Τα άγνωστα σχέδια του Σπύρου Παπαλουκά από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Πολλές φορές σχεδίαζε και στις δύο όψεις του χαρτιού ή στις σελίδες του μπλοκ του, που παρέμεναν άκοπες. Συνήθως με μαύρο μολύβι, αλλά και με χρωματιστά ή ακόμη και με μελάνι. Μερικά μάλιστα ήταν απλώς προσχέδια για τους πίνακες που επρόκειτο να ακολουθήσουν, ώστε να δει πώς θα διαμορφώσει τη σύνθεσή του αλλά και την χρωματική παλέτα που θα χρησιμοποιούσε.

Για τον σπουδαίο ζωγράφο Σπύρο Παπαλουκά (1892-1957) ο λόγος, πρόδρομο της περίφημης «Γενιάς του ΄30», που συνδύασε μοναδικά στο έργο του ελληνικότητα και μοντέρνα τέχνη, επηρεάζοντας έτσι τους Έλληνες ομοτέχνούς του στα χρόνια που ακολούθησαν. Μια σειρά από αυτά τα σχέδια, 200 τον αριθμό, αλλά και μερικές υδατογραφίες, τέμπερες και ελαιογραφίες παρουσιάζονται τώρα από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, από τις 17 Οκτωβρίου, συγκεκριμένα, στο Μέγαρο Εϋνάρδου.

Τα περισσότερα εκτίθενται για πρώτη φορά, δίνοντας την ευκαιρία στο κοινό να γνωρίσει μια σημαντική πτυχή του καλλιτέχνη, αυτήν του σχεδίου, που ανέπτυξε ευρέως, παράλληλα ή σε συνδυασμό με την καθ΄ αυτό ζωγραφική, την αγιογραφία, την σκηνογραφία, την διακοσμητική και την εικονογράφηση ναών. Ανάμεσα από 500 έργα επιλέχθηκαν τα συγκεκριμένα της έκθεσης, που προέρχονται από εννέα ιδιωτικές συλλογές.

Τα θέματά τους, χρονικά ξεκινώντας, που προέρχονται από τις φοιτητικές σπουδές του Παπαλουκά και από την Μικρασιατική, είναι νεκρές φύσεις, αλλά και τοπία της Ύδρας, της Πάρου, του Παρνασσού, ακόμη όμως και απεικονίσεις της συνοικίας Κυπριάδου στα Πατήσια, όπου ήταν το σπίτι και το εργαστήρι του, κτισμένο από τον φίλο του, Δημήτρη Πικιώνη. Είναι, επίσης, σχέδια από το Άγιον Όρος, όπου είχε διαμείνει το 1923-24, μαζί με τον στενό του φίλο, Στρατή Δούκα, ένας χώρος που είχε μεγάλη επίδραση πάνω του, αφού τα αγιορείτικα τοπία επανέρχονται συχνά στη ζωγραφική του.

Το τοπίο, άλλωστε, υπήρξε το επίκεντρο της ζωγραφικής του Παπαλουκά, πηγάζοντας, σύμφωνα με τους μελετητές του έργου του, από τον τόπο καταγωγής του, ένα χωριό της Παρνασίδας, την Δεσφίνα. Εκεί, όπου, στο δημοτικό σχολείο ακόμη, πήρε τα πρώτα του μαθήματα ζωγραφικής από τον γαμπρό του, Νικόλαο Παπακωνσταντίνου, ο οποίος είδε πολύ νωρίς την καλλιτεχνική του κλίση. Σε πολύ μικρή ηλικία, άλλωστε, το 1909 εκτέλεσε και την πρώτη του παραγγελία, τον «Μεγάλο Αρχιερέα» και στη συνέχεια ολόκληρο το τέμπλο της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου στη Δεσφίνα.

«Σαν ήμουν στο χωριό μου, γνώρισα από μικρός τον τόπο μου με όλες τις λεπτομέρειες. Περπατούσα στις λαγκαδιές, στα μονοπάτια, στα βουνά του, με τις χαράδρες του και τις νεροσυρμές, με τα χιόνια και τις βροχές», έλεγε αργότερα ο ίδιος για την ιδιαίτερη σχέση του με τη φύση. Αυτή ακριβώς η σχέση θα τον φέρει κοντά στην «Ομάδα Τέχνη», που είχε ιδρυθεί το ΄17 από τους σπουδαιότερους Έλληνες καλλιτέχνες -Παρθένη, Μαλέα, Ιακωβίδη, Κογεβίνα, Τόμπρο, Βυζάντιο, Νικόλαο Λύτρα και άλλους- το κίνημα που υποστήριζε έναν ελληνότροπο μοντερνισμό, μέσω της ανακάλυψης του «ιδεογράμματος του ελληνικού φωτός» και της ποικιλίας της ελληνικής υπαίθρου.

