Ήταν ένας χρόνος πριν καν το Μουσείο Μπενάκη ανοίξει τις πόρτες του, όταν ο ιδρυτής του Αντώνης Μπενάκης αποφάσισε να υλοποιήσει ένα όραμά του. Μια έκδοση για τις εθνικές ενδυμασίες στην Ελλάδα με σκοπό την καταγραφή τους και την διάσωση της αυθεντικότητας τους στο χρόνο. Μεσοπόλεμος ήταν, για την ακρίβεια στα 1930, όταν αυτό το προσωπικό εγχείρημα του Μπενάκη θα άρχιζε να αποκτά σάρκα και οστά.

Ολοκληρώθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, ωστόσο αυτή η εμβληματική έκδοση του Μουσείου Μπενάκη με τίτλο «Ελληνικαί εθνικαί ενδυμασίαι» θα αποτελούσε έκτοτε ορόσημο στη μελέτη των ελληνικών ενδυμασιών. Και σήμερα, πέραν των άλλων προσφέρει το υλικό για μια έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, που με τίτλο «Οι ιστορίες πίσω από την έκδοση ΕΛΛΗΝΙΚΑΙ ΕΘΝΙΚΑΙ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑΙ», αποτέλεσμα της σημαντικής συνεργασίας του μουσείου με το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας, φωτίζει τη μακροχρόνια προετοιμασία της έκδοσης, δίνοντας παράλληλα την ευκαιρία και για την αφήγηση πολλαπλών ιστοριών γύρω από την κοινωνία του Μεσοπολέμου.

1

Νικόλας Σπέρλινγκ «Ανδρική μορφή με αστική ενδυμασία», με την απεικόνιση του Αντώνη Μπενάκη (Μουσείο Μπενάκη)
Νικόλας Σπέρλινγκ «Ανδρική μορφή με αστική ενδυμασία», με την απεικόνιση του Αντώνη Μπενάκη (Μουσείο Μπενάκη)

Κι αυτό, γιατί η προετοιμασία της διατρέχει μέρος αυτής της περιόδου και αποτυπώνει τις ιδεολογικές και αισθητικές τάσεις της αστικής κοινωνίας της εποχής, μιας κοινωνίας η οποία, μεταξύ άλλων, «ανακαλύπτει» την ελληνική λαϊκή τέχνη και επενδύει στην έννοια της ελληνικότητας.

Ο ίδιος ο Αντώνης Μπενάκης υπογράφει εξάλλου, την επιμέλεια των δύο τόμων, που εκδόθηκαν το 1948 και το 1954 ενώ επέλεξε και τους συντελεστές: Τον ζωγράφο Nicolas Sperling, ρώσο εμιγκρέ που είχε συναντήσει ο Μπενάκης στην Αίγυπτο, την δεκαετία του 1920, την ήδη καταξιωμένη αυτήν την εποχή σπουδαία λαογράφο Αγγελική Χατζημιχάλη αλλά και την βιομηχανία Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη-ΕΛΚΑ ΑΕ, η οποία μετρούσε 30 χρόνια επιτυχημένης λειτουργίας πίσω της, όταν της ανατέθηκε η έκδοση.

Εργαστήριο χαρακτών και σχεδιαστών λιθογράφων στο εργοστάσιο Ασπιώτη, Κέρκυρα (ΙΑ / ΕΤΕ, Συλλογή Εταιρείας Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη – ΕΛΚΑ)
Εργαστήριο χαρακτών και σχεδιαστών λιθογράφων στο εργοστάσιο Ασπιώτη, Κέρκυρα (ΙΑ / ΕΤΕ, Συλλογή Εταιρείας Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη – ΕΛΚΑ)

Το εκδοτικό εγχείρημα του Αντώνη Μπενάκη

Στην έκθεση το έντυπο λεύκωμα μαζί με τα τεκμήρια της παραγωγής του από το αρχείο της Ασπιώτη-ΕΛΚΑ, που σήμερα απόκειται στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας στοιχειοθετούν με απτό τρόπο την ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφικής βιομηχανίας, τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που τη στελέχωναν, τους τεχνολογικούς πειραματισμούς στον τομέα της λιθογραφίας και τα πρώτα βήματα των γραφικών τεχνών.

Φωτογραφία της Nelly’s με την Ειρήνη Καλλιγά, το γένος Μπενάκη, 1932 (αριστερά). Νικόλας Σπέρλινγκ «Γυναικεία μορφή με ενδυμασία από την Ανατολική Ρωμυλία (Καβακλί)» όπου εικονιζεται η Ειρήνη Καλλιγά (Μουσείο Μπενάκη)
Φωτογραφία της Nelly’s με την Ειρήνη Καλλιγά, το γένος Μπενάκη, 1932 (αριστερά). Νικόλας Σπέρλινγκ «Γυναικεία μορφή με ενδυμασία από την Ανατολική Ρωμυλία (Καβακλί)» όπου εικονιζεται η Ειρήνη Καλλιγά (Μουσείο Μπενάκη)

Παρουσιάζοντας υλικό και από τους δύο φορείς, η έκθεση φιλοδοξεί να αναδείξει τις συνισταμένες που καθόρισαν την υλοποίηση του εκδοτικού αυτού εγχειρήματος: Το ενδιαφέρον της αστικής τάξης του Μεσοπολέμου για τη λαϊκή τέχνη, την συλλεκτική στρατηγική του Αντώνη Μπενάκη με έμφαση στη συλλογή ενδυμασιών, το καλλιτεχνικό προφίλ του μικρογράφου Nicolas Sperling και βέβαια την πολυσχιδή προσφορά της Αγγελικής Χατζημιχάλη στη λαογραφική έρευνα. Παράλληλα όμως, και την δυναμική μιας επιχείρησης του κλάδου της τυπογραφίας, που καθόρισε την εξέλιξη των γραφικών τεχνών στην Ελλάδα, όπως και την πρωτοποριακή τεχνολογία που εφάρμοσε η Ασπιώτη-ΕΛΚΑ κατά την εκτύπωση των πινάκων.

Φωτογραφία της Nelly’s με συνεργάτες της Έκθεσης Λαϊκής Χειροτεχνίας που διοργανώθηκε στο πλαίσιο των Δελφικών Εορτών, φορώντας ενδυμασίες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, Δελφοί 1930 (Μουσείο Μπενάκη)
Φωτογραφία της Nelly’s με συνεργάτες της Έκθεσης Λαϊκής Χειροτεχνίας που διοργανώθηκε στο πλαίσιο των Δελφικών Εορτών, φορώντας ενδυμασίες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, Δελφοί 1930 (Μουσείο Μπενάκη)

Το λεύκωμα και οι συνεργάτες

Εκτός από τους δύο τόμους της συλλεκτικής έκδοσης έτσι, στην έκθεση περιλαμβάνονται και οι υδατογραφίες του Nicolas Sperling για την εικονογράφηση του λευκώματος, καθώς και σχέδια του ζωγράφου που αξιοποιήθηκαν κατά τη φιλοτέχνησή τους. Επίσης σημειώσεις, φωτογραφίες και σχέδια της Αγγελικής Χατζημιχάλη, υλικό που είχε συγκεντρώσει για τη σύνταξη των ερμηνευτικών κειμένων της έκδοσης. Αλλά και επιλεγμένες φορεσιές ή μεμονωμένα ενδύματα από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη που αποδίδονται εικαστικά στην έκδοση.

Νικόλας Σπέρλινγκ «Η κυρία Βαλαωρίτου με ενδυμασία Λευκάδας»(αριστερά). Νικόλας Σπέρλινγκ «Λευκάς - Νυμφικόν» με την Ελένη Βαλαωρίτου (Μουσείο Μπενάκη)
Νικόλας Σπέρλινγκ «Η κυρία Βαλαωρίτου με ενδυμασία Λευκάδας»(αριστερά). Νικόλας Σπέρλινγκ «Λευκάς – Νυμφικόν» με την Ελένη Βαλαωρίτου (Μουσείο Μπενάκη)

Ενδιαφέρον είναι και το αρχειακό και φωτογραφικό υλικό, που φωτίζει το εγχείρημα του Αντώνη Μπενάκη και την σύνδεσή του με τη συλλογή του μουσείου, τον κοινωνικό του περίγυρο και την εποχή. Όπως επίσης και το υλικό από τα στάδια παραγωγής του λευκώματος από το αρχείο της Ασπιώτη-ΕΛΚΑ, δηλαδή τυπογραφικοί τσίγκοι, αποχρωματισμοί-σκάλες χρωμάτων, φιλμ, γυάλινες πλάκες αποχρωματισμών και λυτά τυπογραφικά φύλλα. Χωρίς να παραλείπονται και τα αρχειακά τεκμήρια για την ιστορία του τυπογραφείου, τη συνεργασία του με το Μουσείο Μπενάκη και τον αντίκτυπο της έκδοσης. Τέλος, φύλλα γραμματοσήμων της δεκαετίας 1970, τα οποία αναπαράγουν επιλεγμένες ενδυμασίες από το λεύκωμα ολοκληρώνουν την παρουσίαση.

