Η ιστορία της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας δεν είναι αφηρημένη. Είναι μία ιστορία διαχρονικής παθογένεια, μία αλληλουχία συγκεκριμένων προσώπων, με συγκεκριμένες υπογραφές και συγκεκριμένες παραλείψεις, που για σχεδόν μισό αιώνα καθόρισαν –συνήθως αρνητικά– τη μοίρα της ΕΒΟ, της ΠΥΡΚΑΛ και τελικά των Ελληνικών Αμυντικών Συστημάτων (ΕΑΣ).

Αν αυτή η ιστορία έχει ένα κοινό νήμα, είναι ότι ποτέ δεν αντιμετωπίστηκε η αμυντική βιομηχανία ως στρατηγικό εργαλείο εθνικής ισχύος. Άλλοτε ήταν εργαλείο πολιτικής προστασίας, άλλοτε πεδίο αντισταθμιστικών (οπότε συχνά ρεμούλας) , άλλοτε απλώς ένα δημοσιονομικό βάρος που έπρεπε να «κουρευτεί». Και συχνά: μια “γκρίζα ζώνη” όπου η λογοδοσία υποβαθμιζόταν όσο η ρητορική…μεγαλουργούσε.

Αυτός είναι ο λόγος που σήμερα, στην εποχή της ευρωπαϊκής αμυντικής αναθέρμανσης, το ερώτημα δεν είναι «αν χρειαζόμαστε ΕΑΣ», αλλά αν τα ΕΑΣ μπορούν να λειτουργήσουν ως σοβαρή, σύγχρονη, ελέγξιμη βιομηχανία. Και αυτό δεν κρίνεται μόνο από υπουργικές δηλώσεις, αλλά από ονόματα, πρακτικές και διαδικασίες.

Η ΕΒΟ ιδρύεται το 1977, επί κυβερνήσεως Κωνσταντίνου Καραμανλή, με υπουργό Εθνικής Άμυνας τον Ευάγγελο Αβέρωφ και πρώτο πρόεδρο τον Ιάσων Στράτο. Άμεσα ορίζεται και το “DNA” του σχήματος– ως κρατικός φορέας παραγωγής με στόχο την αυτάρκεια βασικών αναγκών, όχι όμως “εθνικό πρόγραμμα” τεχνολογικής αυτονομίας. Η ΕΒΟ ξεκίνησε χωρίς ενσωματωμένο μηχανισμό που να συνδέει κάθε μεγάλη προμήθεια με τεχνογνωσία, παραγωγική διαδικασία και εξαγωγική ικανότητα. Πρόκειται, δηλαδή, για πρώτη, καθαρά πολιτική, επιλογή να μη στηθεί από την αρχή ένα μοντέλο “στρατηγικής βιομηχανίας.» Αυτό το κενό θα το πληρώσουμε αργότερα.

Επί πρωθυπουργίας Ανδρέα Παπανδρέου, με υπουργό Άμυνας τον Γεράσιμο Αρσένη, η αμυντική βιομηχανία δεν αντιμετωπίστηκε ως εταιρεία που πρέπει να ανταγωνιστεί, να πιστοποιηθεί, να καινοτομήσει και να εξάγει. Αντιμετωπίστηκε ως κρατικός βραχίονας πολιτικής ισχύος.

Στο κέντρο αυτής της περιόδου μπαίνει ο Βικέντιος Αρσένης, ως πρόεδρος της ΕΒΟ (στην δεκαετία 1980). Η οικογενειακή εγγύτητα προς τον υπουργό Άμυνας δεν αποτελεί από μόνη της απόδειξη αδιαφάνειας, αποτελεί όμως θεσμική επιλογή υψηλού ρίσκου, καθώς θολώνει τη διάκριση εποπτείας–διοίκησης και καθιερώνει ένα μοντέλο όπου η “πολιτική κάλυψη” γίνεται υποκατάστατο εταιρικής διακυβέρνησης. Η κρατική προστασία υπερισχύει, έτσι, της εταιρικής λογοδοσίας, η αμυντική βιομηχανία συνδέεται με το υπουργείο εθνικής οικονομίας, και δεν θεμελιώνεται ένα διαχρονικό πρότυπο διαφάνειας και παραγωγικής στόχευσης.

