Τάξη στο χάος: Ένα νέο πλάνο για την καστροπολιτεία της Μονεμβασίας

Ξενώνες που ξεφυτρώνουν ο ένας μετά τον άλλον, εστιατόρια, καφενεία – μπαρ και καταστήματα πάσης φύσεως που παρατάσσονται στα στενά δρομάκια καταλαμβάνοντας τον δημόσιο χώρο, σύγχρονες επεμβάσεις σε παραδοσιακά κτίσματα, αισθητική παραμόρφωση και ηχητική όχληση.

Όλα αυτά στην μεσαιωνική καστροπολιτεία της Μονεμβασίας, έναν από τους ωραιότερους οικισμούς της Ελλάδας με φυσικό τοπίο μοναδικού κάλλους, που πληρώνει το βαρύ τίμημα της υπερανάπτυξης, χωρίς έλεγχο και χωρίς σχέδιο.

Μια κατάσταση που γνωρίζουν όλοι όσοι την έχουν επισκεφθεί, άλλωστε η Μονεμβασία είναι τουριστικός προορισμός όλο το χρόνο, και που επιχειρείται όμως τώρα να αναστραφεί με την κατάρτιση ενός Διαχειριστικού Σχεδίου, που θα επιδιώξει να βάλει τάξη στο χάος.

Η έγκριση δόθηκε την περασμένη Τρίτη από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, προκειμένου να καθορισθούν οι χρήσεις γης και να ελεγχθεί η αλόγιστη επέκταση της τουριστικής δραστηριότητας, να καταγραφούν οι ακριβείς ανάγκες του οικισμού σε ειδικές κατηγορίες λειτουργιών (καταστήματα με είδη λαϊκής τέχνης, παραδοσιακά καφενεία -μπαρ κλπ.) και τέλος να ενισχυθεί η κατοικία αλλά παράλληλα να εξασφαλιστεί και η ποιότητα ζωής των κατοίκων.

Και όλα αυτά με προϋπόθεση το σεβασμό στον ιστορικό και μνημειακό χαρακτήρα της πόλης. Γιατί ο στόχος του υπουργείου Πολιτισμού είναι η διαχείριση και προβολή της Μονεμβασίας ως ενός ιδιαίτερου μνημειακού αλλά και οικιστικού συνόλου και ως κοιτίδας πολιτισμού, όπου θα συνυπάρχουν ο ενεργός οικισμός της Κάτω Πόλης με τον αρχαιολογικό χώρο της Άνω Πόλης, ώστε να προσφέρουν επισκέπτη μία μοναδική βιωματική περιήγηση στο χωροχρόνο.

Σύμφωνα λοιπόν με αυτό το Master Plan η Άνω Πόλη της Μονεμβασίας θα μετατραπεί σε χώρο πολιτισμού και εκπαίδευσης, όπου όλα τα επιμέρους στοιχεία της – τα τείχη, οι πύλες, τα σπίτια, οι ναοί, οι δεξαμενές κ.λ.π. – θα δείχνουν την οργάνωση αυτού του οχυρωματικού οικισμού, που είχε συνεχή κατοίκηση από τον 6ο ως και το 18ο αιώνα. Παράλληλα σε ορισμένα από τα κτίρια θα φιλοξενηθούν πολιτιστικές δραστηριότητες, όπως εκπαιδευτικά προγράμματα, εκθέσεις, κ.ά. απόλυτα συμβατές με το χαρακτήρα του χώρου. Όσο για την Κάτω Πόλη η επίλυση των προβλημάτων της, που απορρέουν κυρίως από την μονομερή τουριστική ανάπτυξη και τις λειτουργίες αναψυχής είναι μονόδρομος.

