Η άνοδος του αυταρχισμού

Η φωτογραφία του Ερντογάν που με ενθουσιασμό χαιρετά τον πρόεδρο Μαδούρο της Βενεζουέλας τα λέει όλα. Περιχαρείς, οι δυο δικτάτορες, καθώς όμοιος ομοίω αεί πελάζει—για να θυμηθούμε το Συμπόσιο του Πλάτωνα.  Τον δρόμο, εξάλλου, είχε δείξει ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Τραμπ, όταν συνομιλούσε με τον Πούτιν παρουσία μόνο μεταφραστών. Το τι είχε τότε διαμειφθεί μεταξύ των δύο αλληλοθαυμαζόμενων οπαδών του αυταρχισμού δεν έχει ποτέ μαθευτεί.

Όλοι οι δείκτες, ατελείς ή όχι, που μετρούν την ποιότητα της δημοκρατίας, όλοι οι οργανισμοί , επιτυχείς ή όχι που παρακολουθούν τις σχετικές εξελίξεις, συμφωνούν ότι, στην τελευταία δεκαετία, σε παγκόσμιο επίπεδο, η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει υποχωρήσει ως πολίτευμα επιλογής.

Η εικόνα αρχίζει και θυμίζει ολοένα και περισσότερο την εποχή του Μεσοπολέμου. Τότε, ο φασισμός ήταν σε άνοδο, πατώντας με σιγουριά πάνω στα αχνάρια που είχε ήδη χαράξει ο κομμουνισμός. Σήμερα, είναι ο αυταρχισμός – χωρίς να γνωρίζει ουσιαστικά σύνορα ανάμεσα στην παραδοσιακή δεξιά και την παραδοσιακή αριστερά.

Διότι, τα χαρακτηριστικά είναι τα ίδια: άκρατος λαϊκισμός, βασισμένος σε ψεύτικες υποσχέσεις για απλές και γρήγορες λύσεις που θα λύσουν όλα τα προβλήματα: από τις πανδημίες μέχρι την κλιματική αλλαγή και από τις ανισότητες μέχρι την μετανάστευση. Ταυτόχρονα, έντονες τάσεις αναθεωρητισμού, που αμφισβητούν όχι μόνο σχεδόν το σύνολο της παγκόσμιας φιλελεύθερης διακυβέρνησης που με κόπο στήθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά ακόμη και διεθνείς συνθήκες η αποδοχή (οπότε και η ισχύς) των οποίων ξεπερνά τον αιώνα.

Σε πρόσφατο βιβλίο τους οι Acemoglou και Robinson ορθά υπογραμμίζουν ότι η μοίρα της ελευθερίας εξαρτάται από την επίτευξη μίας λεπτής ισορροπίας ανάμεσα στην ισχύ της κεντρικής εξουσίας και την ικανότητα της κοινωνίας να την ελέγξει. Στις περισσότερες χώρες όπου η φιλελεύθερη δημοκρατία διολισθαίνει είτε προς το μη φιλελεύθερο στάδιο της είτε προς τον αυταρχισμό, το κράτος έχει αυτοχειριαστεί αφήνοντας την κοινωνία σε κατάσταση πάντως οικονομικής αναρχίας και εμφάνισης σωρείας φαινομένων παραβατικότητας. Κάποια στιγμή, το μεγάλο μέρος της που δεν συμμετέχει στο οικονομικό ή παραβατικό πάρτι απελπίζεται και αναζητά λύση ανακούφισης στον λαϊκισμό. Λίγο το ενδιαφέρει αν είναι της δεξιάς (Τραμπ) ή της αριστεράς (Πούτιν, Χιζιπινγκ) ή κάπου στο μέσο (Ερντογκάν).

Ο κίνδυνος για την δημοκρατία δεν αντιμετωπίζεται μόνο με φραστικές επιθέσεις, αμυντικές δαπάνες ή, ακόμη, τοπικούς (άρα και περιορισμένους) πολέμους. Η ανθρώπινη ιστορία είναι, εξάλλου, πλήρης με παραδείγματα μικρής φωτιάς πού κατέστρεψε ολόκληρα δάση. Η πυρηνική εποχή μας δεν αποτελεί εξαίρεση. Αντίθετα, ενέχει μεγαλύτερους κινδύνους.

Αν οι φιλελεύθερες δημοκρατίες θέλουν να επιζήσουν, οφείλουν πρώτα να κάνουν την αυτοκριτική τους, να επισημάνουν τις γηγενείς αδυναμίες τους και τα λάθη τους, να αναγνωρίσουν με σκληρή ειλικρίνεια τις επιπτώσεις τους και να προχωρήσουν με ταχύτητα και αποφασιστικότητα στην αντιμετώπιση τους.

Είναι μάταιο να συζητά κανείς για δημοκρατία στην Ρωσία όταν το δικό του σπίτι καίγεται. Σε τελευταία ανάλυση, ο κάθε λαός είναι άξιος τις τύχης του. Αν η Ρωσική κοινωνία ανέχεται τον Πούτιν, καλώς να τον στηρίξει. Όταν, όμως, η φιλελεύθερη δημοκρατία κινδυνεύει στις ΗΠΑ και στο Η.Β., τότε είναι καθήκον των ταγών και υποχρέωση των πολιτών να μην διστάσουν μπροστά στις δύσκολες αποφάσεις: τον έλεγχο των μονοπωλίων και ολιγοπωλίων, την μείωση των ανισοτήτων, την αναβίωση του κοινωνικού κράτους, την επαναφορά του κράτους δικαίου: με λίγα λόγια την αλλαγή του μοντέλου του καπιταλισμού που έχει κυριαρχήσει στα τελευταία 50 χρόνια.

Αν δεν φροντίσουμε την αυλή μας και το σπίτι μας, η διολίσθηση στον αυταρχισμό θα είναι μοιραία.

Διαβάστε επίσης

Ο πολιτικός ρεαλισμός της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας