Μονή Όρους Σινά: Από την εύνοια του Μωάμεθ στην σημερινή επιχείρηση άλωσης

«Όποιος εκ της φυλής μου ή της θρησκείας μου ήθελε τυχόν παραβεί τον όρκο και την υπόσχεση που περιλαμβάνονται στην παρούσα συμφωνία, παραβαίνει την υπόσχεση του Θεού, περιφρονεί την θρησκεία του (μη γένοιτο, Θεέ!) και καθίσταται άξιος του αναθέματος, είτε βασιλεύς είναι ο τοιούτος παραβάτης, είτε πτωχός και γενικώς οποιοσδήποτε των Μουσουλμάνων…».

Αυτή ήταν η απάντηση του Μωάμεθ στους Σιναΐτες μοναχούς, όταν στο 2ο Έτος της Εγίρας (623 μ.Χ.) έστειλαν πρεσβεία στην Μεδίνα για να ζητήσουν προστασία, στην οποία ο ιδρυτής του Ισλάμ ανταποκρίθηκε μεγαλοθύμως. Στην «ιδιόγραφη υποχρέωσή» του / Διαθήκη (Ahdname), επικυρωμένη με το αποτύπωμα της παλάμης του ζητούσε από τους Μουσουλμάνους να υπερασπίζονται τους μοναχούς, να τους αφήνουν απερίσπαστους στα θρησκευτικά τους καθήκοντα και να μην εισπράττουν από αυτούς φόρους.

Στο πέρασμα 18 αιώνων από την παρουσία των πρώτων μοναχών, που ως ερημίτες εγκαταστάθηκαν στο Σινά και κυρίως από τον 6ο αιώνα, όταν ο Ιουστινιανός έκτισε το μοναστήρι, που περιέκλεισε και την «Φλεγόμενη βάτο» του Μωυσή, η Ιερά Μονή του όρους Σινά συνεργαζόταν πάντα με τις κατά καιρούς Αρχές, που διοικούσαν την περιοχή. Και αυτές με την σειρά τους σέβονταν επίσης, την πνευματική της ακτινοβολία, το κύρος και την αρχαιότατη παράδοσή της. Αλλά και τους τελευταίους δύο αιώνες η συνεργασία της υπήρξε αρμονική με τις Αρχές του Αιγυπτιακού κράτους σε ένα πνεύμα αμοιβαίας κατανόησης για την διευθέτηση διαφόρων ζητημάτων, όπως και των προβλημάτων διαβίωσης των Βεδουΐνων, που κατοικούν στο Σινά.

Όλα αυτά ως την πρωτοφανή όσο και αιφνιδιαστική απόφαση αιγυπτιακού δικαστηρίου, που δημεύει την περιουσία του ελληνορθόδοξου μοναστικού κέντρου, τον ίδιο τον ναό και ολόκληρο το κτηριακό συγκρότημα, τα οποία περνούν πλέον στο κράτος. Ενώ, σύμφωνα με αυτήν την απόφαση οι μοναχοί θα δικαιούνται μόνον να παραμένουν στην Μονή για την επιτέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων υπό την αίρεση πάντα του Αιγυπτιακού κράτους.

Δικαστική διεκδίκηση

Εκτός από τον Μωάμεθ, οι άραβες χαλίφες, οι τούρκοι σουλτάνοι και μεγάλοι κατακτητές όπως ο Μέγας Ναπολέων σεβάστηκαν μέσα στους αιώνες τον «Αχτιμανέ» του Μωάμεθ και αντί να καταστρέψουν την Μονή, όπως θα τους ήταν εύκολο, την προστάτεψαν, διαφυλάσσοντάς την από τα δραματικά γεγονότα της ιστορίας. Στην σύγχρονη εποχή ωστόσο, με την αναζωπύρωση της οργάνωσης των φονταμενταλιστών Αδελφών Μουσουλμάνων νέοι κίνδυνοι παρουσιάστηκαν ενώ σαφής επιθετική πολική του αιγυπτιακού κράτους εναντίον της Ιεράς Μονής εκφράστηκε το 2015, όταν ο κυβερνήτης Νοτίου Σινά διεκδίκησε δικαστικά την περιουσία της, ζητώντας να περιέλθει στο αιγυπτιακό δημόσιο.

