Πάνος Ματθαίου: Οι Κούφιοι άνθρωποι της εποχής μας

Στην έκθεση CONTROL – COMMAND που παρουσιάζεται στην αίθουσα τέχνης Έκφραση – Γιάννα Γραμματοπούλου, ο Πάνος Ματθαίου συστήνεται ξανά στο κοινό με ένα ενιαίο εικαστικό τοπίο· ένα τοπίο σιωπηλό, επίμονο, σχεδόν υπαρξιακά εφιαλτικό.

Η νέα του δουλειά δεν ξεκίνησε από κάποιο εύκολο αφήγημα ή πρόθεση. Όπως λέει ο ίδιος, οδηγήθηκε σ’ αυτήν «από τη δουλειά την ίδια». Μια δουλειά που εξελίσσεται αργά, επώδυνα, ειλικρινά, σαν αντίσταση στην επιφανειακότητα και τη βιασύνη της εποχής.

Οι κούφιες φιγούρες –επικαλούμενες με σαφήνεια τον Hollow Man του T. S. Eliot– δεν είναι μόνο μορφές. Είναι αποτυπώματα απουσίας. Είναι ταυτόχρονα σώματα και σκιές, φιγούρες που μοιάζουν έτοιμες να καταρρεύσουν αλλά στέκουν με πείσμα στον χώρο. Καθεμιά τους, σε διαφορετική στάση, με δέρμα από τερακότα, μέταλλο, ξύλο και συνθετικό υλικό, κουβαλά μια βαθιά αγωνία: τη μετατροπή του ανθρώπου σε προϊόν.

CONTROL – COMMAND: Όταν η τέχνη γίνεται σχόλιο πάνω στον διχασμό

Αφετηρία: Η σιωπή που ζητά μετάφραση

Για τον Πάνο Ματθαίου, η αφορμή για τη νέα ενότητα έργων του δεν ήταν ένα συγκεκριμένο γεγονός. Ήταν περισσότερο μια συσσώρευση – εκείνα τα καθημερινά, τα φαινομενικά ασήμαντα, που διαμορφώνουν σιγά σιγά ένα τοπίο εσωτερικής πίεσης. Μιλώντας για την αρχική σπίθα, παραδέχεται πως πρόκειται για μια δύσκολη ερώτηση. Δεν υπήρξε κάτι ξεκάθαρο. Μάλλον, υπήρξε η ανάγκη να μεταφραστούν σε εικόνα οι ανείπωτες αλήθειες, όλα εκείνα που μας συμβαίνουν – ως άτομα και ως κοινωνία – και δεν βρίσκουν πάντα φωνή.

Η καθημερινότητα, οι ανθρώπινες σχέσεις, ο παγκόσμιος ψίθυρος που διαρκώς δυναμώνει – όλα συνέθεσαν τη συνθήκη μέσα στην οποία γεννήθηκαν τα έργα. «Ζούμε σε εποχή εντάσεων», λέει. Και αυτή η φράση μοιάζει να μην περιγράφει μόνο την εποχή μας αλλά και την ίδια του την τέχνη.

Ο τίτλος ως σύνοψη του κόσμου

Ο τίτλος CONTROL – COMMAND δεν προηγήθηκε της δουλειάς· προέκυψε από αυτήν. Καθώς εξελισσόταν το έργο, γινόταν ολοένα πιο σαφές ότι το κοινό νήμα που ένωνε όλες τις επιμέρους αναφορές ήταν η ανάγκη του ανθρώπου να ελέγχει – ή να ελέγχεται. Και ακόμη πιο βαθιά, η διαπίστωση ότι όλο αυτό που ζούμε σήμερα πηγάζει από μια αρχαία, σχεδόν μηχανική στρατηγική: το διαίρει και βασίλευε.

Ο καλλιτέχνης δεν επιδιώκει να αποδώσει συμβολισμούς στα υλικά του. Τα επιλέγει με κριτήριο την ευαισθησία και την ποικιλομορφία τους – όχι επειδή “σημαίνουν” κάτι, αλλά επειδή είναι κάτι. Η τέχνη του δεν είναι αλληγορία, είναι πράξη.

