Λίμνη στην αρχαία Ολυμπία; Η μελέτη που ανατρέπει τα δεδομένα

Υπήρχε εκεί επί χιλιετίες. Έως και τους τελευταίους αιώνες της λειτουργίας του ιερού. Αλλά πώς δεν την αναφέρει κανένα από τα αρχαία κείμενα; Μια λίμνη στην αρχαία Ολυμπία δεν θα μπορούσε να περνά απαρατήρητη… Η έρευνα ωστόσο, που δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Quaternary Environments and Humans είναι αποκαλυπτική: Μια μεγάλη λίμνη υπήρχε κοντά στο ιερό, διαμορφώνοντας την ιστορία και το περιβάλλον του για το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής του.

Η μελέτη οφείλεται σε διεθνή ομάδα γεωγράφων, γεωεπιστημόνων και αρχαιολόγων με επικεφαλής την Λένα Σλάμπον του Πανεπιστημίου Johannes Gutenberg στο Μάιντς της Γερμανίας και βασίζεται στην σχολαστική ανάλυση πυρήνων ιζημάτων, που εξήχθησαν από τις λεκάνες της Μακρίσιας και του Λαδικού της Ηλείας, που περιβάλλουν τον αρχαιολογικό χώρο.

Τα συμπεράσματα είναι σαφή. Όπως αναφέρει η ερευνητική ομάδα: «Βρήκαμε ιζηματογενή στοιχεία ενός λιμναίου περιβάλλοντος που υπήρχε στις λεκάνες Μακρίσιας και Λαδικού. Με βάση πολυάριθμες χρονολογήσεις με ραδιενεργό άνθρακα ανακαλύψαμε ότι η Λίμνη της Ολυμπίας υπήρχε από την 8η χιλιετία π.Χ. έως τουλάχιστον τον 6ο αιώνα μ.Χ.».

Η ιδέα ωστόσο μιας λίμνης κοντά στην Ολυμπία αφ΄ενός αλλάζει την εικόνα του χώρου και αφ΄ ετέρου εγείρει πολλαπλά ερωτήματα, που κατ΄ αρχάς σχετίζονται με την ζωή στο ιερό. Αίφνης, πώς επηρέασε την παροχή νερού για τους χιλιάδες αθλητές και θεατές κατά τη διάρκεια των Αγώνων; Χρησιμοποιήθηκε ως οδός μεταφοράς; Και γιατί οι αρχαίες ιστορικές πηγές δεν αναφέρουν αυτό το εντυπωσιακό υδάτινο σώμα;

Κυρίως μάλιστα σε αυτό το τελευταίο είναι πραγματικά απορίας άξιον, πώς αντίθετα στις γραπτές πηγές σημειώνεται η έλλειψη νερού, που ήταν περισσότερο αισθητή κατά την διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων. Ενώ το πρόβλημα του νερού, όπως αναφέρουν οι μελετητές του ιερού και των Αγώνων φαίνεται να επιλύθηκε μόνον κατά την Ρωμαϊκή εποχή.

Τα αρχεία εδάφους μιλούν

Οι ερευνητές πάντως δεν ανέτρεξαν στα αρχαία κείμενα για να δώσουν τις απαντήσεις αλλά έσκαψαν στο έδαφος. Συγκέντρωσαν 15 πυρήνες ιζημάτων, μερικούς από βάθος έως και 15 μέτρων από τρεις βασικές περιοχές: Το νοτιοδυτικό τμήμα της λεκάνης των Μακρισίων, την περιοχή κοντά στον αρχαιολογικό χώρο και το στενό πέρασμα που συνδέει τις λεκάνες των Μακρισίων και του Λαδικού.

Αναλύοντας αυτά τα «αρχεία του εδάφους» οι επιστήμονες εντόπισαν διαφορετικούς τύπους αποθέσεων. Τα πιο αποκαλυπτικά ήταν τα λεπτόκοκκα ιζήματα – ιλύς και άργιλος – που σχηματίζονται μόνο σε ήρεμα υδάτινα περιβάλλοντα, όπως λίμνες ή βάλτους. Αυτά τα λιμναία ιζήματα βρέθηκαν διάσπαρτα σε μια τεράστια περιοχή, υποδεικνύοντας την παρουσία μιας εκτεταμένης, ρηχής λίμνης και όχι απλώς μιας μικρής λίμνης ή ενός εγκαταλελειμμένου μαιάνδρου του ποταμού.

