Πρωτοφανής συσπείρωση επιστημόνων απ’ όλο τον κόσμο για την Αγία Σοφία

«Ένα μνημείο τόσο όμορφο, ένα ιστορικό κειμήλιο τόσο πολύτιμο, όσο η Αγία Σοφία δεν πρέπει να καταλήξει εργαλείο σε παιχνίδια εξωτερικής πολιτικής».

Με ανοιχτή επιστολή τους, την οποία υπογράφουν περί τους 350 -ως αυτήν τη στιγμή- διεθνείς εμπειρογνώμονες και μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας μεγάλων πανεπιστημίων του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας τάσσονται υπέρ της παραμονής της Αγίας Σοφίας στο υπάρχον καθεστώς διαχείρισης και της μη μετατροπής της σε τζαμί, γιατί αυτό εγκυμονεί σοβαρότατους κινδύνους για το μνημείο.

 «Ως μελετητές της τέχνης και του πολιτισμού του Βυζαντίου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θεωρούμε εξαιρετικά σημαντικό η τουρκική κυβέρνηση να συνεχίσει αυτήν την παράδοση της ευσυνείδητης διαχείρισης», αναφέρουν οι επιστήμονες εκφράζοντας τη βαθιά τους ανησυχία για το ενδεχόμενο αντιστροφής της. Πρόκειται για μία συσπείρωση πρωτοφανή, καθώς ενώνει όλο το δυτικό κόσμο, Ευρώπη και Αμερική και όχι μόνο, αφού συμπεριλαμβάνει Αυστραλία και Ιαπωνία, απέναντι στην τουρκική προκλητικότητα και τις μεθοδεύσεις του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν να μετατρέψει το παγκοσμίου φήμης μνημείο της UNESCO σε τζαμί. Παραβαίνοντας έτσι, ακόμη και τη θέληση του ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας Κεμάλ Ατατούρκ, που το 1934 όρισε το μουσειακό της χαρακτήρα. Στην επιστολή συναντούμε ονόματα καθηγητών, μεταξύ άλλων από τα πανεπιστήμια της Οξφόρδης, του Πρίνστον, του Χάρβαρντ, του Κέιμπριτζ, του Γιέιλ, του Μπέρκλεϊ, της Χαϊδελβέργης και του Λεμονόσοφ, φυσικά από την Ελλάδα και την Κύπρο αλλά και από τουρκικά πανεπιστήμια.

Προσεγγίζοντας το ζήτημα με επιχειρήματα καθαρά επιστημονικά και μακριά από τη φανατική ρητορική, που αναπτύσσεται στη γειτονική χώρα οι ακαδημαϊκοί καταθέτουν μία σειρά από εξαιρετικά σοβαρά θέματα με πρώτο και κύριο τη διάσωση του μνημείου μέσα στο χρόνο. Γιατί η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί, δυσκολεύει, όπως λένε «την εκπόνηση μιας νέας στρατηγικής διαχείρισης του μνημείου που να στέκεται στο ύψος των προκλήσεων που αντιμετωπίζει σήμερα: τη συντήρηση των δομικών του στοιχείων, τη διατήρηση του διακόσμου του σε δημόσια έκθεση, την υπεύθυνη διαχείριση του όγκου των τουριστών που το επισκέπτονται και την προστασία του από τους σεισμούς».

Να σημειωθεί ότι την αρμοδιότητα για την Αγία Σοφία έχει σήμερα το τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, το οποίο διαδέχτηκε το Υπουργείο Παιδείας στον ρόλο αυτό.

Από το 1453 έως το 1934 όμως, κατά την περίοδο δηλαδή, που η Αγία Σοφία λειτουργούσε ως τζαμί, υπεύθυνο για τη λειτουργία της ήταν το οικείο ευαγές ίδρυμα (βακούφι). Με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, τη διαχείριση αυτών των ιδρυμάτων ανέλαβε μια νέα κυβερνητική υπηρεσία, η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων ενώ η Αγία Σοφία συνέχισε να λειτουργεί ως χώρος λατρείας ως το 1931, όταν οι συντηρητές άρχισαν να αποκαλύπτουν τον ψηφιδωτό διάκοσμο στο εσωτερικό της. Έτσι, το 1934 ως απάντηση στην τεράστια επιτυχία των έργων συντήρησης, το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε να μεταφέρει το μνημείο από τη Γενική Διεύθυνση Βακουφίων στην αρμοδιότητα τότε, του Υπουργείου Παιδείας.