Επιτήρηση, χειραγώγηση και η απόγνωση της αποσύνδεσης

Η εγκατάσταση φωτίζει έννοιες όπως ο έλεγχος, η επιτήρηση, η χειραγώγηση. Και πίσω από αυτές, ελλοχεύει η απόγνωση. Όταν τον ρωτούν πώς βλέπει τη σημερινή κοινωνική συνθήκη, εκείνος επιστρέφει σ’ αυτό που είχε ήδη διατυπώσει: οι άνθρωποι δεν μπορούν πια να συζητήσουν.

Ο κόσμος χωρίζεται, οι απόψεις πολώνονται, η επικοινωνία αποσυντίθεται. «Άνθρωποι με διαφορετικές απόψεις δεν μπορούν καν να μιλήσουν μεταξύ τους», σημειώνει. Το feed στο Instagram είναι φτιαγμένο να δείχνει στον καθένα ακριβώς αυτό που θέλει να δει. Τίποτα έξω από το φιλτραρισμένο περιβάλλον του. Ένα προϊόν. Ένα κέλυφος χωρίς πρόθεση σύνδεσης.

Η παρατήρησή του είναι ψύχραιμη αλλά αιχμηρή: δεν θυμάται άλλη εποχή στην οποία να ήταν τόσο έντονη αυτή η αδιαφορία για τον άλλο.

Το υλικό ως αλήθεια – και η γλώσσα του Braille ως αποσιώπηση

Η επιλογή των υλικών δεν υπακούει σε εικαστικούς συμβολισμούς. Δεν υπάρχει «αλγόριθμος» στην ύλη, λέει ο καλλιτέχνης. Η ευαισθησία και η ποικιλία είναι οι μόνοι οδηγοί. Κάθε στοιχείο της εγκατάστασης λειτουργεί ως χειρονομία αντίστασης στην τυποποίηση – είτε αυτή λέγεται feed είτε σύστημα παραγωγής, είτε αφορά τον τρόπο που προβάλλουμε τον εαυτό μας στα social media.

Κομβικό ρόλο στην έκθεση παίζει η ενσωμάτωση λέξεων σε σύστημα Braille. Όχι για να «εκπροσωπηθούν» οι μη βλέποντες, αλλά για να αποδοθεί η σιωπή μιας αλήθειας που ούτε εμείς οι βλέποντες διαβάζουμε, ούτε εκείνοι που γεννήθηκαν τυφλοί γνωρίζουν. Ένα αδιέξοδο. Μια συνειδητή αποτυχία επικοινωνίας. Για τον ίδιο τον καλλιτέχνη, το Braille λειτουργεί ως υπόγειο εργαλείο αποκάλυψης και απόκρυψης ταυτόχρονα. Μια πράξη ποίησης, δηλαδή.

Η ποίηση ως άγρυπνος συνοδοιπόρος

Το ποίημα του T. S. Eliot δεν είναι απλή έμπνευση για την εγκατάσταση. Είναι εσωτερικό της σημείο αναφοράς. Η μοναξιά, η απομόνωση, η οδύνη της ύπαρξης και οι φόβοι μας – όλα αυτά είναι παρόντα στις μορφές που παρουσιάζει. «Το ποίημα πάντα θα προκαλεί», λέει. Και όντως, το έργο του φέρει τη φόρτιση μιας ποιητικής εικόνας που δεν χρειάζεται να ειπωθεί για να γίνει κατανοητή. Την αισθάνεσαι.

Ο Πάνος Ματθαίου δεν πιστεύει ότι υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στην τέχνη και την ποίηση. Ό,τι δεν είναι ποίηση, απλώς δεν είναι τέχνη. Και ό,τι παραμένει ποίηση, διασώζει κάτι απ’ την ειλικρίνεια μιας βαθιάς εσωτερικής ανάγκης: να ειπωθούν οι ανείπωτες αλήθειες.

Από το design στην υπαρξιακή γλυπτική

Η πορεία του καλλιτέχνη ξεκίνησε από τη γραφιστική. Η μετάβαση στη γλυπτική δεν ήταν εύκολη, αλλά ήταν απαραίτητη. Ήταν μια εσωτερική ώθηση. Η ανάγκη να εγκαταλείψει τον κόσμο της διαμεσολάβησης και να στραφεί στη σιωπή της ύλης. «Δεν μπορείς να κάνεις λάθος σε ένα χέρι», λέει για τη γλυπτική. «Χρειάζεται ηρεμία. Συγκέντρωση. Ειλικρίνεια. Το τρίτο πρόγραμμα βοηθάει», προσθέτει με χαμόγελο.