Ακολούθησε η χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα, οργανικού υλικού που βρέθηκε μέσα σε αυτά τα ιζήματα και αυτή οδήγησε τους ερευνητές να σχηματίσουν την ιστορία της λίμνης μέσα στον χρόνο. Έτσι, σύμφωνα με τα δεδομένα οι πρώτες ενδείξεις λιμναίων συνθηκών στην περιοχή, στα νοτιοδυτικά της λεκάνης χρονολογούνται από το 7458–7076 π.Χ. Γύρω στο 4347–4250 π.Χ., η λίμνη εκτεινόταν ήδη από τα Μακρίσια μέχρι τη λεκάνη του Λαδικού ενώ οι πρώτες ενδείξεις, ότι η λίμνη έφτασε ακόμη και στην έκταση του μελλοντικού ιερού της Ολυμπίας χρονολογούνται στο 1881–1690 π.Χ.

Και το πιο εντυπωσιακό: Όπως επιμένουν οι ερευνητές η λίμνη παρέμεινε, καλύπτοντας μεγάλες περιοχές, καθ΄ όλη τη διάρκεια της ακμής του ιερού, από την Αρχαϊκή εποχή ως και τουλάχιστον τον 6ο αιώνα μ.Χ. με παρουσία έτσι, σε όλους τους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας.

Η κατάσταση υγείας

Η ιστορία της στη συνέχεια παρουσίασε διακυμάνσεις: Μετά από μια περίοδο ξήρανσης, κατά την διάρκεια της οποίας η λίμνη εξαφανίστηκε, επανεμφάνισή της σημειώθηκε για λίγο τον 13ο -14ο αιώνα μ.Χ., πριν η στάθμη του νερού του ποταμού Αλφειού πέσει αρκετά μέτρα, ώσπου να εξαφανιστεί για πάντα.

Η μελέτη όμως, όχι μόνο ανακατασκεύασε την έκταση της λίμνης αλλά και την «κατάσταση της υγείας» της στην πάροδο του χρόνου. Μέσω της ανάλυσης μικροαπολιθωμάτων οστρακοειδών (μικρών καρκινοειδών) και της χημείας των ιζημάτων, οι ερευνητές εντόπισαν διακριτές οικολογικές φάσεις:

Αρχικά, η λίμνη είχε συνθήκες γλυκού, καθαρού νερού. Ωστόσο, γύρω στο 3200 π.Χ., στο νοτιοδυτικό τμήμα της υπήρξε μια μετατόπιση προς «ευτροφικές» συνθήκες. Ο ευτροφισμός είναι μια διαδικασία υπερβολικού εμπλουτισμού του νερού με θρεπτικά συστατικά, που μπορεί να προκαλέσει αύξηση των φυκιών και εξάντληση του οξυγόνου. Θεωρείται μάλιστα, ότι αυτή η πρώτη αλλαγή μπορεί να οφείλεται σε φυσικές διεργασίες ή στις πρώτες οικιστικές δραστηριότητες στην περιοχή.

Η ανθρωπογενής δραστηριότητα

Αλλά το πιο σημαντικό εύρημα προέκυψε από την ανάλυση των ιζημάτων που είχαν αποτεθεί ακριβώς μπροστά από το ιερό, κοντά στη Νότια Στοά της Ολυμπίας. Τα δεδομένα δείχνουν, ότι από το 700 π.Χ. περίπου έως τουλάχιστον το 600 μ.Χ., η ποιότητα του νερού μπροστά από την Ολυμπία χαρακτηριζόταν από έντονο ευτροφισμό, πιθανώς ανθρωπογενούς προέλευσης.

«Κατά την περίοδο που η Ολυμπία άνθησε ως χώρος λατρείας, οι συνθήκες του νερού στην όχθη της λίμνης κοντά στο ιερό ήταν ιδιαίτερα ευτροφικές», όπως σημειώνουν οι ερευνητές. Πηγαίνουν μάλιστα ένα βήμα παραπέρα συνδέοντάς το αυτό άμεσα με την έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων. «Υποθέτουμε ότι τα κοπάδια μπορεί να ποτίζονταν και να εκτρέφονταν κατά μήκος της ανατολικής άκρης της λίμνης, κοντά στις εκβολές του ποταμού Αλφειού. Επιπλέον, τα λύματα χιλιάδων επισκεπτών και κατοίκων πιθανότατα απορρίπτονταν στη λίμνη, συμβάλλοντας σε αυτή την οργανική ρύπανση», καταλήγουν.

