Το τραγικό σημείο καμπής

Με την κάθε ημέρα που περνά επιβεβαιώνεται η επισήμανση που είχε γίνει όταν ξέσπασε η πανδημία του κορωνοϊού: δεν θα υπάρξει επιστροφή στην κανονικότητα. Οι πιο κοντόφθαλμοι  (ίσως δηλαδή οι πιο φοβισμένοι) είχαν διαφωνήσει. Η πιο διορατικοί είχαν επικροτήσει. Οι πιο κυνικοί είχαν ρωτήσει: σε ποια κανονικότητα – αυτή που μας έφερε την πανδημία;

Ο κόσμος που γνωρίζαμε σταδιακά απομακρύνεται. Θεωρώ ότι κανένας δεν μπορεί να προβλέψει τα χαρακτηριστικά αυτού που αναδύεται τώρα. Ίσως, μόνο τις πιο αδρές γραμμές προσωπικότητας, κι αυτές περισσότερο με την γραμμική προβολή ορισμένων τάσεων που θολά εμφανίζονται, λιγότερο ως αποτέλεσμα ξεκάθαρης γνώσης, ανάλυσης και ερμηνείας.

Περισσότερο διαισθητικά, λιγότερο…επιστημονικά!  Δεν έχουμε μάθει, εξάλλου, πως καθυποτάσσεται αυτή η νέα επιστήμη, πως μπορεί πραγματικά να υπηρετήσει τον άνθρωπο και να μην εξελιχθεί σε ανεξέλεγκτο εργαλείο.

Τα σημάδια γύρω μας για το τέλος της εποχής  που ζήσαμε είναι πολλά, πολύμορφα και περίπλοκα. Μερικά από αυτά, ίσως τα πιο σημαντικά, είναι τα ακόλουθα.

Η πανδημία, ως αφετηρία, ήδη αφήνει ανεξίτηλα στίγματα:

• Η αγορά εργασίας έχει διαφοροποιηθεί ως προς την σύνθεση της (ηλικιακά και από πλευράς φύλου) και το μέγεθος της.
• Η μάθηση έχει υποβαθμιστεί, από τον χαμένο χρόνο των εγκλεισμών και άλλων περιορισμών και έχει επηρεάσει αρνητικά την ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου, οπότε και την παραγωγικότητα.
• Από την πλευρά της υγείας, φαίνεται ότι σε πολλές περιπτώσεις  η νόσος αφήνει μόνιμες ζημιές σε διάφορα όργανα του σώματος.

Ερχόμενη σε εποχή ήδη ταραγμένη από την τεράστια αύξηση των ανισοτήτων που δημιούργησε ο καπιταλισμός της περιόδου 1985-2020, η πανδημία ανέδειξε ανάγλυφα το πρόβλημα και το χειροτέρεψε επεκτείνοντάς το μέχρι τον θάνατο. Το αποτέλεσμα είναι μία σημαντική έξαρση της  κοινωνικής αναταραχής.

Ο σχετικός δείκτης (Reported Social Unrest Index RSUI) που καταρτίζει από το 2020 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) σημειώνει πάλι σημαντική άνοδο, παρά την κάμψη του κορωνοϊού και των σχετικών περιορισμών. Η κοινωνία είναι «στα κάγκελα», κατά πάσα πιθανότητα επειδή η ψηφιακή επανάσταση είναι μεν ορατή αλλά τα αποτελέσματά της δε, όχι. Ο κόσμος, όμως, και βλέπει τις τρέχουσες εξελίξεις και, κατά μία έννοια, διαισθάνεται τις μελλοντικές, οπότε φοβάται ότι ένα χάσμα ανοίγεται πλέον ανάμεσα στους έχοντες και τους μη έχοντες. Χάσμα που θα είναι ακόμη πιο δύσκολο να καλυφθεί απ’ ότι το οικονομικό.

Από τον συνδυασμό του πολέμου με την κλιματική αλλαγή, οι κοινωνίες βρίσκονται αντιμέτωπες με το φάσμα μίας επισιτικής κρίσης, που παραπέμπει στον 19ο αιώνα. Μπορεί να μην είναι σε αντιστοιχία με την περίφημη Potato Famine της Ιρλανδίας, αλλά και πάλι – ποιος ξέρει; Κι αν υπάρχουν υποκατάστατα του ηλιέλαιου, δεν είναι σίγουρο πως το ίδιο ισχύει για το σιτάρι. Μήπως ο κόσμος θα πρέπει να μάθει να ζει χωρίς το γνωστό αλεύρι;

Ο συνδυασμός της κλιματικής αλλαγής, της επισιτικής και της ενεργειακής κρίσης, δημιουργεί μία μορφή τέλειας καταιγίδας. Η μνήμη της θα παραμείνει αξεπέραστη, έστω κι αν αντιμετωπιστεί με επιτυχία – κάτι που μεταφράζεται σε ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων. Το μεγάλο έγκλημα δεν θα αφορά τους ενήλικες αλλά τα παιδιά. Αν οι εικόνες της Biafra μας είχαν τότε συνταράξει, ποιος γνωρίζει σε τι νέα βάραθρα δυστυχίας και απανθρωπιάς θα κατεβούμε τώρα.

