Απολύτως αναμενόμενα η «Ιθάκη» άνοιξε πληγές της ιστορίας με ιδιαίτερη αναφορά στο 3ο μνημόνιο. Ο περιορισμένος χώρος της στήλης δεν επιτρέπει εκτεταμένη ανάλυση, δίνει όμως, την δυνατότητα κατάθεσης ορισμένων επισημάνσεων. Δεν θα είναι όλες αρεστές, διότι παρακάμπτουν την λεπτομέρεια και τοποθετούνται με αναφορά στο ευρύτερο πολιτικοοικονομικό πλαίσιο και στην αλληλουχία των εξελίξεων που υποχρεωτικά προκαθόρισαν τότε, σε σημαντικό βαθμό, τις εξελίξεις.  

Καταρχήν, η ελληνική κρίση ήταν σαφέστατα προβλέψιμη. Θα συνέβαινε ακόμη κι αν δεν είχε ξεσπάσει η παγκόσμια χρηματοπιστωτική του 2008. Συγκεκριμένα, το 2006, στην παρθενική ομιλία του ως πρόεδρος του ΣΕΒ ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος είχε τονίσει: «…η νεοελληνική μας ταυτότητα προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την διαιώνιση προβλημάτων που δεν επιλύουμε, προκλήσεων που αποφεύγουμε, παθογενειών που αναπαράγουμε, κοινωνικής συνοχής που δεν επιτυγχάνουμε….  

Το μέλλον, το όχι μακρινό μέλλον, προδιαγράφει …μία Ελλάδα οικονομικά περιθωριοποιημένη, πολιτικά αδύναμη, κοινωνικά άνιση, όσο εξακολουθούμε να καταφεύγουμε, όλοι, στις παραδοσιακές ρητορείες, στα ευχολόγια και στις υποσχέσεις, όσο συνεχίζουμε, όλοι, να μετατρέπουμε τον κοινωνικό διάλογο σε πόλεμο χαρακωμάτων μεταξύ στενών και αντιμαχόμενων συμφερόντων, όσο τυφλά αρπαζόμαστε ο καθένας από τα δικά του κεκτημένα, όσο συστηματικά αποφεύγουμε την κοινή μας ευθύνη για το κοινό μας μέλλον.»   

Ήταν Μάιος. Ο Πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής έφυγε με τα χείλη σφιχτά και το βλέμμα σκοτεινό. Νομίζω πως ποτέ δεν συγχώρεσε τον Δασκαλόπουλο για την μαύρη νότα που εξέπεμψε όταν το μήνυμα του ίδιου (και του Γιώργου Αλογοσκούφη), στην κορυφή τότε της ισχύος του, ήταν μόνο η αισιοδοξία. 

Η προβλεπόμενη κατάρρευση ήταν παράδοξα απρόβλεπτη για τον Γιώργο Παπανδρέου και τον Γιώργο Παπακωνσταντίνου. Γι’ αυτό δεν υπήρξε διαπραγμάτευση με τους δανειστές μας , μόνο αίτημα για βοήθεια, όπως ξεκαθαρίζει στο δικό της βιβλία η Γερμανή Καγκελάριος. Μη έχοντας την τεχνογνωσία,  τα κράτη μέλη της ευρωζώνης παρέδωσαν την ηγεσία της διάσωσης στο ΔΝΤ.   Τότε δημιουργήθηκε το Greek Loan Facility, κι αυτά τα μακρόχρονα δάνεια με υψηλό επιτόκιο σωστά σπεύδουμε να προ-ξεπληρώσουμε σήμερα. 

Το πρώτο μνημόνια χαιρετίστηκε από πολλούς –ιδιαίτερα όμως από επαγγελματικές οργανώσεις της εργοδοσίας όπως και ο ΣΕΒ– ως μέσο που θα υποχρέωνε, επιτέλους, την Ελλάδα να προχωρήσει στις μεταρρυθμίσεις που απέφευγε να κάνει. Γρήγορα, όμως, διαπιστώθηκε το πρόβλημα: επιβάλλοντας από την πρώτη στιγμή σκληρή δημοσιονομική πολιτική (που σήμαινε μεγάλη εσωτερική υποτίμηση, δηλαδή μεγάλη μείωση στα εισοδήματα) υπονομευόταν η έστω και περιορισμένη κοινωνική στήριξη για τις μεταρρυθμίσεις.