Μερικά χρόνια μετά, και ύστερα από συνεχείς δικαστικούς αγώνες η πρόσφατη απόφαση του αιγυπτιακού δικαστηρίου ανατρέπει την καθεστηκυία τάξη αιώνων ενώ ακυρώνει και τον ίδιο τον αιγύπτιο πρόεδρο, ο οποίος όπως είναι γνωστό κατά την επίσημη επίσκεψή του στην Αθήνα στις αρχές Μαΐου είχε συμφωνήσει στον διακανονισμό μεταξύ των δύο πλευρών για τα δικαιώματα ιδιοκτησίας της Μονής και την διατήρηση του χαρακτήρα λειτουργίας της.

Αντ΄ αυτού ήρθε η απρόσμενη ανατροπή για το Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO στον κατάλογο της οποίας έχει ενταχθεί η Ιερά Μονή όρους Σινά με όλα τα κινητά και ακίνητα μνημεία της, καθώς και την ευρύτερη περιοχή της. Σ΄αυτά περιλαμβάνονται κτίσματα και αγροτικές ιδιοκτησίες, μεταξύ των οποίων οι εγκαταστάσεις της Μονής και οι ξενώνες αλλά και η ανεκτίμητη βιβλιοθήκη της με παπύρους, χειρόγραφα, έντυπα και έγγραφα σε πολλές γλώσσες, καθώς και σπουδαία κειμήλια, όπως οι περίφημες εικόνες της.

Το ιδιότυπο καθεστώς

Είναι γεγονός, ότι η συνεχής παρουσία των Σιναϊτών μοναχών σ΄αυτόν τον ιδιαίτερα περίπλοκο χώρο της χερσονήσου του Σινά –γεωπολιτικά, στρατηγικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά- υπήρξε πάντα μία πρόκληση, αν και ταυτόχρονα συγκέντρωνε το ενδιαφέρον για την προστασία τους. Χαρακτηριστικό είναι, ότι οι εκάστοτε ισχυροί ηγέτες, κατακτητές ή όχι, από την Ανατολή ή από την Δύση τους εφοδίαζαν με ιδιαίτερα προνόμια και έθεταν όρους για να τους προφυλάξουν.
Απότοκο αυτής της μακραίωνης ιστορίας της Μονής αλλά και των ιστορικών συνθηκών είναι το εξαιρετικά ιδιότυπο καθεστώς, που διέπει την λειτουργία της.

Κατ΄αρχάς η Εκκλησία του Όρους Σινά είναι μεν ενταγμένη στις Ορθόδοξες Εκκλησίες ακολουθώντας τους ιερούς κανόνες των οκτώ Οικουμενικών Συνόδων αλλά ταυτόχρονα είναι αυτόνομη κατέχοντας το μοναδικό προνόμιο, όπως αναφέρεται, να είναι πνευματικώς «αδούλωτος, ασύδοτος, ακαταπάτητος, πάντῃ και παντός ελευθέρα». Αυτό το αυτόνομο καθεστώς της παραχωρήθηκε το 1575 από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ενώ επιβεβαιώθηκε και δύο αιώνες αργότερα, το 1782 με το Σιγίλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Γαβριήλ Δ΄.

Επικεφαλής της Εκκλησίας σήμερα -και από το 1973- ο Αρχιεπίσκοπος Δαμιανός αποκαλείται Αρχιεπίσκοπος Σινά, Φαράν και Ραϊθώ ενώ ταυτόχρονα είναι και Ηγούμενος της Μονής. Η εκλογή γίνεται από την Γενική Συνέλευση της Σιναϊτικής Αδελφότητος και στην συνέχεια χειροτονείται Αρχιερεύς από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, τον οποίον και μνημονεύει κατά την λειτουργία.

