Αντώνης Κεφαλάς – Αρθρογράφος
Η στήλη συνεχίζει σήμερα την επισήμανση εξελίξεων που έχουν ήδη δρομολογηθεί αλλά θα συνεχίσουν το 2022, με μεγαλύτερη ένταση και ευρύτερες επιπτώσεις.
Τα τέσσερα προηγούμενα άρθρα αφορούσαν την επιβράδυνση της παγκοσμιοποίησης (3/1), τη νέα συμβίωση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα (4/1), τον έλεγχο των δεδομένων (data, 5/1) και το μέλλον της αγοράς εργασίας (7/1).
Πριν από 5 χρόνια ο Richard Haass, ένας από τους κορυφαίους αναλυτές της διεθνούς πολιτικής σκηνής, είχε δημοσιεύσει βιβλίο με τον τίτλο A World in Disarray—Ο Κόσμος σε Αταξία (ή Αναταραχή) Είχε χαρακτηριστεί ως απαισιόδοξο. Η ψευδαίσθηση της ειρήνης και ασφάλειας που είχε φέρει το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν είχε ακόμη εξαφανιστεί. Ο ίδιος ο Haass θεωρεί πως τα γεγονότα έχουν έκτοτε αποδείξει πως αντίθετα οι θέσεις του ήταν αισιόδοξες. Και πράγματι, είναι πολλοί, πλέον, οι αναλυτές που σήμερα έχουν πάει ένα βήμα ακόμη πιο πέρα, αναπολώντας την διεθνή σταθερότητα που είχε επιτευχθεί με την Ισορροπία Τρόμου μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ.
Χωρίς αμφιβολία, μία σειρά γεγονότων που δεν υπήρχαν στον 20ο αιώνα, σήμερα επηρεάζουν αρνητικά την κατάσταση: η σχεδόν ανεξέλεγκτη πανδημία, η υποτίμηση της κλιματικής αλλαγής, η αμεσότητα της καταστροφής του περιβάλλοντος, η διόγκωση της μετανάστευσης, η εντεινόμενη εισοδηματική ανισότητα, οι καταιγιστικές αλλαγές που φέρνει η τεχνολογία σε συνδυασμό με το κόστος ενσωμάτωσης τους σε κοινωνίες ελάχιστα προετοιμασμένες γι’ αυτήν, η άνοδος των πολιτικών άκρων, ενώ πάνω απ’ όλα αυτά επικρέμαται η πολιτισμική σύγκρουση της Δύσης με το Ισλάμ.
Ως ένα βαθμό η εικόνα μοιάζει με αυτήν του Μεσοπολέμου. Οπότε η λέξη αταξία (ή αναταραχή) μάλλον απέχει πολύ από το αποδώσει με ρεαλισμό τη νέα γεωπολιτική εικόνα που προέκυψε το 2020-2021, καθώς στον 21ο αιώνα, η υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων είναι πλέον στενά συνδεδεμένη με τις συγκεκριμένες πολιτισμικές ταυτότητας της κάθε πλευράς. Επιπλέον, τα ίδια τα συγκρουόμενα συστήματα δεν παρουσιάζουν την σταθερότητα στόχων, θεσμών, γηγενών πολιτικών σχέσεων που τα χαρακτήριζε στον 20ο αιώνα.
Κι αυτός είναι, ίσως, ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Η διαμάχη μεταξύ συστημάτων που δεν βρίσκονται σε εσωτερική ισορροπία.
Η μεγάλη αλλαγή εστιάζεται, βέβαια, στην άνοδο της Κίνας. Το Μεσαίο Βασίλειο βρήκε ξανά την θέληση να αξιοποιήσει τις ικανότητες του και να κατακτήσει την κυρίαρχη θέση του στο παγκόσμιο στερέωμα. Η εντυπωσιακή εκβιομηχάνιση και η εκπληκτική ταχύτητα ενσωμάτωσης της τεχνολογίας, έκανε την Κίνα υπολογίσιμη δύναμη, την μόνη που μπορεί να αντιπαρατεθεί με τις ΗΠΑ.