«Υπαιθριστής» και ο Παπαλουκάς, γιατί, όπως έλεγε, «αν η φύση είναι το θαύμα του θεού, η τέχνη είναι το θαύμα του ανθρώπου», γνώρισε τα μεγάλα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής του στο Παρίσι, όπου συνέχισε τις σπουδές του μετά την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Ο ιμπεσιονισμός του Σεζάν, του Ματίς και του Βαν Γκογκ συνδυάστηκαν με την δική του γνώση στη βυζαντινή τέχνη, με αποτέλεσμα το προσωπικό ζωγραφικό του ιδίωμα. Όπως έλεγε γι΄ αυτόν ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, «από τις συναλλαγές με το εξωτερικό, ό,τι κι αν εισήγαγε, το μεταφύτευσε και το καλλιέργησε ο ίδιος».

Το έργο του, εξάλλου, πολυδιάστατο. «Ακούραστο εργάτη, που δούλευε μέρα και νύχτα, αληθινό ασκητή της τέχνης του», θα τον χαρακτήριζε ο φίλος του επίσης, Φώτης Κόντογλου. Ζωγραφίζει, αγιογραφεί και διακοσμεί εκκλησίες -σπουδαίο το έργο στην Μητρόπολη Άμφισσας- επίσης ασχολείται με τη σκηνογραφία για παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου, του θεάτρου Κοτοπούλη κ.ά., διδάσκει πρώτα στη Σιβιτανείδιο Σχολή, στη συνέχεια στο Πολυτεχνείο και, τέλος, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, αλλά και διακοσμεί προσόψεις και εσωτερικά σχολικών κτιρίων και αθηναϊκών πολυκατοικιών, με γνωστότερο παράδειγμα την γνωστή «Μπλε πολυκατοικία» των Εξαρχείων, για την οποία εκείνος επέλεξε, το 1932-33, το ανοιχτό γαλάζιο χρώμα της. ΄

Ήταν η περίοδος που εργαζόταν ως καλλιτεχνικός σύμβουλος στην πολεοδομική υπηρεσία του Υπουργείου Διοικήσεως Πρωτευούσης και του Δήμου Αθηναίων, με τον τότε δήμαρχο, Κώστα Κοτζιά να τον ξεχωρίζει και να του αναθέτει την διεύθυνση της Δημοτικής Πινακοθήκης, την οποία πραγματικά ανασυγκρότησε, οργανώνοντας τις συλλογές της και παρουσιάζοντας την πρώτη επανέκθεσή τους.

Παράλληλα, με τον Στρατή Δούκα, τον Δημήτρη Πικιώνη, τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα και τον Σωκράτη Καραντινό, εξέδωσαν το ιστορικό περιοδικό «Το 3ο μάτι», που άφησε εποχή. Οι εκθέσεις του πολλές, αλλά μία μοιραία: Αυτή με τα σχέδια από την Μικρασιατική εκστρατεία το 1921, όταν ακολούθησε το στράτευμα ως πολεμικός ζωγράφος, μαζί με τον Περικλή Βυζάντιο και τον Παύλο Ροδοκανάκη. Τα έργα αυτά παρουσιάστηκαν στο Ζάππειο, μεσούντος του πολέμου και αποφασίστηκε να σταλούν για έκθεση στη Σμύρνη, όπου όμως και κάηκαν, μαζί με το τραίνο που τα μετέφερε στις μέρες της καταστροφής.

Στην έκθεση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης τα σχέδια και πάλι είναι οι πρωταγωνιστές. Κάποια από αυτά, εξάλλου, θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικά, γιατί αποκαλύπτουν τον τρόπο της εικαστικής σκέψης του δημιουργού, καθώς, είτε αποτελούν προσχέδια για γνωστούς, σήμερα, πίνακές του, είτε όμως προϊδεάζουν για έργα που έμειναν ανολοκλήρωτα ή και δεν έγιναν καθόλου. Ενδιαφέρον έχει, όμως, και το γεγονός, ότι η χρονολογία τους σημειώνεται σπάνια, ενώ ελάχιστα από αυτά είναι υπογεγραμμένα και συνήθως με τα αρχικά του ζωγράφου Σ.Π., που μάλιστα προστέθηκαν εν των υστέρων.

Πληροφορίες
Μέγαρο Εϋνάρδου: Αγίου Κωνσταντίνου 20 και Μενάνδρου
Σπύρος Παπαλουκάς. «Σχέδια και Μελέτες από Ιδιωτικές Συλλογές»
Διάρκεια έκθεσης: 17 Οκτωβρίου 2019 – Παρασκευή 31 Ιανουαρίου 2020