Υπαίθριο μουσείο

Ένα υπαίθριο διαχρονικό μουσείο με ιδιαίτερο, πολυσύνθετο χαρακτήρα αλλά και πολλές διαφορετικές ανάγκες είναι άλλωστε η Μονεμβασία – το Νησί, όπως την αποκαλούν στην περιοχή – καθώς το πλήθος των μνημείων της την κατατάσσει ολόκληρη στους αρχαιολογικούς χώρους. Κάτι που σημαίνει πολλές δεσμεύσεις, αφού προστατεύεται με μία σειρά διατάξεων που άρχισαν πριν από έναν αιώνα και φθάνουν ως σήμερα ενώ επιπλέον αποτελεί περιοχή του δικτύου NATURA 2000. Χωρίς όλα αυτά ωστόσο να έχουν λειτουργήσει αποτελεσματικά, παρά τις ενέργειες του υπουργείου Πολιτισμού και τα προγράμματά του, ανασκαφικά, καταγραφής αρχαιοτήτων, συντήρησης και αποκατάστασης μνημείων, μουσειακές παρεμβάσεις κλπ.

Συγκεκριμένα η Άνω Πόλη, που ανήκει στο Δημόσιο βρίσκεται σε κακή κατάσταση γιατί τα κτίρια είναι ερειπωμένα και επιχωμένα σ΄ έναν βαθμό, έτσι απαιτούνται άμεσες ενέργειες για την στερέωσή τους. Στην Κάτω Πόλη, που συνιστά ένα ζωντανό οικισμό με συνεχή κατοίκηση από τον 6ο μ.Χ. αιώνα, τα μνημεία δεν είναι απλώς «εκθέματα»

Aλλά το περίβλημα της καθημερινής ζωής, έτσι η αποκατάσταση και η επαναχρησιμοποίηση των κτιρίων εποπτεύεται συστηματικά από το ΥΠΠΟ προκειμένου να διαφυλαχθεί η αυθεντικότητα του οικισμού. Παρ΄όλα αυτά οι παραβάσεις δεν είναι λίγες.

Σπουδαίο βυζαντινό λιμάνι

Λιμάνι υψίστης στρατηγικής σημασίας, σπουδαίο εμπορικό κέντρο αλλά και πόλος έλξης για κατακτητές, πειρατές και κουρσάρους υπήρξε η Μονεμβασία, που συγκεντρώνει κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες απ’ όλο τον κόσμο. Η παρουσία του οικισμού σ΄αυτή τη βραχώδη και δύσβατη βραχονησίδα της Πελοποννήσου μαρτυρείται από τον 6ο αιώνα μ.Χ. ενώ η φυσική της οχύρωση και η επίκαιρη γεωγραφική της θέση στη Μεσόγειο συνέβαλαν από νωρίς στην ανάδειξή της σε σημαντικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το οποίο διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στο διεθνές διαμετακομιστικό εμπόριο ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Παράλληλα, υπήρξε το διοικητικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής, ήταν έδρα κοσμικών και εκκλησιαστικών αρχών και χώρος δραστηριοποίησης ποικίλων κοινωνικών ομάδων.

Τον 13ο και 14ο αιώνα η καστροπολιτεία της Μονεμβασίας ως το σημαντικότερο λιμάνι του Δεσποτάτου του Μυστρά ευνοήθηκε και ενισχύθηκε από τους αυτοκράτορες με χρυσόβουλλα, που παραχώρησαν εμπορικά προνόμια και φοροαπαλλαγές στην πόλη, αλλά και στους πολίτες της. Οι κάτοικοί της άλλωστε ήταν έμπειροι ναυτικοί, που επάνδρωσαν το βυζαντινό στόλο και ως δραστήριοι έμποροι διακινούσαν τα περίφημα προϊόντα της ευρύτερης περιοχής, όπως το λάδι, το σιτάρι και τον ονομαστό μονεμβάσιο οίνο, στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη θάλασσα.

Μετά την πτώση του Βυζαντίου ακολούθησε τη μοίρα της Πελοποννήσου, έτσι για μικρό διάστημα (1460-1463) τέθηκε υπό την παπική προστασία για να ακολουθήσει στη συνέχεια η διαδοχική κυριαρχία Ενετών (1463-1540 και 1690-1715) και Οθωμανών (1540-1690 και 1715-1821). Ήταν όμως και το πρώτο κάστρο της Πελοποννήσου που απελευθερώθηκε από του Τούρκους κατά την Επανάσταση, στις 23 Ιουλίου του 1821 ενώ το 1828 εντάχθηκε στο νέο ελληνικό κράτος.