Ήταν σχεδόν καθολική η εκτίμηση ότι η Κίνα σύντομα θα εκτόπιζε τις ΗΠΑ από την θέση της μεγαλύτερης υπερδύναμης. ΟΙ εξελίξεις, όμως, είναι σπάνια γραμμικές και η Κίνα, με δική της απόφαση, έχει ήδη εισέλθει σε φάση εσωτερικής αναταραχής. Αναπόφευκτα, η ελευθερία της ανάπτυξης με καπιταλισμό κάποια στιγμή θα ερχόταν σε σύγκρουση με τον κομμουνιστικό αυταρχισμό.
Σαφέστατα, η ηγεσία του ΚΚΚ υπό τον Χι Xi Jinping δεν μπορούσε να εθελοτυφλήσει στην έμμεση πρόκληση προς το μονοπώλιο της εξουσίας της. Μετά από μία περίοδο 30 περίπου ετών όπου η Κίνα ήταν δακτυλοδεικτούμενο παράδειγμα οικονομικής επιτυχίας, πολιτικής σταθερότητας και κοινωνικής ανέλιξης, η χώρα θα αντιμετωπίσει περίοδο εσωτερικής αναταραχής – με πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Άδηλο το τελικό αποτέλεσμα –με μία εξαίρεση: η εξουσία του ΚΚΕ δεν θα μειωθεί—ακόμη κι αν θα είναι σε βάρος της ανάπτυξης και της καινοτομίας.
Σε όλη την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ αποτελούσε την θεμέλιο λίθο της σταθερότητας και ισχύος της Δύσης και του καπιταλισμού απέναντι στην ΕΕΔ και τον κομμουνισμό. Σήμερα, αμφισβητείται ακόμη και το μέλλον της δημοκρατίας στην χώρα που πρόσφερε στον Κόσμο τα αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα. Θα είναι λάθος να θεωρηθεί ότι γι’ αυτό ευθύνεται ο Tramp.
Αυτή η καρικατούρα προέδρου, που ταύτισε το προσωπικό συμφέρον με το εθνικό, απλά ανέδειξε τα βαθιά χαρακώματα που έχουν χαραχτεί στην χώρα αυτή από την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου: τον υφέρποντα ρατσισμό, την έντονη εσωστρέφεια, την μεγάλη οικονομική ανισότητα, τις ανυπέρβλητες ταξικές διαφορές, την διάχυτη ημιμάθεια, την πρωτοκαθεδρία του ατόμου έναντι του συνόλου, ακόμη και την εκτεταμένη βιαιότητα που χαρακτήρισε την διαδικασία κατάκτησης της Βορείου Αμερικής.
Λίγοι θυμούνται σήμερα ότι αν δεν ήταν για το Pearl Harbor, οι ΗΠΑ ίσως να μην είχαν μπει στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ότι ο φασισμός του γερουσιαστή McCarthy τρομοκράτησε την Αμερική για σειρά ετών με την ένταση και έκταση του. Ότι, χρειάστηκε με εντολή του προέδρου Kennedy η επέμβαση της Εθνοφρουράς για να φοιτήσει ο αφροαμερικανός Meredith στο Πολιτειακό πανεπιστήμιο της Γεωργίας. Ότι τα πρώτα βήματα για την υιοθέτηση δικτύου κοινωνικής προστασίας έγιναν επί προέδρου Lyndon Ben Johnson, στην δεκαετία του 1960. Ότι το κοινωνικό κράτος απέκτησε ουσία επί προέδρου Obama.