Τσουνάμι και πλημμύρες

Αλλά και η επέλαση τσουνάμι σημειώνεται από την έρευνα, κάτι το οποίο έχει διατυπωθεί και από παλαιότερες μελέτες. Όπως αναφέρεται η ιζηματογενής ακολουθία της λίμνης της Ολυμπίας δεν είναι συνεχής, αντίθετα διακόπτεται από στρώματα χονδρόκοκκων αποθέσεων άμμου και χαλικιού, στοιχεία γεγονότων υψηλής ενέργειας που σάρωσαν την περιοχή.

Η μελέτη εντοπίζει επτά από αυτά τα γεγονότα με τα τρία παλαιότερα να παρουσιάζουν τα σαφή χαρακτηριστικά αποθέσεων από τσουνάμι. Περιέχουν θραύσματα θαλάσσιων κελυφών, μικροαπολιθώματα ωκεανικής προέλευσης και μια γεωχημική «υπογραφή», που δείχνει προς τη θάλασσα. Η ηλικία τους μάλιστα, συμπίπτει με γνωστά τσουνάμι που έπληξαν τη δυτική ακτή της Πελοποννήσου, ύστερα από σεισμούς στο κοντινό, ασταθές τεκτονικό όριο μεταξύ της αφρικανικής και της αιγαιακής πλάκας.

Αντίθετα, τα πιο πρόσφατα γεγονότα, που συνέβησαν κατά τη χριστιανική εποχή φαίνεται να σχετίζονται με καταστροφικές πλημμύρες ποταμών, πιθανώς εξ αιτίας σεισμών επίσης, που προκάλεσαν κατολισθήσεις στην κοιλάδα του ποταμού Κλαδέου, που ενώνεται με τον Αλφειό ακριβώς στην Ολυμπία.

Η γεωλογική καταστροφή

Ένα από τα δυσκολότερα σημεία της μελέτης ήταν ωστόσο, ο προσδιορισμός της στάθμης της λίμνης και των αυξομειώσεών της με την πάροδο του χρόνου. Εν τέλει όμως συγκρίνοντας το υψόμετρο των χρονολογημένων λιμναίων ιζημάτων σε διαφορετικούς πυρήνες, οι ερευνητές μπόρεσαν να εντοπίσουν μία κατά προσέγγιση καμπύλη. Έτσι ανακάλυψαν, ότι κατά τη διάρκεια της ακμής της Ολυμπίας (από το 700 π.Χ. περίπου έως περίπου το 600 μ.Χ.), η στάθμη της λίμνης αυξανόταν σταθερά κατά περίπου 1,1 μέτρα, (από περίπου 29,5 σε 30,6 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας). Παρ΄όλα αυτά η στάθμη ήταν αρκετά χαμηλή ώστε τα νοτιότερα κτίρια του ιερού, όπως η Νότια Στοά και τα Νοτιοδυτικά Λουτρά να είναι ασφαλή σε ξηρό έδαφος, πολύ κοντά στην ακτή αλλά όχι πλημμυρισμένα.

Στη συνέχεια, τον 14ο αιώνα μ.Χ. συνέβη μια γεωλογική καταστροφή. Η στάθμη της λίμνης μειώθηκε απότομα κατά περίπου 8,2 μέτρα, κάτι που οφειλόταν κατά τους ερευνητές σε ανύψωση του εδάφους, λόγω ενός μεγάλου σεισμού, που αύξησε την κλίση του ποταμού Αλφειού. Το γεγονός πυροδότησε μια μαζική οπισθοδρομική διάβρωση που «έσπασε» το φυσικό φράγμα στις εκβολές της λίμνης (κοντά στο σημερινό φράγμα Φλόκα), αποστραγγίζοντάς την σχεδόν εντελώς. Αυτή η δραματική πτώση της βάσης και η επακόλουθη διάβρωση ευθύνονται άμεσα για τον σχηματισμό της λεγόμενης Ταράτσας της Ολυμπίας, της υπερυψωμένης πλατφόρμας στην οποία βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος. Είναι ενδιαφέρον τέλος, ότι λίγο αργότερα η λίμνη ανασχηματίστηκε για λίγο, προτού όμως, στεγνώσει οριστικά.