Η πόλη-κάστρο

Η Μονεμβασία, ως προς την οργάνωσή της, ακολουθεί την τριμερή διάρθρωση των βυζαντινών πόλεων-κάστρων, δηλαδή έχει την ακρόπολη στο υψηλότερο σημείο της και δύο οχυρωματικούς περιβόλους που την οριοθετούν και την διαχωρίζουν σε Άνω και Κάτω Πόλη.

Η Άνω Πόλη ήταν το διοικητικό κέντρο και οι κατοικίες των αρχόντων, που σήμερα βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση. Ανάμεσα τους και ο βυζαντινός ναός της Αγίας Σοφίας ή Παναγίας Οδηγήτριας ενώ σώζονται κι άλλοι μικρότεροι ναοί, επίσης το συγκρότημα της πύλης, ένα οθωμανικό λουτρό και ένα μαυσωλείο, τρεις μεγάλες δημόσιες δεξαμενές αλλά και πολλές ιδιωτικές.

Στην Κάτω Πόλη ήταν συγκεντρωμένο το εμπόριο, τα εργαστήρια και τα σπίτια των ναυτικών και των εμπόρων. Τα καταστήματα βρίσκονταν κατά μήκος του κεντρικού δρόμου, της «Μέσης οδού» των Βυζαντινών ενώ ένα πυκνό δίκτυο από καλντερίμια, παράλληλα και κάθετα προς αυτήν συνθέτουν ακόμη και σήμερα τον δαιδαλώδη πολεοδομικό ιστό της πόλης. Οι κάποτε ερειπωμένες οικίες πάντως, της Κάτω Πόλης έχουν σήμερα στην πλειονότητά τους αναστηλωθεί και χρησιμοποιούνται ως ξενώνες πολυτελείας.

Οι ναοί

Ο οικισμός διασώζει επίσης 27 εκκλησίες, ανάμεσα στις οποίες δεσπόζει στην κεντρική πλατεία ο ναός του Ελκομένου Χριστού. Υπάρχουν ακόμη οι ναοί της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας, του Αγίου Νικολάου, της Παναγίας Χρυσαφίτισσας, του Αγίου Ανδρέα, της Αγίας Άννας της Καθολικής κ.ά. ενώ άλλα σημαντικά κτίρια είναι το επισκοπείο και το οθωμανικό τέμενος στην πλατεία του Ελκομένου Χριστού. Το τελευταίο σήμερα στεγάζει την Αρχαιολογική Συλλογή Μονεμβασίας, στην οποία εκτίθενται αρχιτεκτονικά γλυπτά και κεραμικά αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Τέλος, η ανάπτυξη του οικισμού γινόταν και εκτός των τειχών, όπως φανερώνουν τα ερείπια κτισμάτων και ναών στη νοτιοδυτική πλευρά του βράχου.

Κοινά χαρακτηριστικά σε ό,τι αφορά στην ανάπτυξη και την οργάνωσής η πόλη της Μονεμβασίας έχει με άλλες ελληνικές μεσαιωνικές πολιτείες, όπως ο Μυστράς και η Ρόδος αλλά και με ευρωπαϊκές όπως το Ρέγκενσμπουργκ στη Γερμανία, τον κάστρο Μον Σαν Μισέλ στη Γαλλία, το Άουντεβατερ στην Ολλανδία, η Μάλτα κ.ά.

Να σημειωθεί εξάλλου, ότι η πρώτη κήρυξη της Μονεμβασίας από την Ελληνική Πολιτεία ως προέχον βυζαντινό μνημείο, πράξη που συνιστά την πρώτη θεσμική ρύθμιση για την προστασία του έγινε το 1921.

Διαβάστε επίσης:

Ωραία ως Ελληνίδα! Όταν η Επανάσταση εμπνέει τους νέους σχεδιαστές

Άλυτα μυστήρια 5.000 ετών ζητούν απαντήσεις – Μια έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο