντας» που κάθεται μπροστά μας, ενω εμείς προσποιούμαστε πως δεν υπάρχει.

Πώς αλλάζει η οικονομική σκέψη; Πέντε είναι ίσως οι πιο βασικές κατευθύνσεις.

-Η λογική της φυσικής κατανομής – δηλαδή της Gaussian distribution ή αυτού που πολλοί γνωρίζουν ως την καμπύλη καμπάνα—σταδιακά εγκαταλείπεται. Δεν είναι απλό αποδεκτό, πλέον ότι η μεγάλη πλειοψηφία των συμβάντων θα εμπίπτει στατιστικά μέσα στα όρια της καμπάνας και μόνο η μικρή μειοψηφία τοποθετείται στο ένα ή στο άλλο άκρο.

-Η γραμμική προέκταση με βάση τα ιστορικά δεδομένα δεν θεωρείται πλέον ως ασφαλής μέθοδος πρόβλεψης

-Οι εξελίξεις διακρίνονται πλέον από την ύπαρξη κρίσιμων σημείων (inflexion points) όπου τα γεγονότα μπορούν να ακολουθήσουν την μία ή την άλλη κατεύθυνση.

-Μερικά, αν όχι πολλά από αυτά τα κρίσιμα σημεία είναι ταυτόχρονα και σημεία μη επιστροφής (tipping points), με την έννοια ότι μιας και συμβούν και πάρουν τον δρόμο τους τίποτα δεν μπορεί να τα σταματήσει.

Δύο είναι οι κεντρικές γραμμές σκέψεις που στηρίζουν αυτές τις αλλαγές. Η μία είναι ότι η συμμετρία στα γεγονότα έχει αρχίσει να εκλείπει. Η ασυμμετρία είναι αυτή που διαρκώς κερδίζει έδαφος. Η δεύτερη είναι ότι η οικονομική σκέψη δεν μπορεί πλέον να λειτουργεί χωρίς να λαμβάνει υπόψη της του περιορισμούς που επιβάλει η φύση και η χρήση των φυσικών πόρων. Γιατί να μιλάμε για bitcoin όταν το πραγματικό νόμισμα σήμερα στην οικονομία είναι η ενέργεια;

Κατά μία έννοια, με καθυστέρηση που μετρά πάνω από μισό αιώνα, γυρνάμε ξανά στην έκθεση του 1960 “The limits to growth” και το βιβλίο του Buckminster Fuller “Spaceship Earth”. Τούτη τη φορά, όμως, με την συνειδητοποίηση ότι το θέμα δεν είναι μόνο η κλιματική αλλαγή και οι φυσικοί πόροι αλλά συνολικά το θέμα της βιοποικιλότητας (biodiversity).

Οι αλλαγές συντελούνται ήδη – αλλά δεν έχουμε μπορέσει ακόμη να προσαρμόσουμε την οπτική μας γωνία. Είμαστε σαν τα παιδιά που μαθαίνουν. Ή, χειρότερα, σαν αυτούς που πρέπει να ξεχάσουν αυτά που γνώριζαν και να μάθουν από την αρχή.

Παράδειγμα, ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών. Έχουν  υποχρεωθεί να εγκαταλείψουν την νεοκλασική ορθοδοξία και να συμπεριφέρονται ως προεκτάσεις των υπουργείων οικονομικών και του κρατικού εκδοτικού προνομίου. Αυτές οι ίδιες οι κεντρικές τράπεζες, όπως υπογράμμισε το υποδιευθυντής της BIS Luiz Awazu Pereira da Silva, αναζητούν νέους κανόνες για να υπάρχει σωστή απεικόνιση των εταιρικών αποτελεσμάτων με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, εισάγουν νέους κανόνες ρίσκου στην λήψη αποφάσεων και επιβάλλουν αλλαγές στις επενδυτικές πολιτικές ώστε να συμβαδίζουν με τις αρχές της πράσινης οικονομίας.

Η επανάσταση στην οικονομική σκέψη φέρνει ήδη αλλαγές στον επιχειρηματικό κόσμο. Η αναφορά δεν είναι απλά στον ανταγωνισμό δημοσίων σχέσεων για την δήθεν στήριξη της κλιματικής αλλαγής με την μείωση των εκπομπών άνθρακα—το λεγόμενο greenwashing. Είναι στην τάση να μην αποτελεί η τιμή της μετοχής τον τελικό και μοναδικό στόχο των μάνατζερ. Να αναγνωριστεί η ανάγκη να αποκτήσει ξανά η επιχείρηση τον δημιουργικό και αναδιανεμητικό ρόλο της. Και να συνειδητοποιήσουν οι εκπρόσωποι του καπιταλισμού ότι το σύστημα έχει την απόλυτη ανάγκη να αλλάξει.

Διότι το σύστημα βρίσκεται και σε κρίσιμο σημείο και σε σημείο μη επιστροφής. Για τους μαύρους κύκνους δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι.  Οι πράσινοι κύκνοι είναι γνωστοί. Το θέμα είναι να μην τους μετατρέψουμε σε μαύρους ελέφαντες.