Η ομιλία του Αλέξη Τσίπρα στην 2η Διεθνή Διάσκεψη για την Δημοκρατία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη έχει προκαλέσει ποικίλα σχόλια, με επίκεντρο την πιθανή προετοιμασία του να ιδρύσει νέο κόμμα.

Αυτή η αδιέξοδη, για σήμερα, παραφιλολογία κινδυνεύει να συγκαλύψει το μεγάλο πρόβλημα που έχει φέρει την σοσιαλδημοκρατία σε ουσιαστικό αδιέξοδο: την αδυναμία προβολής μίας ιδεολογίας που θα προσφέρει απαντήσεις στις προκλήσεις του 21ου αιώνα. Απλοποιώντας σε σχεδόν εγκληματικό σημείο θα προσπαθήσω να εξηγήσω το πως και το γιατί—οπότε και τα αδιέξοδα του Αλέξη Τσίπρα.

Η διαλεκτική είναι ένα πανίσχυρο εργαλείο ανάλυσης (το μεγάλο δώρο των  Feuerbach-Engels- Marx) στην παγκόσμια σκέψη. Παρά τις προσπάθειες που έγιναν, όμως, ιστορικά αποδείχθηκε ανεπαρκής στον καθορισμό λύσεων απέναντι στα προβλήματα της πάλης των τάξεων. Η πάλη υπάρχει. Πως επιλύεται στο πλαίσιο του καπιταλισμού δεν έχει απαντηθεί παρά, ίσως, μερικώς. Και η απάντηση δεν ήρθε από την αριστερά αλλά από την δεξιά—γεγονός διόλου παράδοξο καθώς ιστορικά, κατά κανόνα, η δεξιά κατάφερνε να κλέψει τα ρούχα της αριστεράς – οι όροι χρησιμοποιούνται με την πολύ ευρεία έννοια τους.  Π.χ. στον 19ο αιώνα οι Συντηρητικοί του Disraeli (η Δεξιά) ήρθαν στην εξουσία υιοθετώντας το πρόγραμμα των φιλελεύθερων του Gladstone (η Αριστερά).

Στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο η αναζήτηση της λύσης οδήγησε στη σύγκρουση μεταξύ σοσιαλιστών μεταρρυθμιστών και μαρξιστών επαναστατών καταλήγοντας στο σχίσμα της 2ης Διεθνούς, που επικυρώθηκε με την ίδρυση της 3η Διεθνούς (Κομιντέρν).  Οι σοσιαλδημοκράτες υποστήριξαν ότι το καπιταλιστικό σύστημα μπορούσε να μεταρρυθμιστεί εκ των έσω, δηλαδή με την συμμετοχή τους στον κοινοβουλευτισμό. Σε αντίθεση, η 3η Διεθνής στήριξε την επανάσταση και μάλιστα την παγκόσμια—άσχετα αν στην συνέχεια ο Στάλιν εγκατέλειψε την Λενινιστική ιδεολογία και συγκρούστηκε επ’ αυτού με τον  Trotsky, προβάλλοντας πλέον το δόγμα του «σοσιαλισμού σε μία χώρα»– δηλαδή στην Σοβιετική Ένωση.

Η Μεγάλη Ύφεση και στην συνέχεια ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξαν το περιβάλλον σε όφελος των μεταρρυθμιστών. Οι εκκολαπτόμενες αλλαγές προήλθαν από λαμπερά μυαλό της Βρετανικής αστικής τάξης,  των Webb, του Keynes, του Beveridge. Οι δύο πρώτοι συνέλαβαν την ιδέα του κοινωνικού κράτους. Ο δεύτερος βρήκε τον τρόπο χρηματοδότησης του. Και ο τρίτος το εφάρμοσε σε εθνικό, συστημικό επίπεδο, ως μέλος της Εργατικής Κυβέρνησης του Atlee το 1946.

Στην βάση αυτή, η Κεϋνσιανή Επανάσταση ήταν πρωταρχικά πολιτική—διότι έδειξε πως ο καπιταλισμός δεν οδηγεί υποχρεωτικά σε κρίση καθώς υπάρχουν μέσα στο ίδιο το σύστημα εργαλεία που την εμποδίζουν. Έτσι, στην περίοδο μετά το 1945 είχαμε ταχύρυθμη ανάπτυξη, το προϊόν της οποίας μείωσε τις εισοδηματικές (οπότε και τις ταξικές) ανισότητες, ταυτόχρονα χρηματοδοτώντας το κοινωνικό κράτος για τους αναξιοπαθείς.

Ο ΣΥΡΙΖΑ ως προϊόν διαδοχικών διασπάσεων του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, είχε καταλήξει να αποτελείται από ένα συνονθύλευμα τάσεων που κάλυπταν σχεδόν όλο το φάσμα από τους φιλό-αναρχικούς μέχρι τους βέρους σοσιαλδημοκράτες Σκανδιναβικής κοπής. Η ιδεολογική του πανσπερμία, όμως, τον εμπόδιζε να συμφωνήσει σ’ ένα αποδεκτό από την κοινωνία πρόγραμμα διακυβέρνησης—οπότε για χρόνια η απήχηση του στο εκλογικό σώμα περιορίστηκε σε χαμηλά μονοψήφια ποσοστά.

Η αλλαγή, όμως, ήρθε:  ως αφορμή είχε τις δύο πετρελαϊκές κρίσεις (1973 & 1979)—το αίτιο, όμως, ήταν τελικά ιδεολογικό: υιοθετώντας  τον μονεταρισμό του Friedman και την θεωρία των λογικών προσδοκιών (π.χ. του Lucas) ο καπιταλισμός αυτοκτόνησε εξελισσόμενος σε σύστημα που αντί να παράγει πραγματικό πλούτο και να φροντίζει για την αναδιανομή του εξασφαλίζοντας έτσι την απρόσκοπτη πολιτική σταθερότητα και κοινωνική συνοχή, παρήγαγε λογιστικά κέρδη και ξέχασε την αναδιανομή.

Οι κρίσεις δεν άργησαν να έρθουν: το 1982 με το χρέος των αναπτυσσόμενων χωρών, το κραχ του 1987 (Μαύρη Δευτέρα, 19/10), το 1992/3 κατά των νομισμάτων του European Exchange Rate Mechanism), to 1994 (Μεξικό), το 1997/8 (στην Ασία), το 1998(Ρωσία), το 2000/1(κρίση dot.com) μέχρι που ξέσπασε σε όλο το μεγαλείο της το 2007/8. Το 2010 εμφανίστηκε (αναμενόμενα) ως οικονομικό τσουνάμι στην Ελλάδα. ΟΙ εξελίξεις ήταν τραγικές. Από τη μία μεριά η έλλειψη εμπειρίας και οι ιδεολογικές εμμονές των δανειστών μας και από την άλλη η άρνηση του πολιτικού κόσμου να πει την αλήθεια και να αναλάβει τις ευθύνες του, έφεραν στην κοινωνία σε οικονομικό και ψυχολογικό αδιέξοδο. Τότε ήρθε η στιγμή όχι του ΣΥΡΙΖΑ αλλά του Αλέξη Τσίπρα.

Το μεγαλειώδες εφεύρημα του Αλέξη Τσίπρα ήταν πως αυτός μόνος συνειδητοποίησε το κοινωνικό αδιέξοδο καθώς και την πολιτική/κομματική ανεπάρκεια του ΠΑΣΟΚ και της Ν.Δ. και κάλυψε το κενό προσφέροντας απλοϊκές λύσεις. Έκανε πράξη την θυμοσοφία «ο πνιγμένος από τα μαλλιά πιάνεται» και σκαρφάλωσε στην εξουσία απλά επειδή κατανόησε το μέγεθος της απελπισίας της ελληνικής κοινωνίας.

