Η ομιλία του Γιάννη Στουρνάρα στην τιμητική γι’ αυτόν τελετή του ΕΚΠΑ περιέχει πολλά διαμάντια που ο χώρος της στήλης δεν επιτρέπει να αναφερθούν όλα μαζί. Γι’ αυτό επιλέγεται κατά προτεραιότητα το συγκεκριμένο απόσπασμα που ακολουθεί και που σήμερα, ειδικά στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.

Είπε, λοιπόν, ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος πως « …αντιλήφθηκα ότι η σωστή οικονομική ανάλυση, ασχέτως αν κάποιος την προσεγγίσει μέσω ενός μαθηματικού υποδείγματος ή μιας απλής άσκησης λογικής, απαιτεί πολυσυλλεκτικότητα, με την έννοια της αξιοποίησης της Πολιτικής Οικονομίας, της Οικονομικής Ιστορίας, της Κοινωνιολογίας, της Επιστήμης της Ανθρώπινης Συμπεριφοράς. Και τελικά είναι, σε μεγάλο βαθμό, θέμα κρίσης. Πρόκειται, λοιπόν, χωρίς καμία αμφιβολία, για Επιστήμη του Ανθρώπου, και όχι για Φυσική Επιστήμη. Και γι’ αυτό ο John Maynard Keynes υπήρξε, και παραμένει, ο μεγάλος δάσκαλός μας.»

Αυτή η επισήμανση επιστρέφει στην μεγάλη παράδοση της Πολιτικής Οικονομίας ερχόμενη σε άμεση αντιπαράθεση με την ακόμη κρατούσα, πλην όμως, πολύ σταδιακά υποχωρούσα, πίστη στην ψυχρή λογική των αγορών και στον άνθρωπο ως ένα απόλυτο λογικό όν. Αυτός ακριβώς ο μύθος για την λογική αποτελεί την βάση του σύγχρονου καπιταλισμού με τις τεράστιες ανισότητες, την ουσιαστική κατάργηση του κοινωνικού κράτους, την κυριαρχία μονοπωλίων και ολιγοπωλίων και την θεοποίηση της ανταγωνιστικότητας σε βάρος του ανταγωνισμού.

Η αναφορά στον Keynes δεν είναι, βέβαια, τυχαία καθώς είχε υπογραμμίσει ότι οι οικονομικές αποφάσεις δεν βασίζονται αποκλειστικά σε ορθολογικούς υπολογισμούς αλλά, συχνά, επηρεάζονται από την ψυχολογία της προσδοκίας και της αβεβαιότητας. Αυτό που ο Keynes είχε χαρακτηρίσει ως «ζωώδεις ορμές» (animal spirits) δεν μπορεί να ενσωματωθεί σε κανένα μοντέλο – όσο περίπλοκο κι αν είναι.

Η συνάφεια με το θέμα της τεχνητής νοημοσύνης (Τ.Ν.) είναι ξεκάθαρη. Ο αλγόριθμος (το μαθηματικό μοντέλο) μπορεί δώσει την πιο τεχνικά καλύτερη (αποδοτική) λύση αλλά δεν μπορεί να εμπεριέχει την ηθική διάσταση – στην ουσία την έννοια της «άσκησης κρίσης»– που είναι απαραίτητη στην λήψη αποφάσεων σε μία κοινωνία των ανθρώπων. Η τεχνική κατάρτιση είναι απαραίτητη (αναγκαία) συνθήκη στην λήψη αποφάσεων αλλά πρέπει να συμπληρώνεται (η λέξη «εποπτεύεται» θα ήταν ίσως μία πιο ακριβής απόδοση) από την ανθρώπινη κρίση, που δίνει στην τελική απόφαση την διάσταση της «αναγκαίας και ικανής» (necessary and sufficient).

Στα οικονομικά διαβάζεις περισπούδαστα άρθρα για υποδείγματα ανάπτυξης όπου το σύνολο της παραγωγής επανεπενδύεται—οι άνθρωποι απλά δεν… υπάρχουν. Πρόκειται για ακραίο παράδειγμα μίας απόλυτα αποτελεσματικής οικονομικής πολιτικής που μεγιστοποιεί τον ρυθμό ανάπτυξης. Ενδιαφέρον μοντέλο, στο οποίο εύκολα θα κατέληγε κι ένας αλγόριθμος αν του είχε τεθεί η ερώτηση σ’ αυτήν την βάση.

Η τεχνητή νοημοσύνη, οι αλγόριθμοι και τα μεγάλα στατιστικά σύνολα παρέχουν χρήσιμα εργαλεία – όμως ο Γιάννης Στουρνάρας μας θυμίζει ότι η κρίση, η ευθύνη, το σύστημα αξιών του ανθρώπου, δεν μπορούν να εμπεδωθούν στον αλγόριθμο και να αυτοματοποιηθούν. ‘Ίσως, ο ίδιος ο Keynes θα έλεγε πως τα οικονομικά είναι μια ηθική και πολιτική τέχνη, όχι ένας κλάδος της μηχανικής.

Με την συγκεκριμένη παρέμβαση, θεωρώ ότι ο Γιάννης Στουρνάρας επαναφέρει το θέμα της οικονομικής πολιτικής στον δημόσιο χώρο, διότι αυτή αφορά την κοινωνία των ανθρώπων και όχι συστήματα. Αυτό που έχει σημασία, δηλαδή, δεν είναι η ακρίβεια των προβλέψεων αλλά η σοφία της κρίσης που με την σειρά της βασίζεται στο σύνολο των αξιών που έχει υιοθετήσει μία κοινωνία.

Πρόκειται για μία πολυσυλλεκτική προσέγγιση, που επιχειρεί να ξαναφέρει τα οικονομικά στον σωστό δρόμο του Adam Smith, και των Petty, Cantillon, Say που προηγήθηκαν, χρησιμοποιώντας την διάκριση μεταξύ της οικονομίας των αριθμών και της πολιτικής οικονομίας. Και για όσους θελήσουν να αναφερθούν στην «αόρατη χείρα» του Adam Smith ως μηχανισμό ισορροπίας στην αγορά – και έτσι να υπερασπιστούν το σημερινό καθεστώς των οικονομικών—η απάντηση είναι ότι ενέταξε την αόρατη χείρα σε πλαίσιο κοινωνικής και ηθικής τάξης – δεν την είδε ως ένα ανεξάρτητο απρόσωπο μηχανισμό.

Ας μην παραγνωρίζεται ότι ο θεωρούμενος ως πατέρας των οικονομικών έβλεπε τα οικονομικά ως κλάδο της ηθικής φιλοσοφίας (branch of moral philosophy) δηλαδή ως ένα ανθρωποκεντρικό σώμα γνώσεων – ακριβώς όπως ο Γιάννης Στουρνάρας. Στο επίκεντρο της δεν βρίσκεται μόνο η λογική αλλά επίσης, ο φόβος, η προκατάληψη, η προσδοκία, η ανησυχία, η αβεβαιότητα.

Όλα αυτά θα όφειλαν να είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για κυβερνώντες στις φιλελεύθερες δημοκρατίες.