Σήμερα, η υπερδύναμη έχει να αντιμετωπίσει τις πληγές από διαδοχικούς πολέμους που έχασε, στην αποτυχημένη προσπάθεια της να εξάγει το δικό της μοντέλο διακυβέρνησης. Την απώλεια εμπιστοσύνης των παραδοσιακών συμμάχων της. Την αναγέννηση της εσωστρέφειας, την επαναφορά του ρατσισμού στο προσκήνιο, τον διάχυτο φόβο αυτών που η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογίας άφησαν στο περιθώριο, την απελπισία όσων συνειδητοποιούν ότι δεν έχουν ελπίδα στο μέλλον. Με το πολιτικό της σύστημα ασταθές, την διαδικασία λήψης αποφάσεων αγκυλωμένη και τους θεσμούς της σε αμφισβήτηση, οι ΗΠΑ έχουν να αντιμετωπίσουν πιο πολλούς εσωτερικούς παρά εξωτερικούς εχθρούς. Η τελική έκβαση ως προς την σωτηρία της δημοκρατίας και την διαμάχη με την Κίνα είναι άδηλη
Το 1989 ο κόσμος ξέγραψε την ΕΣΣΔ. Η νίκη της Δύσης θεωρήθηκε ολοκληρωτική. Η επόμενη δεκαετία υποστήριξε αυτήν την άποψη. Το «Τέλος της Ιστορίας» δεν ήρθε όμως. Στον 21ο αιώνα, ένα μεσαίο στέλεχος της άλλοτε KGB αναρριχήθηκε στο ύπατο αξίωμα της Ρωσίας και με την βοήθεια μίας καμαρίλας κλεπτοκρατών βάλθηκε να αποκαταστήσει την ξεχασμένη δόξα της τσαρικής αυτοκρατορίας. Για τον Putin, το κομμουνιστικό κόμμα αποτελεί λείψανο του παρελθόντος. Κυβερνά μία χώρα, που έτσι κι αλλιώς δεν έχει καμία παράδοση δημοκρατίας, με το αυθαιρεσία του απολυταρχισμού, την διάχυση της τεχνικής νοημοσύνης και του διαδικτύου, την ισχύ των όπλων. Η Ρωσία, όμως, έστω και ως η τρίτη πλέον μεγάλη δύναμη, ζει όλες τις αντιφάσεις που υπήρξαν και που σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται για την κατάρρευση της ΕΣΣΔ—μεταξύ των οποίων οι τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, η έμφαση στην ισχύ των όπλων, η χρήση της τεχνολογίας σε βάρος των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Η σταδιακή δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν και παραμένει συνδεδεμένη με αντιφάσεις, διαφωνίες, συγκρούσεις, συμβιβασμούς. Στην εποχή της realpolitik, η Ε.Ε. είναι ένας οικονομικός γίγαντας με πήλινα πόδια: δέσμια για 30 χρόνια ξεπερασμένων οικονομικών θεωριών, υποφέρει από την οικονομική και πολιτισμική διαφορά Βορρά- Νότου, μία τεράστια γραφειοκρατία που έχει αποκτήσει την πανοπλία της αυτοπροστασίας, την έλλειψη σαφών στόχων και προτεραιοτήτων, την απουσία ρωμαλέας εξωτερικής πολιτικής, την ανυπαρξία αμυντικής πολιτικής και μέσων.
Καμία οικονομική δύναμη δεν έχει ποτέ επιβιώσει χωρίς παράλληλη αμυντική ισχύ.
Το παλκοσένικο είναι σαφές: η σύγκρουση ΗΠΑ- Κίνας από τη μία πλευρά, Ρωσίας – Ε.Ε. από την άλλη. Τέσσερις υπερδυνάμεις και οι τέσσερις υποφέροντας από εσωτερικά προβλήματα που τις κλυδωνίζουν. Στον καμβά προστίθεται τώρα, η Τουρκία ως ένας ασταθής και αυθαίρετος παίκτης, το Ιράν και η Β. Κορέα ως δύο σταθεροί αλλά απρόβλεπτοι παίκτες, η Μέση Ανατολή που από πλευράς έλλειψης σταθερότητας ανταγωνίζεται τα Βαλκάνια και η πολυπληθής Ασία όπου η γρήγορη οικονομική ανάπτυξη δεν επαρκεί πλέον για να καλύψει τα πάμπολλα κοινωνικά και θρησκευτικά προβλήματά της.
Οι συγκρούσεις αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας. Είναι, όμως, ίσως, η πρώτη φορά όπου τέσσερις μεγάλες δυνάμεις—εκ των οποίων οι τρεις με τεράστια ισχύ όπλων—έρχονται σε σύγκρουση χωρίς να υπάρχει στο εσωτερικό τους εθνική ομοιογένεια, συμφωνία στόχων και αρμονία θεσμών.
Ζούμε, μάλλον, στην πιο επικίνδυνη εποχή των σύγχρονων καιρών μας. Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν οι εσωτερικές αντιφάσεις θα αποτελέσουν ανασταλτικό ή ενισχυτικό παράγοντα για εξωτερικές περιπέτειες;
