Όταν Τσώρτσιλ, Τρούμαν και Στάλιν αποφάσιζαν για τον κόσμο – 75 χρόνια από τη Διάσκεψη του Πότσνταμ και μία έκθεση

Το Βερολίνο ήταν σχεδόν ισοπεδωμένο με τεράστιες χέρσες εκτάσεις ή έστω κάποια κτήρια που έχασκαν μισοερειπωμένα και μαυρισμένα από τις βόμβες αλλά εδώ στο Πότσνταμ, μόλις στα 32 χιλιόμετρα απόσταση, ήταν σαν ο πόλεμος να μην είχε περάσει ποτέ. Μόνον κάποια σπασμένα τζάμια ήταν οι απώλειες για το εξοχικό παλάτι του πρωσογερμανού πρίγκιπα Βίλχελμ της δυναστείας των Χοεντζόρλεν και της συζύγου Σέσιλ, από την οποία είχε πάρει και το όνομά του: Σεσίλιενχοφ.

Εβδομήντα πέντε χρόνια κλείνουν φέτος το καλοκαίρι από την ιστορική συνάντηση των τριών μεγάλων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σ΄αυτό το παλάτι του Πότσνταμ. Χάρυ Τρούμαν, Ιωσήφ Στάλιν και ο πρωθυπουργός της νίκης  Ουίνστον Τσώρτσιλ που αντικαταστάθηκε από τον επόμενο πρωθυπουργό της Βρετανίας  Κλέμεντ  ΄Ατλι συζητούσαν εδώ από τις 17 Ιουλίου και ως τις 2 Αυγούστου του 1945 για τον νέο κόσμο που ξεκινούσε. Τον διεκδικούσαν, τον μοίραζαν, εξέταζαν λεπτομέρειες αναλόγως με τα συμφέροντά τους, χάραζαν γραμμές πάνω στο χάρτη, ορίζοντας τις ζωές των ανθρώπων του πλανήτη. Κι αυτές ακριβώς τις πλευρές της Διάσκεψης του Πότσνταμ παρουσιάζει η έκθεση που γίνεται στον τόπο της διεξαγωγής της, το παλάτι Σεσίλιενχοφ,  το οποίο άλλωστε σήμερα είναι ένα μουσείο.

 Το περίφημο στρογγυλό, κόκκινο τραπέζι, γύρω από το οποίο κάθονταν καθημερινά οι τρεις πρωθυπουργοί βρίσκεται στη θέση του, το ίδιο και οι καρέκλες για τους ίδιους και τους υπουργούς Εξωτερικών των χωρών τους. Όλο το πρωινό σ΄αυτό το δωμάτιο με τα μεγάλα παράθυρα και θέα σε μια λίμνη γίνονταν οι προπαρασκευαστικές συζητήσεις από τους υπουργούς και άλλους εκπροσώπους των χωρών ενώ στις 5 το απόγευμα άρχιζε η διάσκεψη των ηγετών. Δεν κρατούσε πολύ, μόνον μερικές ώρες. Το βράδυ άλλωστε υπήρχε διασκέδαση.

Η επιλογή του Πότσνταμ

Το Βερολίνο ως τόπος συνάντησης των νικητών είχε επιλεγεί από τον Στάλιν, που το έχει καταλάβει τον Μάιο αυτού του χρόνου, θέτοντας την πόλη υπό σοβιετικό έλεγχο. Οι συμμαχικές δυνάμεις όμως είχαν εγκατασταθεί κοντά στο Πότσνταμ, επειδή ήταν λιγότερο κατεστραμμένο από το Βερολίνο, που ακόμη «κάπνιζε» από τους βομβαρδισμούς ενώ επιπλέον η δυσοσμία ήταν αφόρητη. Η επιλογή έτσι του Σεσίλιενχοφ ήταν η καλύτερη λύση για τη διάσκεψη.

Πολλά επιλύθηκαν λοιπόν μέσα σ΄αυτές τις μέρες και άλλα όμως δημιουργήθηκαν. Γιατί από τη μια η Διάσκεψη του Πότσνταμ σηματοδοτεί την τελική πράξη του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη και από την άλλη την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου.  Συνολικά πάντως πραγματοποιήθηκαν 13 συνεδρίες με θέματα προς επίλυση την άμεση διοίκηση της ηττημένης Γερμανίας, την οριοθέτηση των συνόρων της Πολωνίας, την κατοχή της Αυστρίας, τον ορισμό του ρόλου της Σοβιετικής Ένωσης στην Ανατολική Ευρώπη, τον καθορισμό αποζημιώσεων αλλά και τις περαιτέρω κινήσεις για την λήξη του πολέμου με την Ιαπωνία.