Ταυτόχρονα, με διορατικότητα, ο αείμνηστος Αλέξανδρος Βέλιος, που λειτουργούσε ως άτυπος πολιτικός σύμβουλος του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, ώστε αυτός κι εγώ μαζί, ως ομάδα, να συνδυάζουμε και να συνεκτιμούμε τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις,  τόνιζε ότι η χώρα οδηγείται σε νέο διχασμό—τους μνημονιακούς και τους αντί-μνημονιακούς. Ήταν, πράγματι προφητικός.

Τον Ιούνιο του 2010 εκδόθηκε ανακοίνωση του ΣΕΒ που επισήμανε την ανάγκη να αντιστραφούν οι προτεραιότητες του μνημονίου, δίνοντας έμφαση στην υλοποίηση των μεταρρυθμίσεων και υιοθετώντας μία λιγότερη σκληρή δημοσιονομική προσαρμογή. Οι πολιτικές εξελίξεις ήταν ραγδαίες, όμως, με την παραίτηση Γ. Παπανδρέου το 2011, την 6μηνη κυβέρνηση Λουκά Παπαδήμου (αναδιάρθρωση χρέους και 2ο μνημόνιο), την δίμηνη υπηρεσιακή Παναγιώτη Πικραμμένου για την διενέργεια των δεύτερων εκλογών και την  σύμπραξη ΝΔ-ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση Αντώνη Σαμαρά με τον Βαγγέλη Βενιζέλο (αρχικά και με το Ποτάμι του Σ. Θεοδωράκη). 

Το πρόβλημα που αντιμετώπισε ο Αντώνης Σαμαράς ήταν ακριβώς αυτό των προτεραιοτήτων. Προσπάθησε να βρει μία καλύτερη ισορροπία ανάμεσα στις δύο, ξεκάθαρα επιδιώκοντας μία λιγότερο σκληρή δημοσιονομική προσαρμογή, αλλά τότε πλέον ήταν αργά. Τα ηνία της «διάσωσης» είχαν περάσει στα χέρια του Wolfgang Schauble και η υποχώρηση δεν ήταν εφικτή. Εξάλλου, όπως σωστά επισημαίνει ο Γιώργος Χουλιαράκης σε χθεσινό του άρθρο, το θέμα για την Ελλάδα δεν ήταν αν είχε προσωρινά κάπως αποκλιμακωθεί το κόστος δανεισμού και υπήρχε μία αμυδρή ανάπτυξη. Το πρόβλημα ήταν να υπάρχει ένα ταμειακό απόθεμα ικανό να καλύψει τις χρηματοδοτικές ανάγκες της χώρας για μία περίοδο τουλάχιστον 18 μηνών μετά το τέλος του μνημονίου. 

Πολύ απλά, η κυβέρνηση Σαμαρά-Βενιζέλου δεν εξυπηρετούσε τις σκληρές οικονομικές επιδιώξεις των δανειστών. Αν η στροφή τους προς τον Αλέξη Τσίπρα ήταν συνειδητή ή όχι, μάλλον δεν το μάθουμε ποτέ. Εσωτερικά, όμως, ήταν γεγονός ότι μία κοινωνία σε απελπισία, πιάνεται και από τα δικά της μαλλιά  — και ο Τσίπρας της έδωσε το Go back Mrs. Merckel (εθνική υπερηφάνεια) και «με ένα άρθρο σε ένα νόμο» (ελπίδα). Αναπόφευκτα, βέβαια, ο Τσίπρας έπεσε τελικά στην δική του παγίδα. Οι καταβολές του ΣΥΡΙΖΑ, η σύνθεση του και οι υποσχέσεις του αρχηγού έκαναν έτσι το περίφημο εξάμηνο περίπου αναπόφευκτο. Αυτό εξέφραζε ο Γιάνης Βαρουφάκης –την προσπάθεια απεγκλωβισμού από την παγίδα. Αν το έκανε καλά ή όχι, αν είχε ή δεν είχε την υποστήριξη του Τσίπρα είναι δευτερεύον. 