Η ίδρυση της Μονής

Από την σημιτική λέξη «Σιν», που σημαίνει δόντι θεωρείται πιθανόν να προέρχεται η λέξη Σινά κι αυτό εξ αιτίας των ορεινών κορυφών της περιοχής. Κατ΄ άλλους ωστόσο, συνδέεται με την θεά της Σελήνης, Σιν, που λατρευόταν στα προϊστορικά χρόνια μαζί με άλλους θεούς, όπως ο Ελιόν (Ύψιστος θεός) και ο Βάαλ τον οποίο αναφέρει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης.

Τραχιά έρημος με απόκρημνα γρανιτένια βουνά και πέτρινες κοιλάδες είναι το Σινά, που δικαιολογημένα αναφέρεται στην Αγία Γραφή ως «γη έρημος και άνυδρος». Κτισμένη στους πρόποδες του όρους Χωρήβ, στην κορυφή του οποίου ο Μωυσής παρέλαβε από τον Θεό τις Δέκα Εντολές η Ιερά Μονή περιλαμβάνει και δύο σημαντικούς τόπους της Παλαιάς Διαθήκης. Την «Ακατάφλεκτη Βάτο» («Ο βάτος φλέγεται πυρή, ο δε βάτος ου κατακαίεται», όπως αναφέρεται στην Έξοδο), παρεκκλήσι που έκτισε η μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Αγία Ελένη στο σημείο όπου ο Μωυσής είχε δει την Φλεγόμενη Βάτο αλλά και το πηγάδι του Μωυσή.

Ήδη από τα μέσα του 3ου αιώνα είχαν εγκατασταθεί ασκητές στο όρος Σινά ενώ το διάταγμα ανεξιθρησκίας του Μεγάλου Κωνσταντίνου, το 313 τους προσέφερε και την ποθούμενη νομιμοποίηση ώστε να οργανώσουν τον μοναστικό τους βίο, όχι όμως χωρίς εμπόδια, διώξεις και σφαγές. Σημαντική χρονολογία ήταν το 363, όταν ο προσκυνητής μοναχός Ιουλιανός από την Μεσοποταμία έκτισε έναν μικρό ναό στην αγία Κορυφή ενώ την πραγματική προστασία και ώθηση στον μοναχισμό του Όρους Σινά έδωσε ο Ιουστινιανός, που ίδρυσε μοναστήρι αφιερωμένο στην Θεοτόκο στον τόπο της αγίας Βάτου με περικαλλή βασιλική και απόρθητο τείχος.

Στρατιώτες εγκαταστάθηκαν μονίμως εξάλλου, στην Μονή για την προστασία των μοναχών με εντολή του Ιουστινιανού, ο οποίος μνημονεύεται έκτοτε χωρίς διακοπή στις καθημερινές ακολουθίες, εδώ και 1500 χρόνια για το έργο του: «Υπέρ των μακαρίων και αοιδίμων κτιτόρων της αγίας Μονής ταύτης Ιουστινιανού και Θεοδώρας των αυτοκρατόρων…». Ομοίως τα ονόματά τους αναφέρονται, στα ελληνικά φυσικά και σε επιγραφές δοκών της στέγης: «Υπέρ σωτηρίας του ευσεβεστάτου ημών βασιλέως Ιουστινιανού…»

Η Αγία Αικατερίνη

Η Ιερά Μονή του Όρους Σινά φέρει όμως και το όνομα της μεγαλομάρτυρος Αικατερίνης, καθώς σύμφωνα με την σιναϊτική παράδοση το λείψανο της αγίας φυλασσόταν από τους μοναχούς ήδη επί τρεις περίπου αιώνες πριν μεταφερθεί στο Καθολικό, που ανηγέρθηκε από τον Ιουστινιανό. Στο σκευοφυλάκιο της Μονής μάλιστα, εκτίθεται η μαρμάρινη λάρνακα όπου βρισκόταν το σώμα της επί αιώνες και από όπου ανάβλυζε αδιαλείπτως μύρο.