Η ατομική βόμβα

Μάλιστα ακριβώς το απόγευμα πριν από την έναρξη της διάσκεψης ο Τρούμαν είχε μάθει, ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν πραγματοποιήσει την πρώτη επιτυχημένη δοκιμή ατομικής βόμβας. Μοιράστηκε την είδηση με τον Στάλιν λέγοντάς του, ότι οι ΗΠΑ είχαν τώρα ένα όπλο «ασυνήθιστης καταστροφικής δύναμης». Κι εκείνος, που είχε πάντως ήδη γνώση για την ύπαρξή της, λόγω της σοβιετικής κατασκοπίας, του συνέστησε, όπως αναφέρουν πάντα τα ντοκουμέντα, να «κάνει καλή χρήση».

Στη συνέχεια της ιστορίας, στις 26 Ιουλίου του ΄45 κι ενώ ακόμη η διάσκεψη δεν είχε ολοκληρωθεί, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Βρετανία και η Κίνα είχαν εκδώσει τελεσίγραφο στην Ιαπωνία, γνωστό ως «Διακήρυξη του Πότσνταμ», ζητώντας την άνευ όρων παράδοση ή «άμεση και απόλυτη καταστροφή».  Εν τέλει, τέσσερις ημέρες μετά το τέλος του συνεδρίου, οι Ηνωμένες Πολιτείες έριξαν την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα, σκοτώνοντας δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους ενώ τρεις μέρες αργότερα, το Ναγκασάκι εξαφανίστηκε.

Όσον αφορά τη Γερμανία με τα σπίτια και όλα τα υπάρχοντα των ανθρώπων κατεστραμμένα, το συνέδριο έπρεπε επίσης να αποφασίσει τι θα κάνει με τα εκατομμύρια των Γερμανών, που ζούσαν στην τότε Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία και την Ουγγαρία, μερικοί από τους οποίους έφτασαν ως έποικοι μετά την προσάρτηση αυτών των χωρών από το Τρίτο Ράιχ. Η Συμφωνία του Πότσνταμ ζήτησε μια «ομαλή και ανθρώπινη» μετακίνηση, αλλά οι απελάσεις που ακολούθησαν ήταν οτιδήποτε άλλο από αυτό: Περί τα 14 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίστηκαν και εκατοντάδες χιλιάδες πέθαναν από την πείνα καθώς μια αντι-γερμανική αντίδραση σάρωσε τα απελευθερωμένα έθνη.

Προσωπικά αντικείμενα

Πίσω στην έκθεση του Σέσιλιενχοφ όμως, τα ιστορικά έγγραφα, οι ταινίες, οι φωτογραφίες, τα αναμνηστικά της εποχής, ακόμη και προσωπικά αντικείμενα των πρωταγωνιστών της Διάσκεψης ζωντανεύουν εκείνες  τις ιστορικές μέρες. Το μπαστούνι του Ουίνστον Τσώρτσιλ, το καπέλο Παναμά που φορούσε, η θήκη των πούρων του _όλα δάνεια για την έκθεση από την Βρετανία_  είναι εκεί, όπως κι ένα επιχρυσωμένο σαμοβάρι.

Ο επισκέπτης θα μπει και στα γραφεία των «Τριών Μεγάλων», που τα χρησιμοποίησαν για όσο διάστημα βρίσκονταν στο παλάτι, υπάρχουν άλλωστε και τα αυθεντικά έπιπλα, ενώ οι τρεις ψάθινες καρέκλες της βεράντας, που είναι τοποθετημένες στην ίδια θέση παραπέμπουν στην περίφημη, ιστορική φωτογραφία τους. Η οποία μάλιστα για την ακρίβεια τραβήχτηκε δύο φορές, αφού πριν την λήξη της διάσκεψης η σύνθεση είχε αλλάξει, δεδομένου ότι ο Άτλι που προέκυψε από τις εκλογές στη Βρετανία και αντικατέστησε τον Τσώρτσιλ ήθελε κι αυτός να μείνει στην αιωνιότητα.

Ακόμη και η μοκέτα στο παλάτι είναι ίδια με αυτήν που υπήρχε το 1945 ενώ τα βενετσιάνικα γυάλινα σερβίτσια βρίσκονται σε ντουλάπα- προθήκη στην αίθουσα του πρωινού. Όλα έχουν αποκατασταθεί με βάση αρχειακές ταινίες και φωτογραφίες από το Ρωσικό Κρατικό Αρχείο Ταινιών και Φωτογραφιών και την Προεδρική βιβλιοθήκη και Μουσείο Harry S. Truman.

Οι επιπτώσεις

Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, η έκθεση τηρεί ίσες αποστάσεις τόσο απέναντι στα πρόσωπα όσο και στις γεωπολιτικές αποφάσεις που ελήφθησαν εκείνη την εποχή. Με μια ειδική ενότητα πάντως, που αφορά τους ανθρώπους που τις υπέστησαν, τα αμέτρητα «ανώνυμα» της ιστορίας, όπως λέγονται, συμπεριλαμβανομένων των θυμάτων από τις ατομικές βόμβες ή τους εκτοπισμένους από τις ανταλλαγές των πληθυσμών. Ένα συγκινητικό έκθεμα μάλιστα, που δανείστηκε το Μουσείο Σεσίλιενχοφ  από το Μουσείο Ειρήνης της Χιροσίμα είναι το μαυρισμένο μεταλλικό κουτί του δωδεκάχρονου μαθητή, του Κόγι Κάνο, του οποίου το σώμα δεν βρέθηκε ποτέ.

Άλλωστε τα επίσημα αποτελέσματα της  Συμφωνίας του Πότσνταμ μπορεί να είχαν άμεσες συνέπειες για τη Γερμανία και για την υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά η έκθεση δείχνει επίσης, πώς οι παρασκηνιακές συζητήσεις είχαν εκτεταμένες επιπτώσεις για την Ασία και τη Μέση Ανατολή.

«Οι ΗΠΑ πίστευαν, ότι η σχέση με τον Στάλιν θα ήταν δύσκολη, αλλά τελικώς διαχειρίσιμη», όπως λέει Michael Neiberg, ιστορικός και συγγραφέας του βιβλίου «Πότσνταμ: Το τέλος του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου και η Επανεκκίνηση της Ευρώπης». Προσθέτοντας πως «Οι συμμετέχοντες δεν μιλούσαν ακόμη για Ψυχρό Πόλεμο. Το Πότσνταμ ήταν μια εξαιρετική στιγμή για το τέλος της Γερμανίας ως μεγάλου προβλήματος της Ευρώπης. Η διάθεση ήταν χαρούμενη, τραγουδούσαν μαζί και έτρωγαν μαζί στα γεύματα».

Το ημερολόγιο της γραμματέως

 Στην έκθεση εμφανίζεται για πρώτη φορά και το ημερολόγιο της Margaret Joy Hunter -Milward, της 19χρονης γραμματέως του Τσώρτσιλ, που τον συνόδευε στο Πότσνταμ ως μέλος της βρετανικής αντιπροσωπείας. Το 2012, ο Matthias Simmich, επιμελητής του μουσείου, είχε εντοπίσει την 87χρονη τότε γραμματέα στο σπίτι της στο Νότιο Λονδίνο κι εκείνη επισκέφθηκε το Πότσνταμ δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες για την εποχή.

«Ο δρόμος ήταν γεμάτος με γέρους και γυναίκες, παιδιά και νεαρές γυναίκες που μετέφεραν αποσκευές στην πλάτη τους ή σπρώχνοντας καροτσάκια, φορτωμένα με οικογενειακά αντικείμενα», έγραφε  το 1945 η Margaret Joy Hunter στο ημερολόγιό της περιγράφοντας την διαδρομή από το αεροδρόμιο. Αν και οι ιδιωτικές σημειώσεις κατά τη διάρκεια του συνεδρίου ήταν αυστηρά απαγορευμένες η ίδια είχε μετατρέψει ένα άλμπουμ φωτογραφιών σε ημερολόγιο, που περιλαμβάνει επίσης διάφορες παρατηρήσεις και σχόλια,  διαβατήρια και χάρτες που είχαν συνταχθεί ειδικά για τα μέλη της αντιπροσωπείας, ακόμη και προσκλήσεις σε χορευτικές εκδηλώσεις.

Η τελευταία ενότητα της έκθεσης αναφέρεται στη σοβιετική εισβολή στην κατεχόμενη από την Ιαπωνία Μαντσουρία, που πραγματοποιήθηκε μία εβδομάδα μετά το τέλος της Διάσκεψης και στην ανεξαρτησία της Κορέας που προέκυψε μετά το τελεσίγραφο στην Ιαπωνία. Αναφορές γίνονται επίσης στην απόσυρση των βρετανικών και σοβιετικών στρατευμάτων από το Ιράν και στην αποτυχία των τριών δυνάμεων να διευθετήσουν αποζημίωση για τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος ή να αποφασίσουν, τι θα συμβεί στη συνέχεια στην Παλαιστίνη…

Στο ερώτημα πάντως, αν σήμερα θεωρείται επιτυχημένη η Διάσκεψη του Πότσνταμ, παρά όλες αυτές τις αδυναμίες υπάρχει και μία θετική άποψη, αυτή του Michael Neiberg, που λέει: «Δεν ήθελαν να  επαναλάβουν τα λάθη της Συνθήκης των Βερσαλλιών, μη θέτοντας τις σωστές προϋποθέσεις για ειρήνη. Ήταν λοιπόν αρκετά επιτυχημένοι σε αυτό. Επίλυσαν το θεμελιώδες πρόβλημα της Γερμανίας. Έθεσαν επίσης τους αρχικούς όρους που εμπόδισαν τον Ψυχρό Πόλεμο να γίνει καυτός πόλεμος. Αλλά οι άνθρωποι που πλήρωσαν το τίμημα ήταν οι Ανατολικοί Ευρωπαίοι, που κατέληξαν να ζουν κάτω από το σοβιετικό καθεστώς».

Η έκθεση που εγκαινιάστηκε τον Ιούνιο θα διαρκέσει ως το τέλος Νοεμβρίου.