Παράλληλα, η εμπειρία του στο Talc Studio, με τη γραφιστική αισθητική της δωρικότητας και της λιτότητας, διαπερνά και την εικαστική του ταυτότητα. Όμως, όπως λέει χαρακτηριστικά, «στη γραφιστική θέλεις να μεταφέρεις ένα μήνυμα. Στην τέχνη προσπαθείς να εκφράσεις ανείπωτες αλήθειες».

Η πολιτική του κενού και η υπαρξιακή φωνή της ύπαρξης

Ο κόσμος της έκθεσης CONTROL – COMMAND είναι ο κόσμος του σήμερα: μια κοινωνία ελέγχου, επιτήρησης, επιβολής και αλληλοαποξένωσης. Οι άνθρωποι δεν συζητούν πια – απλώς επικυρώνουν ή απορρίπτουν. Ο Ματθαίου βλέπει αυτόν τον κόσμο χωρίς ωραιοποιήσεις. Και δεν ψάχνει «αγάπη» στην τέχνη. «Είναι πόλεμος», λέει. Πόλεμος απέναντι στην απάθεια, απέναντι στην αδιαφορία, απέναντι στην εμπορευματοποίηση ακόμα και της θλίψης.

Ο ίδιος θεωρεί ότι η τέχνη δεν μπορεί ούτε να αλλάξει ούτε να αποτρέψει. Αλλά μπορεί να ψεύδεται όμορφα – για να πει αλήθειες. Όπως ο Orson Welles, έτσι και ο ίδιος ο καλλιτέχνης πιστεύει ότι μόνο το ψέμα επιτρέπει να φτάσουμε στην ουσία του ανείπωτου.

Η «δωρικότητα» ενός καλλιτέχνη που δεν υπόσχεται παρηγοριά

Αν του ζητούσες να χαρακτηρίσει τον εαυτό του με μία λέξη, θα δυσκολευόταν. Όχι από σεμνότητα, αλλά επειδή το έργο του αντιστέκεται στα εύκολα συνθήματα. Ίσως μόνο μια λέξη να μπορούσε να σταθεί: δωρικότητα. Μια μορφή χωρίς περιττό βάρος. Μια πρόθεση που πηγάζει από ανάγκη, όχι από στιλιστική επιλογή.

Όταν ο επισκέπτης αποχωρεί από την έκθεση, ο Πάνος Ματθαίου δεν επιθυμεί να τον έχει εντυπωσιάσει. Θέλει να τον έχει ταρακουνήσει. Να τον έχει βάλει στη διαδικασία να σκεφτεί τους άλλους. Να τον έχει κάνει να αναρωτηθεί τι βλέπει, τι αποσιωπά, τι αποδέχεται μηχανικά. Ή, όπως θα έλεγε με τον λιτό του τρόπο: να νιώσει.

Τι μένει στο τέλος;

Η εγκατάσταση CONTROL – COMMAND δεν χαϊδεύει. Δεν προσφέρει καταφύγιο. Είναι σκληρή, έντιμη, επίμονη. Ο Πάνος Ματθαίου δεν φιλοτεχνεί μορφές. Δημιουργεί κενά. Σχηματίζει το απόν και το καθιστά παρόν. Και στο τέλος, μας κοιτάζει μέσα από τις τρύπιες σκιές του έργου του και μας ψιθυρίζει: δεν αλλάζουμε. Αλλά μπορούμε να δούμε. Έστω για λίγο.

Η έκθεση CONTROL – COMMAND του Πάνου Ματθαίου παρουσιάζεται στην αίθουσα τέχνης έκφραση – Γιαννά Γραμματοπούλου.

Βαλαωρίτου 9α, 10671 Αθήναwww.ekfrasi-art.gr

Διαβάστε επίσης :

Θεόδωρος Πανταλέων: Ο ποιητής του ελληνικού υπερρεαλισμού και ζωγράφος της ρέμβης

Fenx: Ο καλλιτέχνης που ζωγραφίζει τη σιωπή του δρόμου με τα χρώματα του φωτός

Kapopoulos Fine Arts: Ο Fenx για πρώτη φορά στην Ελλάδα