Κριστιάν Ζερβός, ο άνθρωπος – μύθος πίσω από τον Πικάσο και την Μοντέρνα τέχνη: Έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Ιδρυτής του περίφημου, πρωτοποριακού περιοδικού Cahiers d’art, της ομώνυμης γκαλερί και του εκδοτικού οίκου, που μεταξύ άλλων είχε την αποκλειστική έκδοση και προβολή των ζωγραφικών έργων του Picasso.

Συνεργάτης και φίλος με τους σημαντικότερους καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, που έζησαν και εργάστηκαν στο κέντρο του κόσμου για την τέχνη, στο Παρίσι φυσικά, ο άνθρωπος που, μέσα από το πολυδιάστατο έργο του, επέδρασε στην εξέλιξή τους. Πρόκειται για τον Έλληνα εκδότη και κριτικό, Christian Zervos (1889–1970), η συμβολή του οποίου στη διαμόρφωση της μοντέρνας τέχνης, στην πρόσληψη του κυβισμού και του έργου του Picasso, στην καθιέρωση ρηξικέλευθων εκδοτικών πρακτικών, στην ανάδειξη της προκλασικής αρχαιολογίας σε όλον τον κόσμο, αλλά και στο ρεύμα της ελληνικότητας, υπήρξε καθοριστική.

Εξάλλου, πέραν των άλλων, ο Zervos ήταν και ο άνθρωπος που συνέδεσε την Ελλάδα με την αφρόκρεμα του μοντερνισμού.

Ένα μυθικό πρόσωπο που, παρ΄ότι το όνομά του έχει γραφεί με μεγάλα γράμματα στην ιστορία της τέχνης, στην Ελλάδα το έργο του παραμένει ακόμη άγνωστο στο βάθος του. Έλλειψη που αναπληρώνει τώρα η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη από την Πέμπτη, 12 Δεκεμβρίου με τίτλο «Christian Zervos & Cahiers d’Art. H Αρχαϊκή Στροφή», σε συνδιοργάνωση με την Γαλλική Σχολή Αθηνών και το Musée Zervos της Γαλλίας, με σκοπό να γνωρίσει στο ευρύ κοινό το πολύπλευρο και βαρυσήμαντο έργο του.

Τεύχη των Cahiers d’art, που κυκλοφόρησαν αδιαλείπτως από το 1926 έως το 1960 -εκτός μιας τριετούς περίπου αναστολής κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν στα γραφεία του περιοδικού εκδίδονταν αντιστασιακά έντυπα- εξώφυλλα, μακέτες και φωτογραφίες, τεκμήρια από το Μουσείο Zervos στο Vézelay και από αρχεία και βιβλιοθήκες της Ελλάδας και του Παρισιού, περιλαμβάνονται στην έκθεση, με στόχο να επισημανθεί η σημασία και η επίδραση αυτών των «Τετραδίων» για την εξέλιξη της μοντέρνας τέχνης στο Παρίσι.

Μαζί όμως και 60 σπάνια έργα των μεγαλύτερων καλλιτεχνών της εποχής του, όπως οι Matisse,  Miró,  Picasso,  Laurens,  Calder, Lam,  Kandinsky, Γκίκα, Σκλάβος, Giacometti, Brancusi κ.ά., που προέρχονται από την προσωπική συλλογή του Zervos και βγαίνουν για πρώτη φορά εκτός του μουσείου του. Πρόκειται για το Musée Zervos, το οποίο δημιουργήθηκε σε παλαιό σπίτι του μεγάλου Γάλλου συγγραφέα Ρομέν Ρολάν, σ΄αυτήν την περιοχή της Γαλλίας όπου και ο Ζερβός διέθετε ένα εξοχικό.

Γεννημένος στο Αργοστόλι, το οποίο η οικογένειά του εγκατέλειψε σύντομα, αρχικά για την Αλεξάνδρεια, στη συνέχεια για την Μασσαλία και, από το 1907, για το Παρίσι, όπου και εγκαταστάθηκαν μόνιμα, σπούδασε Φιλοσοφία στη Σορβόννη και έκανε διδακτορικό πάνω σε έναν βυζαντινό λόγιο, τον Μιχαήλ Ψελλό. Αρχικά δούλεψε στον εκδοτικό οίκο βιβλίων τέχνης του Albert Morancé και μετά σε περιοδικά τέχνης, ώσπου το 1926 έβγαλε το δικό του. Ήταν τότε 37 χρονών.

Και με τα «Cahiers d’Αrt» έκανε μια επανάσταση, ακόμη και για το συνηθισμένο στις πρωτοπορίες Παρίσι.

Ο λόγος ήταν η ειδική προεργασία, που γινόταν τόσο στα κείμενα, όσο και στην παρουσίαση των θεμάτων, με ιδιαίτερη προσοχή στην εικονογράφηση και στο γραφιστικό μέρος της έκδοσης, ενώ για πρώτη φορά δόθηκε μεγάλο βάρος στο φωτογραφικό ρεπορτάζ καλλιτεχνικών θεμάτων υψηλού επιπέδου. Το γεγονός ότι ο Zervos είχε παραγγείλει στην Dora Maar, σύντροφο και μούσα του Πικάσο, ως γνωστόν, να φωτογραφίσει όλη την διαδικασία της δημιουργίας της «Γκερνίκα» το 1937 στο ατελιέ του στη rue des Grands-Augustins, συνιστά από μόνο του καινοτόμο, καλλιτεχνική πράξη.