Με πρωθυπουργό τον Κώστα Σημίτη και υπουργό Εθνικής Άμυνας τον Άκη Τσοχατζόπουλο, η Ελλάδα μπαίνει σε μεγάλα εξοπλιστικά προγράμματα. Αυτή ήταν η στιγμή που η αμυντική βιομηχανία θα μπορούσε να αναβαθμιστεί με πραγματικούς όρους μεταφοράς τεχνογνωσίας. Κι αυτή είναι η στιγμή που χάνεται η μεγάλη ευκαιρία αναβάθμισης, εκσυγχρονισμού και απόκτησης αμυντικής ισχύος.

Αντί γι’ αυτό, εγκαθίσταται το σχήμα: “αγοράζουμε” χωρίς να “χτίζουμε” με κεντρικό πρόσωπο που λειτουργεί ως πυλώνας της αποσύνδεσης ο Γιάννης Σμπώκος, γενικός γραμματέας εξοπλισμών. Σε επίπεδο οργάνωσης ο Σμπώκος  κατά μία έννοια είναι προπομπός της Τραμπικής συναλλαγής – ο άνθρωπος που βρίσκεται στον ενδιάμεσο χώρο όπου η πολιτική επιθυμία γίνεται σύμβαση αλλά χωρίς διαδικασίες ελέγχου διαφάνειας.

Επί Κώστα Σημίτη η «αγορά από το ράφι» (off the shelf) γίνεται εθνική, ο Άκης Τσοχατζόπουλος διαχειρίζεται τα αντισταθμιστικά ως πεδίο (και προσωπικών) εσόδων χωρίς καμία τουλάχιστον ενσωμάτωση βιώσιμης εγχώριας παραγωγικής απαίτησης, ενώ στον Γιάννο Παπαντωνίου, πέρα από τα θέματα διαφάνειας που δεν αποτελούν αντικείμενο αυτού του άρθρου, καταλογίζεται θετικά μεν ο σχεδιασμός του πλαισίου για την συγχώνευση ΕΒΟ –ΠΥΡΚΑΛ που στην συνέχεια δημιούργησε τα ΕΑΣ, αρνητικά δε ο σχεδιασμός ενός σχήματος χωρίς να προβλέπεται ουσιαστική αναδιάρθρωση, επένδυση, ή επανακαθορισμός επιχειρησιακού μοντέλου—χωρίς, δηλαδή,  να συνδέεται η νέα επιχείρηση με την βιομηχανική πολιτική.

Με πρωθυπουργό τον Κώστα Καραμανλή και υπουργό Άμυνας τον Ευάγγελο Μεϊμαράκη, δημιουργούνται τα ΕΑΣ μέσω συγχώνευσης. Εδώ έχει σημασία να ειπωθεί καθαρά: η συγχώνευση δεν είναι από μόνη της λάθος. Το λάθος είναι ότι έγινε ως διοικητική λύση με βάση το πλαίσιο Παπαντωνίου και όχι ως μία βιομηχανική επανεκκίνηση που να συνδέει το νέο και πολλά υποσχόμενο σχήμα με τις ανάγκες και παραγγελίες των Ενόπλων Δυνάμεων. Τα ΕΑΣ απλά υπάρχουν χωρίς να παράγουν προστιθέμενη αξία.

Επί πρωθυπουργίας Γιώργου Παπανδρέου και στη συνέχεια Αντώνη Σαμαρά, τα ΕΑΣ, αναπόφευκτα πλέον, αντιμετωπίστηκαν κυρίως ως δημοσιονομικό πρόβλημα. Αυτή είναι η περίοδος τηςς “συμμόρφωση”. Δεν αναζητήθηκε επιθετικά ένα νέο βιομηχανικό μοντέλο. Αναζητήθηκε τρόπος να επιβιώσει το σχήμα στο στενό πλαίσιο περιορισμών, χωρίς να επιδιωχθεί η λύση της εξαίρεσης από την λιτότητα μίας βιομηχανίας στρατηγικής σημασίας.

Με πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα και υπουργό Άμυνας τον Πάνο Καμμένο, η ανάπτυξη της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας συχνά προβλήθηκε ως επιχείρημα. Μόνο στα λόγια. Και μόνο για να συνεχιστεί η πολιτική των ασταμάτητων κομματικών διορισμών.

Η ουσία είναι ότι την περίοδος αυτή δεν επιλέχθηκε το δύσκολο εγχείρημα να διαπραγματευτεί η κυβέρνηση σοβαρά το ρόλο των ΕΑΣ ως εθνικής στρατηγικής υποδομής και να αναζητήσει ευρωπαϊκή νομιμοποίηση/σχήματα συνεργασίας με όρους ανάπτυξης.

Το 2019, επί Κυριάκου Μητσοτάκη, αποτυπώνεται με σαφήνεια η νέα διοίκηση: Αθανάσιος Τσιόλκας ως Πρόεδρος ΔΣ και Νίκος Κωστόπουλος ως Διευθύνων Σύμβουλος, με κοινοβουλευτική/θεσμική διαδικασία και ανάρτηση στη Διαύγεια. Παρότι η άμυνα επέστρεψε δυναμικά στο επίκεντρο,  αρχικά η βιομηχανική διάσταση δεν δέθηκε έγκαιρα και αποφασιστικά με κάποια μορφή βιομηχανικής πολιτικής.  Πολιτικά, η τομή έρχεται με τον Νίκο Δένδια ως ΥΕΘΑ. Εδώ η υπερθεμάτιση είναι δικαιολογημένη: για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες, η αμυντική βιομηχανία μπαίνει στην φάση της παραγωγής- συμπαραγωγής με εισαγωγή τεχνολογίας και διαδικασίες διαφάνειας.

Η αποχώρηση Κωστόπουλου δεν ερμηνεύεται ως ανέφελη, και η ευθύνη περνά τον Δεκέμβριο του 2024 στον Χριστόφορο-Εμμανουήλ Μπουτσικάκη, αλλαγή που στο άμεσο μάλιστα μέλλον θα «δοκιμάσει» τόσο τον υπουργό όσο και τον υφιστάμενο του—όπου ο τελευταίος δεν θα κριθεί από το βιογραφικό του αλλά από την ποιότητα της εταιρικής διακυβέρνησης και την ικανότητα του να συνδέσει επιτέλους τα ΕΑΣ με την ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική σε συνδυασμό με την εκμετάλλευση των δυνατοτήτων που έχει αναπτύξει η ιδιωτική αμυντική βιομηχανία στην χώρα μας.

Υπάρχουν ήδη δημοσιευμένα ερωτήματα στον Τύπο σχετικά με τη διοίκηση των ΕΑΣ (ενδεικτικά: δημόσια αντιπαράθεση/επιστολές για ζητήματα ασφάλειας εγκαταστάσεων και  ερωτήματα προς τη διοίκηση σχετικά με αναθέσεις). Αυτό δεν είναι απόδειξη οικονομικής αδιαφάνειας. Είναι όμως σήμα κινδύνου: όταν ένας κρατικός αμυντικός φορέας παράγει ειδήσεις μέσω επιστολών άμυνας και όχι μέσω δομών λογοδοσίας, κάτι δεν πάει καλά στο Βασίλειο της Δανιμαρκίας.

Ακριβώς επειδή το παρελθόν βαρύνει τα ΕΑΣ σε σημείο που «το άχυρο σπάει την πλάτη της καμήλας» είναι αναγκαία:

-Η πλήρης δημοσιοποίηση (σε ενιαίο σημείο) όλων των βασικών οικονομικών στοιχείων και ελέγχων: ισολογισμοί, ορκωτοί, παρατηρήσεις, δείκτες εκτέλεσης προϋπολογισμού.

-Η αναλυτική χαρτογράφηση συμβάσεων (όπου επιτρέπεται από το απόρρητο) και οι στόχοι της με τον μορφή συγκεκριμένων δεσμεύσεων.

-Η δημοσιοποίηση των διαδικασιών εσωτερικού ελέγχου και της Επιτροπής Ελέγχου ώστε να προκύπτει η πραγματική και όχι η τυπική ανεξαρτησία.

Αν η Ελλάδα θέλει αμυντική βιομηχανία, πρέπει να αποδεχθεί μια σκληρή αλήθεια:

η βιομηχανία δεν χτίζεται ούτε με “εθνικά λόγια” ούτε με “εταιρική σιωπή”. Χτίζεται με λογοδοσία, ειδικά όταν το προϊόν λέγεται πυρομαχικά, απόθεμα, ασφάλεια, κυριαρχία.

Και εφόσον η πολιτική ηγεσία —με πρώτο το Νίκο Δένδια— επιχειρεί να γυρίσει σελίδα, η διοίκηση των ΕΑΣ οφείλει να αποδείξει ότι δεν κουβαλά το παρελθόν ως μέθοδο. Γιατί τότε, ό,τι χάθηκε με δεκαετίες της ευκολίας, θα χαθεί ξανά — αυτή τη φορά όχι ως “ιστορικό λάθος”, αλλά ως σύγχρονη πολιτική επιλογή.

Διαβάστε επίσης

Γιατί ο Μητσοτάκης είναι βαθιά προβληματισμένος και οι Υπουργοί στυλ Παπασταύρου