Στα τέλη του 18ου αιώνα τα λείψανα μεταφέρθηκαν σε νεώτερη λάρνακα με παλαιοχριστιανικά θωράκια –έργο του λιθοξόου και σκευοφύλακα της Μονής Προκόπιου Καισαρέως – και σήμερα βρίσκεται τοποθετημένη πλησίον του αγίου Βήματος, Δίπλα της δύο ακόμη ασημένιες λάρνακες, δωρεές από την Ρωσία.

Στο σκευοφυλάκιο του Σινά εκτίθεται όμως και η παλαιότερη εικόνα της αγίας Αικατερίνης, χρονολογημένη στον 11ο αιώνα, σημειώνεται άλλωστε, ότι ο βίος της αγίας αποτέλεσε προσφιλές θέμα στην εκκλησιαστική τέχνη και όχι μόνον σε εικόνες αλλά και σε χρυσοκέντητα υφάσματα και έργα μικροτεχνίας. Για τους επισκέπτες – προσκυνητές της Μονής εξάλλου, προσφέρεται σήμερα ως ευλογία το ασημένιο δακτυλίδι της αγίας Αικατερίνης συμβολίζοντας τον πνευματικό αρραβώνα της με τον Χριστό.

Η αρχαιότερη βιβλιοθήκη

Μία από τις αρχαιότερες και αξιολογότερες βιβλιοθήκες του κόσμου διαθέτει σήμερα η απομακρυσμένη στην δυσπρόσιτη έρημο Ιερά Μονή του όρους Σινά με 5000 χειρόγραφους κώδικες αλλά επίσης και με τους διάφορους τύπους γραφής, κυρίως των ελληνικών αλλά και ξενόγλωσσων χειρογράφων, καθώς μοναδική είναι η ποικιλία των γλωσσών που αντιπροσωπεύουν: Ελληνικά, αραβικά, συριακά, γεωργιανά, σλαβικά, ορισμένα αρμενικά, λατινικά, περσικά, πολωνικά, αιθιοπικά και κοπτικά.

Ο σημαντικότερος θησαυρός της ωστόσο, είναι αναμφίβολα τα χειρόγραφά της, μεταξύ των οποίων διακρίνονται τα ελληνικά, όπως ο περίφημος «Σιναϊτικός Κώδιξ» του 4ου αιώνα και τα εκατό περίπου χειρόγραφα γραμμένα στην μεγαλογράμματη γραφή (7ος-11ος αιώνας). Ορισμένα εξάλλου, προέρχονται από δωρεές κοσμικών αρχόντων και δη αυτοκρατόρων. ΄

Οπως ο Ιουστινιανός για παράδειγμα, από την εποχή της ίδρυσης της Μονής, όσο και πολλοί άλλοι από τους διαδόχους του, που την προίκισαν με σπουδαία και πολύτιμα έργα. Άλλα προέρχονται από Πατριάρχες και λοιπούς Αρχιερείς, όπως τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως άγιο Φιλόθεο Κόκκινο (14ος αιώνας), τον διαπρεπή, πρώτο μετά την άλωση οικουμενικό πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο (1454-56) και τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Ιωακείμ τον «πάνυ» (16ος αιώνας), που είχε συγγράψει και αρκετά εξ αυτών.

Σπάνια χειρόγραφα

Την βάση όμως της μεγάλης συλλογής των σιναϊτικών χειρογράφων αποτέλεσαν τα έργα των ίδιων των ασκητών και Πατέρων καθώς και τα αντίγραφά τους, που αναπαράχθηκαν από τις επόμενες γενιές των μοναχών. Στην Μονή άλλωστε αναπτύχθηκαν επίσης καλλιγραφεία βιβλίων καθώς και εργαστήρια για την συντήρησή τους.

Όσον αφορά την βιβλιοθήκη των εντύπων, το παλαιό τμήμα της περιλαμβάνει περισσότερους από 8000 τόμους, που καλύπτουν την ελληνική πνευματική παραγωγή από την αρχαιότητα ως σήμερα ενώ στα αρχέτυπα (εκδόσεις 15ου αιώνα) συγκαταλέγονται ιστορικές εκδόσεις. Όπως η α΄ έκδοση του Ομήρου (1488), η α΄ έκδοση των κωμωδιών του Αριστοφάνη (1498), το «Μέγα Ετυμολογικό Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης» (1499), τα «Σχόλια» στις Κατηγορίες του Αριστοτέλους (1499), το Λεξικό του Σουΐδα κ.ά.