Ήταν, άλλωστε, η εποχή που ο ισπανικός εμφύλιος είχε ενεργοποιήσει τη διανόηση στο Παρίσι, φορτίζοντας ιδιαίτερα το έργο του Πικάσο, στο οποίο αφιερώθηκε όλο το τεύχος του περιοδικού. Ο ίδιος ο Zervos, μάλιστα, είχε επισκεφθεί επανειλημμένα την Ισπανία, το 1936 και το 1938, προκειμένου να καταγράψει τις προσπάθειες των Δημοκρατικών να διασώσουν έργα τέχνης από τους βομβαρδισμούς. Παράλληλα, οι φωτογραφίσεις των ατελιέ καλλιτεχνών, όπως αυτή του Giacometti, το 1932 αποτελούν σπουδαία τεκμήρια σήμερα για την ιστορία της τέχνης.

Η «αρχαϊκή στροφή», όπως λέγεται, των Cahiers d’art και του ίδιου του Christian Zervos οριοθετείται από το 1933 και, συγκεκριμένα, μετά από ένα σημαδιακό ταξίδι, που είχε οργανωθεί στην Ελλάδα.

Μια παρέα φίλων, στην οποία αναγνωρίζονται σπουδαία ονόματα, όπως οι Le Corbusier, Fernand Léger, László Moholy-Nagy, Siegfried Giedion, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας κ.ά. κάνουν τον Αύγουστο αυτού του χρόνου ένα πενταήμερο ταξίδι στο Αιγαίο με το πλοίο «Αφρός» και επισκέπτονται την Αίγινα, τον Πόρο, τη Σέριφο, την Ίο, την Σαντορίνη, με επιστροφή από το Σούνιο. «Η ελληνική μορφή γεννήθηκε από ετούτο το φως και ετούτη τη γη», θα γράψει αργότερα στις εντυπώσεις του ο κριτικός και αρχιτέκτονας, Giedion, εκπροσωπώντας την άποψη όλων.

Το άλλο σημαντικό, όμως, είναι ότι το συγκεκριμένο ταξίδι είχε γίνει στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM 4), που είχε γίνει στην Ελλάδα, βάζοντας τη χώρα στο χάρτη της διεθνούς τέχνης.

Παράλληλα, ο Zervos εκδίδει από τον εκδοτικό οίκο του μία επισκόπηση της ελληνικής τέχνης, που με τίτλο « L’art en Grèce, des temps préhistoriques au début du XVIIIe siècle» συστήνεται ως «Ένα απαραίτητο εγχειρίδιο για την κατανόηση της σύγχρονης τέχνης» για «καλλιτέχνες και ποιητές». Ο ίδιος, άλλωστε, προτείνει μέσα από τα αρχαιολογικά βιβλία που εκδίδει και μέσα από το περιοδικό, μία νέα οπτική πάνω στα αρχαιολογικά ευρήματα για την ενεργοποίησή τους στο παρόν.

Η μοντέρνα τέχνη συνδέεται, έτσι, με την αρχαϊκή – πρωτόγονη τέχνη και τα έργα της πρώτης με αυτά του παρελθόντος.

Όπως ο Πικάσο, που εμπνέεται από την αφρικανική τέχνη, αλλά ιδιαίτερα και από την τέχνη της Κυκλαδικής εποχής, ή ο Γκωγκέν, που δέχεται επιρροές από την τέχνη της Ωκεανίας. Και ο ίδιος ταξιδεύει συχνά, κυρίως σε περιοχές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον, οπότε τα πρωτεία έχει και πάλι η Ελλάδα, αλλά και εικαστικό φυσικά. Παράλληλα, θα
συνδεθεί με Έλληνες καλλιτέχνες, εκτός από τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, με τους Περικλή Βυζάντιο, Γεράσιμο Σκλάβο, Αλέκο Κοντόπουλο, Μανώλη Καλλιγιάννη, παρουσιάζοντάς τους μάλιστα και μέσα από το περιοδικό και την γκαλερί του, η οποία υπάρχει έως σήμερα στην rue du Dragon.

Στην Ισπανία, εξάλλου, θα καταγράψει το έργο του Γκρέκο και το υλικό θα εκδοθεί στο βιβλίο «Τα έργα του Γκρέκο στην Ισπανία». Υπήρξε, άλλωστε, εκδότης μονογραφιών ορισμένων από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της εποχής του, όπως του Picasso, που εκδόθηκε σε μνημειακό έργο 33 τόμων -οι τελευταίοι μετά το θάνατό του- στους οποίους περιέχονται περισσότεροι από 16.000 πίνακες και σχέδιά του μεγάλου δημιουργού.

Η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη τελεί υπό την αιγίδα της Γαλλικής Πρεσβείας στην Αθήνα και βασίζεται στα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος της
Γαλλικής Σχολής Αθηνών με τίτλο «Christian Zervos au miroir de la Grèce», που διεξάγεται ήδη από το 2017, με τη συνεργασία ομάδας ερευνητών που δραστηριοποιούνται στη Γαλλία και στην Ελλάδα. Την επιμέλεια έχουν ο Christian Derouet, ιδρυτικός διευθυντής του Musée Zervos στο Vézelay, ο Alexandre Farnoux, διευθυντής της Γαλλικής Σχολής Αθηνών και η Πολύνας Κοσμαδάκη, επιμελήτρια μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης στο Μουσείο Μπενάκη.

Info

Μουσείο Μπενάκη: Πειραιώς 138
«Christian Zervos & Cahiers d’Art. H Αρχαϊκή Στροφή»
Διάρκεια:12 Δεκεμβρίου 2019 έως 1 Μαρτίου 2020