Ανήμπορος παρακολουθεί τις εξελίξεις ο κλάδος των οικονομικών. Με τους περισσότερους οικονομολόγους δέσμιους παρωχημένων— κι ας είναι μόνο 40 ετών—αντιλήψεων, ο κλάδος έχει μετατραπεί σε πεδίο μάχης μεταξύ της ορθοδοξίας των μονεταριστών και του ρεαλισμού των πάσης μορφής Κεϋνσιανών. Κανένας δεν κατέχει το μαγικό ραβδί της ανώδυνης λύσης. Απλά, οι δεύτεροι επιλέγουν με βάση το μη χείρον βέλτιστο, ενώ οι πρώτοι δεν μπορούν να απαλλαγούν από τις παρωπίδες της δήθεν επιστήμης τους. Η συμπεριφορά των χρηματιστηρίων το αποδεικνύει. Ποιο οικονομικό σύστημα μπορεί να διέπεται από την ελάχιστη λογική ρεαλισμού και ταυτόχρονα να διαγράφει την μία ημέρα και να αποκαθιστά την επόμενη τεράστια «ύλη» πλούτου;

Οι γεωπολιτικές αλλαγές, τέλος, οδηγούν σε μέχρι πρότινος απλησίαστα μονοπάτια. Η έννοια της ηθικής, όποια είχε απομείνει μετά την επέλαση του ναζισμού και του Σοβιετικού σοσιαλισμού, έχει πλήρως καταρρακωθεί. Ο Πούτιν ανέτρεψε τις προσπάθειες αποκατάστασης της που έγιναν με επιτυχία στην περίοδο 1945-1975, και ακύρωσε την εμμονή στήριξης της με το διεθνές σύστημα διακυβέρνησης που άντεξε μέχρι το 2008. Ο Ερδογάν τις έθαψε με τον ωμό εκβιασμό του για την είσοδο της Φινλανδίας και της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ.

Η ζημιά που έχουν κάνει αυτοί οι δύο δικτάτορες είναι λίγο ορατή σήμερα, μπροστά στην αποκάλυψη του βάθους της και της έκτασης της που θα ακολουθήσει στο άμεσο μέλλον. Εγωκεντρικοί, μανιώδεις, αδίστακτοι, κινούνται μόνο με βάση το άμεσο συμφέρον τους, αυτό που ορίζουν ως το άμεσο κέρδος τους –και μάλιστα όχι κατ’ ανάγκη εθνικά, αλλά πάντως πάντα προσωπικά.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στο παρελθόν και άλλοι δικτάτορες έχουν ανάλογα λειτουργήσει – πιο πρόσφατα ο Μαδούρο. ΟΙ επιπτώσεις, όμως, ήταν και παρέμειναν πρωταρχικά εσωτερικές. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μη δικτατορίες λειτούργησαν στην ίδια βάση της realpolitik—όπως οι ΗΠΑ—αλλά πάντα με αναλογικές ωφέλειες και για άλλες χώρες.

Στην περίπτωση του Πούτιν και του Ερδογάν, η ιστορία τους επιφυλάσσει μία ξεχωριστή θέση στο πάνθεο της ανηθικότητας: οι επιπτώσεις των πράξεων τους θα αντιλαλούν στο βάθος του χρόνου και καμία δεν θα είναι ενοϊκή για όσους θα τις ακούνε και θα τις ζούνε.

Η λέξη καμπή δεν επαρκεί για να περιγράψει την συγκριμένη μορφή και στιγμή στην οποία βρίσκεται σήμερα η ανθρωπότητα. Από μία οπτική γωνία ο πυρηνικός όλεθρος έχει μικρότερη σημασία από τα προβλήματα που αναφέρουμε: είναι ένας οριστικός θάνατος, ένα τελειωτικό γεγονός. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε, όμως, μπορεί είτε να επιλυθούν με επιτυχία είτε να βυθίσουν την ανθρωπότητα σε έναν νέο Μεσαίωνα—ανέχειας, δυστυχίας, πολέμων, σκοταδισμού, παραπληροφόρησης, ανισοτήτων. Σ’ ένα δυστοπικό μέλλον όπως αυτά που βλέπουμε στον κινηματογράφο, όπως αυτά που διαβάζουμε στα βιβλία επιστημονικής φαντασίας.

Εξάλλου, η επιστημονική φαντασία έχει επιδείξει μία αφάνταστη ικανότητα να προβλέπει την μελοντική πραγματικότητα.

Διαβάστε επίσης

Η δέσμευση Τσίπρα που θα τον στοιχειώσει