Από τα παλαίτυπα (εκδόσεις 16ου αιώνα) εξάλλου, προερχόμενα από το περίφημο τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου και από τα τυπογραφεία της Φλωρεντίας, της Ρώμης, του Λουγδούνου (Leyden), των Παρισίων, της Βασιλείας κλπ– διακρίνεται σειρά των μεγάλων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, όπως του Πλάτωνα, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Δημοσθένη, καθώς και εκδόσεις της Βίβλου.

Η δόξα της Μονής

Ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, φορητές εικόνες, χαλκογραφίες, έργα μεταλλοτεχνίας, χρυσοκεντητικής, ξυλογλυπτικής και μικροτεχνίας, ποικίλα και πολύτιμα αναθήματα φυλάσσονται επίσης στην Μονή. Συγκεκριμένα στο Σκευοφυλάκιο εκτίθενται για το κοινό τα πλέον αντιπροσωπευτικά σιναϊτικά κειμήλια, όπως εικόνες, λειτουργικά σκεύη, άμφια, χειρόγραφα, αρχέτυπα, παλαίτυπα, ιστορικά έγγραφα, χαλκογραφίες, καθώς και φωτογραφικό υλικό με απόψεις της Μονής από τα τέλη του 19ου αιώνα.

Ξεχωρίζουν οι εικόνες, έργα της πρώτης χιλιετίας του Χριστιανισμού, μεταξύ των οποίων και οι παλαιότερες σωζόμενες φορητές όλης της χριστιανοσύνης, φιλοτεχνημένες πριν από την Εικονομαχία με την μέθοδο της εγκαυστικής. Τα λειτουργικά σκεύη, εξαιρετικά έργα μεταλλοτεχνίας και με διαφορετικές τεχνοτροπίες και τεχνικές είναι δώρα προσκυνητών, χορηγών ή ηγεμόνων, που συναγωνίζονταν για την προσφορά των πλουσιότερων αφιερωμάτων στην Μονή.

Όσον αφορά τα άμφια ωστόσο, η παράδοση θέλει τους ίδιους τους ιερείς να τα επιμελούνται, αφού όμως θεωρείται, στο όρος Σινά ο Μωυσής παρέλαβε μαζί με τις Πλάκες του Νόμου και την εντολή του Θεού για τα ενδύματα, που προορίζονταν για τον Ααρών και τους γιους του στο «ιερατεύειν». Ιδιαίτερα να αναφερθεί τέλος, το περίφημο μωσαϊκό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, που κοσμεί την αψίδα του ιερού στο Καθολικό της Μονής, με τον Χριστό στο κέντρο.

Εδώ ο Χριστός παρουσιάζεται εν μέσω γαλάζιας «δόξας», που υποδηλώνει το άκτιστο φως, το οποίο εξέπεμπε ενώ η μορφή του απομονώνεται από το χρυσό βάθος και ο λευκός, απαστράπτων ιματισμός του τονίζει την αίσθηση της λαμπρότητας. Ένα σπουδαίο έργο, του οποίου το μέγεθος, η ποιότητα και η εκτέλεση μαρτυρούν καλλιτέχνες προερχόμενους από την Κωνσταντινούπολη, για να τιμηθεί ο αγώνας του μοναχισμού στις εσχατιές της αυτοκρατορίας.

Μία κιβωτό της χριστιανικής τέχνης, που τελεί εν κινδύνω συνθέτουν όλα αυτά, με το μέλλον δυσοίωνο εν όψει των τελευταίων εξελίξεων. Μία συνθήκη εν τέλει, που δεν αφορά μόνον την Ελλάδα, αν και μένει να φανεί κατά πόσον η ευαισθητοποίηση και της διεθνούς κοινής γνώμης, ιδίως των πολιτιστικών οργανισμών μπορεί να είναι σημαντική