Το ενδεχόμενο λοιπόν τώρα μιας πιθανής επιστροφής του μνημείου στην προτέρα του διαχείριση μπορεί να αποβεί καταστροφικό. Άλλωστε, όπως υπενθυμίζεται και στην επιστολή, το 1991 ένα από τα κτήρια του συμπλέγματος της Αγίας Σοφίας άρχισε να λειτουργεί ως χώρος προσευχής. Από το 2016 και μετά, η Αγία Σοφία διαθέτει το δικό της ιμάμη και από το μιναρέ της αντηχεί το κάλεσμα στην προσευχή. Επιπλέον κάθε χρόνο, στην εορτή της Νύχτας του Θεσπίσματος (λαϊλάτ αλ-καντρ), το συγκεκριμένο κτήριο του συγκροτήματος φιλοξενεί την ανάγνωση του Κορανίου, παρουσία πιστών.

Τι παραπάνω λοιπόν θέλουν; Μα, όλη την Αγία Σοφία.

Έτσι εδώ και καιρό ακούγονται φωνές στην Τουρκία που υποστηρίζουν ότι η απόδοση της Αγίας Σοφίας στο υπουργείο ήταν παράνομη. «Ισχυρίζονται, ότι το υπουργικό συμβούλιο δεν είχε το δικαίωμα να «εκκοσμικεύσει» το μνημείο το 1934, καθώς το νομικό καθεστώς των βακουφιών είναι αμετάβλητο και ορίζεται στο διηνεκές. Για αυτούς, ο νόμιμος φορέας διαχείρισης της Αγίας Σοφίας είναι η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων», όπως αναφέρουν οι ακαδημαϊκοί.

 Τι έχουν πάθει όμως τα χριστιανικά μνημεία που επέστρεψαν σ΄αυτή τη Διεύθυνση;

 «Στην Τουρκία κατά τα τελευταία χρόνια πολλά άλλα βυζαντινά μνημεία έχουν περάσει στη δικαιοδοσία της Γενικής Διεύθυνσης και έχουν μετατραπεί σε χώρους ισλαμικής λατρείας», αναφέρεται στην επιστολή. Και συγκεκριμένα: «Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας, το νομικό καθεστώς της οποίας αποτελεί αντικείμενο αντιπαράθεσης από το 2013. Μια απόπειρα να ανοίξει ο χώρος στην ισλαμική λατρεία συνοδεύτηκε από την κατασκευή περίπλοκων καλυμμάτων που έκρυβαν τα βυζαντινά ψηφιδωτά. Ένα δεύτερο παράδειγμα, λιγότερο γνωστό, είναι η Αγία Σοφία της Βιζύης, τη μετατροπή της οποίας σε τζαμί το 2006 ακολούθησαν εργασίες συντήρησης υπό της εποπτεία της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφίων, που προκάλεσαν σοβαρές ζημιές στο κτήριο».

Κατόπιν αυτών οι επιστήμονες που υπογράφουν την ανοικτή επιστολή εκφράζουν την ανησυχία τους «για το ενδεχόμενο η μέχρι τώρα λεκτική αντιπαράθεση να οδηγήσει σε αντίστοιχα ανεύθυνες επεμβάσεις στην Αγία Σοφία, με αποτέλεσμα τη φθορά ιστορικών και αρχαιολογικών στοιχείων και την απόκρυψη των έργων τέχνης στο εσωτερικό της», όπως καταλήγουν.

Να σημειωθεί ότι οι υπογράφοντες προέρχονται από πανεπιστήμια των ΗΠΑ, της Βρετανίας, της Ιρλανδίας, του Καναδά, της Γερμανίας,  της Γαλλίας, της Αυστρίας, Ισπανίας, Πορτογαλίας και Ιταλίας, του Ισραήλ, όλων των Σκανδιναβικών χωρών, του Βελγίου, της Ρωσίας, Βαρσοβίας, Λιθουανίας, Κροατίας, Σερβίας, επίσης  από Ακαδημίες Τεχνών και Επιστημών, από μεγάλα μουσεία, βιβλιοθήκες και άλλα πνευματικά ιδρύματα.