Στην εξουσία, τα ιδεολογικά ρήγματα του ΣΥΡΙΖΑ ήρθαν στην επιφάνεια. Χωρίς μεγάλη ανακρίβεια θα μπορούσε να λεχθεί πως στελέχη όπως οι Λαφαζάνης, Κωνσταντοπούλου, Στρατούλης, ήθελαν την πιο βίαια ανατροπή του συστήματος – γεγονός που εξάλλου φάνηκε ακόμη πιο καθαρά με δηλώσεις τόσο από το ίδιο το οικογενειακό περιβάλλον του Τσίπρα, όσο και από στελέχη που δεν είχαν επιλέξει την αποχώρηση το 2015, όπως ο Πολάκης.  Στην επιφάνεια, όμως, ήρθε και η απόλυτη αδυναμία του Αλέξη Τσίπρα να υλοποιήσει τις υποσχέσεις που τον έφεραν στην εξουσία. Η απώλεια της το 2019 και η αδυναμία είτε να εξηγήσει πειστικά τις ανακολουθίες του είτε να προωθήσει μία εναλλακτική πρόταση εξουσίας έφεραν και την δεύτερη ήττα του 2023.

Αυτή η ιστορική αναδρομή εξηγεί και τα σημερινά αδιέξοδα. Ιδεολογικά η σοσιαλδημοκρατία δεν έχει καταφέρει να προβάλει το αντίπαλο δέος στον (με δόση ανακρίβειας) αποκαλούμενο νεοφιλελευθερισμό. Κι αυτό συμβαίνει επειδή οι όποιες «λύσεις» της δεν συνεπάγονται την κατάργηση του καπιταλισμού αλλά, για μία ακόμη φορά, την εκ των έσω μεταρρύθμιση του—πράγμα που η σοσιαλδημοκρατία δεν κατάφερε ούτε με την ευκαιρία της Μεγάλης Ύφεσης. Οι ίδιοι οι καπιταλιστές το έκαναν.  Στη βάση αυτή οι γενικότητες που χαρακτηρίζουν την ομιλία Τσίπρα δεν είναι τυχαίες: αντανακλούν την αδυναμία προβολής πειστικής μεταρρυθμιστικής πρότασης ή και (αν το πίστευε και τολμούσε)  ανατροπής του συστήματος.

Αυτό φαίνεται, εξάλλου, και στην προσπάθεια να οικειοποιηθεί την έννοια του πατριωτισμού (που τον αποκαλεί χωρίς να τον προσδιορίζει) νέο-πατριωτισμό,  Ούτε και μπορεί να προσδιορίσει το νέο σύστημα ηθικής –διότι τότε θα πρέπει να μιλήσει και πάλι για την εκ των έσω μεταρρύθμιση του καπιταλισμού – οπότε χάνεται η επαναστατική διάσταση της διάρρηξης και ανατροπής που ανέκαθεν υπήρχε στον ΣΥΡΙΖΑ.

Το αδιέξοδο είναι έτσι ιδεολογικό –διότι δεν υπάρχει η εναλλακτική πρόταση ηθικής και αλλαγής που να μπορεί να συμβαδίζει με την ιστορία της Αριστεράς και του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα. Είναι ταυτόχρονα πολιτικό διότι τα φθαρμένα υλικά από τα οποία αποτελείται η αριστερή πολυκατοικία δεν προσφέρονται για την δημιουργία συνεκτικού συνόλου – το οποίο εξάλλου δεν θα μπορεί να καλυφθεί από ενιαία ιδεολογική σκέπη. Πολιτικό αδιέξοδο που εντείνεται αν ο Αλέξης Τσίπρας επιχειρήσει απλά να αποσπάσει μικρά ποσοστά από όλα τα μεγάλα κόμματα Πολιτικές συγκολλήσεις αυτής της  μορφής μπορεί να εμφανίζονται ως ανέξοδες (και να απέδωσαν το 2015)  στην πράξη όμως είναι βραχύβιες έως και ανέφικτες.

Τελευταία παρατήρηση: μολονότι απέφυγε να δώσει συγκεκριμένη διάσταση, η ομιλία ήταν ουσιαστικά εσωστρεφής— εθνική. Αφορούσε ουσιαστικά την Ελλάδα.  Καμία πρόταση εξουσίας, όμως, δεν μπορεί πλέον να έχει έστω και μικρές πιθανότητες επιτυχίας αν δεν λάβει υπόψη της τις παγκόσμιες προκλήσεις του 21ου αιώνα, την επιρροή τους στην χώρα μας, και τον προσδιορισμό του ρόλου που καλείται να παίξει – καθαρά εθνικό ή ευρωπαϊκό.

Διαβάστε επίσης

Οι συγκρουόμενοι μύθοι της αυτορρύθμισης και του κρατικού παρεμβατισμού