Η διοργάνωση

Την επιστημονική επιμέλεια έχουν αναλάβει οι Ξένια Πολίτου και Σταλίνα Βουτσινά εκ μέρους του Μουσείου Μπενάκη και οι Παρή Καλαμαρά, Σάββας Καράμπελας και Χρυσαλένα Αντωνοπούλου εκ μέρους του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας ενώ για τον μουσειογραφικό σχεδιασμό υπεύθυνος είναι ο Παύλος Θανόπουλος.

Ο Αλέξανδρος Μπενάκης με κρητική ενδυμασία, 1912-13 (αριστερά). Νικόλας Σπερλινγκ «Κρήτη - αστική», υδατογραφία σε χαρτί (δεξιά). Εικονίζεται ο Αλέξανδρος Μπενάκης (Μουσείο Μπενάκη)
Ο Αλέξανδρος Μπενάκης με κρητική ενδυμασία, 1912-13 (αριστερά). Νικόλας Σπερλινγκ «Κρήτη – αστική», υδατογραφία σε χαρτί (δεξιά). Εικονίζεται ο Αλέξανδρος Μπενάκης (Μουσείο Μπενάκη)

Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο – συνέκδοση των δύο διοργανωτών, του Μουσείου Μπενάκη και του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας – με κείμενα της ομάδας των επιμελητών, τα οποία φωτίζουν τις ποικίλες πτυχές της εκδοτικής διαδικασίας του λευκώματος.

Επιπλέον προγραμματίζονται δύο ημερίδες, στις 19 Δεκεμβρίου με θέμα «Φορεσιές ζωγραφιστές, 20ός αι.- αρχές 21ου αι. Ζητήματα απεικόνισης» σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Ενδυμασιολογίας και στις 8 Ιανουαρίου 2026 με θέμα «Συλλογές, πηγές και έρευνα γύρω από την ιστορία της Τυπογραφίας στην Ελλάδα» (και οι δύο στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας, Γ΄ Σεπτεμβρίου 146).

Ψηφιακή σύνθεση με τα δέκα χωριστά λιθογραφημένα δοκίμια, που παρήχθησαν κατά τη διαδικασία εκτύπωσης του πίνακα 46α του Νικόλας Σπέρλινγκ. Στο τέλος, σύγκριση του δεκάχρωμου εκτυπωμένου αντιτύπου (αριστερά) και της πρωτότυπης υδατογραφίας της ενδυμασίας «Βέρροια» (δεξιά) (ΙΑ / ΕΤΕ, Συλλογή Εταιρείας Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη – ΕΛΚΑ)
Ψηφιακή σύνθεση με τα δέκα χωριστά λιθογραφημένα δοκίμια, που παρήχθησαν κατά τη διαδικασία εκτύπωσης του πίνακα 46α του Νικόλας Σπέρλινγκ. Στο τέλος, σύγκριση του δεκάχρωμου εκτυπωμένου αντιτύπου (αριστερά) και της πρωτότυπης υδατογραφίας της ενδυμασίας «Βέρροια» (δεξιά) (ΙΑ / ΕΤΕ, Συλλογή Εταιρείας Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη – ΕΛΚΑ)

Τέλος οργανώνονται ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα.

Info
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού: Κουμπάρη 1, τηλ. 210 3671 000
Έκθεση: «Οι ιστορίες πίσω από την έκδοση ΕΛΛΗΝΙΚΑΙ ΕΘΝΙΚΑΙ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑΙ»
Διάρκεια: 15 Οκτωβρίου 2025 – 11 Ιανουαρίου 2026
Τιμή εισιτηρίου έκθεσης: €9, €7

Διαβάστε επίσης:

Ανακάλυψη: Καρβέλια από το Βυζάντιο με ελληνική επιγραφή μόλις βγήκαν από το φούρνο

Τι ήταν το μυστηριώδες κυκλικό μνημείο στην Παπούρα της Κρήτης; Πρώτες ερμηνείες

Το αυτοκρατορικό Αυγό του Χειμώνα –Δημιουργία σπουδαίας σχεδιάστριας του Φαμπερζέ σε δημοπρασία