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες και η λίμνη

Τι σήμαιναν όμως, όλα αυτά για το ιερό της Ολυμπίας και για την διεξαγωγή των αγώνων; Κατ΄αρχάς και όσον αφορά τη υδροδότηση τα πολυάριθμα πηγάδια που σκάφτηκαν μέσα στην Άλτι θα συνδέονταν με τον υδροφόρο ορίζοντα που ελεγχόταν από την λίμνη, η οποία και εξασφάλιζε την λειτουργία τους. Επίσης, το σύστημα αποστράγγισης του Λεωνιδαίου είναι πιθανόν να κατασκευάστηκε για να απορρίπτει απευθείας στη λίμνη. Η οποία μάλιστα, μπορεί επιπλέον, να χρησίμευε για την αραίωση των λυμάτων του ιερού.

Ενδιαφέρον έχει και το γεγονός, ότι η λίμνη μπορεί να λειτουργούσε ως πλωτή οδός για τους επισκέπτες ώστε να φτάνουν στο ιερό, καθώς και για τη μεταφορά υλικών, αγαθών κάθε είδους και τροφίμων. Είναι γνωστό εξάλλου, ότι ένας από τους τρόπους επίσκεψης του ιερού ήταν δια του Αλφειού που ήταν πλωτός εκείνη την εποχή. Τέλος οι εκτάσεις με ρηχά νερά στο ανατολικό άκρο της λίμνης μπορεί να χρησιμοποιούνταν για τη βόσκηση ζώων, που παρείχαν κρέας στους επισκέπτες των Αγώνων.

Επίμονα ερωτήματα

Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές ωστόσο, ένα θεμελιώδες πρόβλημα παραμένει. Γιατί εκ πρώτης όψεως, η συγκεκριμένη γεωμορφολογική ανασύνθεση δεν ταιριάζει με τα στοιχεία από τις σημαντικότερες γραπτές πηγές για την τοπογραφία και την ιστορία της Ολυμπίας (Πίνδαρος, Ξενοφών, Στράβων, Παυσανίας). Σε αυτές, δεν υπάρχουν αναφορές για την ύπαρξη μιας τέτοιας λίμνης, αν και είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς, ότι θα αγνοούσαν ένα τόσο σαφές, φυσικό φαινόμενο.

Αυτή η ασυμφωνία μεταξύ των επιστημονικών στοιχείων και της σιωπής των ιστορικών πηγών είναι ένα αίνιγμα, που μόνο η μελλοντική έρευνα θα μπορέσει να επιλύσει. Θεωρητικά μόνον να ειπωθεί, ότι ίσως η λίμνη να ήταν ένα τόσο πανταχού παρόν φυσικό στοιχείο, που δεν άξιζε ιδιαίτερης μνείας ή ίσως ότι η περιγραφή της χάθηκε στις πτυχές της ιστορίας. Αυτό που ισχύει όμως, πέραν πάσης αμφιβολίας είναι, ότι η μελέτη ξαναγράφει την περιβαλλοντική ιστορία ενός από τους πιο εμβληματικούς χώρους της αρχαιότητας. Με ακρίβεια ή όχι, θα φανεί. Η εικόνα της Ολυμπίας με τα μνημεία της να καθρεφτίζεται στα νερά μιας λίμνης μπορεί ως τότε να ξενίζει και να αμφισβητείται.

Διαβάστε επίσης:

Ο Τραμπ κλείνει μουσεία: Η Εθνική Πινακοθήκη Τέχνης και το Σμιθσόνιαν στο στόχαστρο

Frédéric Jousset: «Η τέχνη πρέπει να ανήκει σε όλους» – Μια συνάντηση με τον Πρόεδρο του Art Explora Festival στο πρώτο πλωτό μουσείο

Συνέδριο-φόρος τιμής στην αρχαιολόγο Καίτη Δημακοπούλου