Το τρίτο μνημόνια έγινε επίσης αναπόφευκτο, αφενός διότι το δεύτερο δεν είχε ολοκληρωθεί, αφετέρου διότι οι δανειστές δεν επρόκειτο να εμπλακούν σε περαιτέρω ελληνικές περιπέτειες. Το κόστος του έχει δυο προσεγγίσεις και οι δύο ορθές. Ο Πάνος Τσακλόγλου, επίσης σε χθεσινό του άρθρο,  σωστά το υπολογίζει με βάση την απώλεια αξίας των τραπεζών και την μη εκπλήρωση του δυνητικού ρυθμού ανάπτυξης. Το πρώτο ανέρχεται σε περίπου 30 δισ. ευρώ.

Το δεύτερο τοποθετείται σε υψηλά επίπεδα – δύσκολα όμως μπορεί το συνολικό ποσό να ισοδυναμεί με τα περίπου 175 δις. ευρώ που ήταν τότε το ΑΕΠ (2015) σε τρέχουσες τιμές. Είναι γεγονός, όμως,  σύμφωνα με την δεύτερη προσέγγιση, ότι περίπου 80 δις. ευρώ «εκκρεμούσαν» από το δεύτερο μνημόνιο , οπότε το νέο κόστος με το 3ο μνημόνιο ήταν η απώλεια των 30 δις. από τις τράπεζες συν η όποια απώλεια από την περαιτέρω επιβράδυνση του ρυθμού ανάπτυξης στην επόμενη διετία.

Η κυβέρνηση Τσίπρα – Καμμένου εκπλήρωσε τις υποχρεώσεις από το 2ο μνημόνιο, συν αυτές που προέκυψαν με το 3ο (τα περί εκποίησης της ελληνικής περιουσίας έχουν ήδη αποδειχθεί ανακριβείς υπερβολές). Αυτό ήταν το πικρό ποτήρι μίας σειράς συνδεδεμένων γεγονότων με βάση την άρνηση μας ως κοινωνία να ξεφύγουμε από «την διαιώνιση προβλημάτων που δεν επιλύουμε, προκλήσεων που αποφεύγουμε, παθογενειών που αναπαράγουμε, κοινωνικής συνοχής που δεν επιτυγχάνουμε.» 

Ο Αλέξης Τσίπρας ελέγχεται πολιτικά διότι πρόσφερε φρούδες ελπίδες – μολονότι γνώριζε πως εμείς ως κοινωνία είχαμε κάνει τα μνημόνια αναπόφευκτα. Από εκεί και πέρα ήταν σε διατεταγμένη υπηρεσία. Σήμερα, όπως έγραφε η στήλη προχθές (6/11 «Σκοντάφτει η κυβέρνηση, βυθίζεται η αντιπολίτευση, ηττάται ο πολίτης») στα απόνερα της κρίσης είμαστε ακόμη, σε εποπτεία βρισκόμαστε με τον κανόνα του περίπου  2% (ανάλογα με τις συνθήκες)  στην ετήσια αύξηση της καθαρής εθνικής δαπάνης, στο έλεος των αγορών υποκείμεθα ως προς το κόστος του δανεισμού μας.

Είναι σαφές ότι οφείλουμε να «επαναπροσδιορίσουμε», χωρίς έπαρση και ευφάνταστα λόγια, την έννοια της εθνικής ανεξαρτησίας—πολιτικής και οικονομικής. Προς το παρόν αυτό το πετυχαίνει μόνο η σημερινή κυβέρνηση Μητσοτάκη. Αν μπορεί άλλος να προσφέρει εναλλακτική προσέγγιση φαντάζομαι ότι η κοινωνία έχει τα αυτιά της ανοιχτά. Τώρα, όμως, ακούει μόνο την… σιωπή της ανερμάτιστης  και πολύφωνης κακοφωνίας.