Ό, τι λείπει: Αυτά τα αριστουργήματα δεν υπάρχουν στο Μεγάλο Αιγυπτιακό Μουσείο

Τα λαμπρά του εγκαίνια εντυπωσίασαν τον κόσμο όλο και στις αίθουσές του φιλοξενούνται μερικοί από τους μεγαλύτερους θησαυρούς της αρχαιότητας παγκοσμίως. Το Μεγάλο Αιγυπτιακό Μουσείο (GEM) μετά από δύο δεκαετίες και πλέον αναμονής και με πολλά προβλήματα που χρειάσθηκε να αντιμετωπισθούν στην πορεία υποδέχεται πλέον τους ενθουσιώδεις επισκέπτες του.

Σ΄ αυτούς άλλωστε υπολογίζει η χώρα την απόσβεση του τεράστιου κόστους του μουσείου, που έφθασε τα 1,2 δισεκατομμύρια δολάρια. Το κολοσσιαίο άγαλμα του Ραμσή Β΄ στην είσοδο, το ηλιακό πλοίο του Χέοπα και τα 5.600 αντικείμενα από τον τάφο του Τουταγχαμών εκτεθειμένα για πρώτη φορά όλα μαζί από την ανακάλυψή τους πριν από έναν αιώνα είναι ανάμεσα στα 50.000 αντικείμενα που αφηγούνται την ιστορία και τον πολιτισμό της Αιγύπτου σε βάθος χιλιετιών.

Ωστόσο, πολλά άλλα ευρήματα μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής σημασίας δεν βρίσκονται στο GEM. Είτε γιατί αφαιρέθηκαν από ξένα στρατεύματα που πέρασαν από την Αίγυπτο, θεωρούμενα ως λάφυρα πολέμου ενώ κάποια στην συνέχεια δωρίσθηκαν σε αξιωματούχους είτε γιατί μεταφέρθηκαν λαθραία εκτός της χώρας. Γεγονός είναι έτσι, ότι πολλές αρχαιότητες εκλάπησαν για λογαριασμό πρώην αποικιακών δυνάμεων, που τώρα τις εκθέτουν στα μουσεία τους σε όλο τον κόσμο.

Η Αίγυπτος εδώ και χρόνια διεκδικεί κάποια από αυτά εισπράττοντας ωστόσο αρνήσεις, με το επιχείρημα μάλιστα, ως πριν από λίγο καιρό, της αδυναμίας, λόγω έλλειψης κατάλληλου εκθεσιακού χώρου, να τα φιλοξενήσει. Το ίδιο που συχνά διατυπωνόταν από το Βρετανικό Μουσείο απέναντι στην Ελλάδα όσον αφορά τα Γλυπτά του Παρθενώνα ώσπου να ανεγερθεί το Μουσείο Ακρόπολης. Οπότε και η δικαιολογία καταρρίφθηκε, μια ιστορία που επαναλαμβάνεται σήμερα με το Μεγάλο Αιγυπτιακό Μουσείο.

Ιδού όμως, επτά από τα ανεκτίμητα αρχαία, που απουσιάζουν από το GEM έχοντας φύγει από τη χώρα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Η Στήλη της Ροζέτας – Βρετανικό Μουσείο

Όταν ο στρατός του Ναπολέοντα ανακάλυψε την Στήλη της Ροζέτας το 1799, οι ειδικοί που ακολουθούσαν την εκστρατεία αντιλήφθηκαν αμέσως, ότι είχε βρεθεί το κλειδί για την αποκωδικοποίηση των ιερογλυφικών. Κι αυτό, γιατί στην στήλη από γρανοδιορίτη υπήρχαν τρία σαφή αλφάβητα: Της αρχαίας ελληνικής, των ιερογλυφικών και της αιγυπτιακής δημοτικής.

«Η δημοτική ήταν η αιγυπτιακή γραφή των καθημερινών ανθρώπων», όπως εξηγεί ο αμερικανός αιγυπτιολόγος Μπομπ Μπράιερ, ανώτερος ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Λονγκ Άιλαντ και συγγραφέας περισσότερων των δέκα βιβλίων για την αρχαία Αίγυπτο. Πριν από αυτήν την μνημειώδη ανακάλυψη πολλοί μελετητές πίστευαν, ότι τα ιερογλυφικά ήταν απλώς εικονογράμματα.

Αλλά η παρουσία και των άλλων αλφαβήτων υποδήλωνε το αντίθετο. Έτσι ενώ το κείμενο της Στήλης της Ροζέτας, η οποία χρονολογείται στον 2ο π.Χ.αιώνα δεν είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον –πρόκειται για μια δημόσια ευχαριστία από τον ιερέα ενός ναού προς τον βασιλιά Πτολεμαίο Ε΄ για τη μείωση των φόρων – η σημασία της επί της ουσίας είναι τεράστια. Με συνέπεια να θεωρείται το σημαντικότερο ίσως εύρημα σε όλη την Αιγυπτιολογία, καθώς μέσω αυτού έχει αποκρυπτογραφηθεί ο κώδικας των ιερογλυφικών.

Η στήλη ανακαλύφθηκε τυχαία από τον στρατιωτικό μηχανικό Πιερ-Φρανσουά-Ξαβιέ Μπουσάρ, μόνο που η Αίγυπτος εκείνη την εποχή ήταν «σαν την Άγρια Δύση», κατά τον Μπράιερ «και οι τυχοδιώκτες μπορούσαν να πάνε και να πάρουν ό,τι ήθελαν». Έτσι ενώ αρχικά έμεινε στους Γάλλους, με την επικράτηση των Βρετανών στην περιοχή πέρασε στην κατοχή τους, αν και καθόλου εύκολα. Η πέτρα μεταφέρθηκε κατόπιν αυτού στη Βρετανία αλλά χρειάστηκαν άλλα είκοσι χρόνια ώσπου να μεταφραστεί.

Μέχρι το 1802, η Στήλη της Ροζέτας εκτίθετο στο Βρετανικό Μουσείο, όπου οι επισκέπτες του 19ου αιώνα ήταν ελεύθεροι να την αγγίξουν, καθώς ήταν τοποθετημένη ελεύθερα στο χώρο. Παρά τις συνεχιζόμενες πάντως προσπάθειες επαναπατρισμού της στην Αίγυπτο, παραμένει εκεί μέχρι σήμερα, αν και πλέον πίσω από γυαλί.

Προτομή Νεφερτίτης – Νέο Μουσείο Βερολίνου

Το 1912 ο γερμανοεβραίος αρχαιολόγος Λούντβιχ Μπόρχαρντ εντόπισε ένα γυναικείο πρόσωπο κατά την ανασκαφή της Ακενατόν, της ερειπωμένης πρωτεύουσας της αρχαίας Αιγύπτου στην εποχή του βασιλιά Ακενατόν. «Ήταν η Νεφερτίτη, η σύζυγος του βασιλιά, ξαπλωμένη μπρούμυτα αλλά σε άριστη κατάσταση», όπως λέει η αιγυπτιολόγος Λάουρα Ρανιέρι για την μυστηριώδη βασίλισσα, που μπορεί ακόμη και να κυβέρνησε ως φαραώ αλλά η εικόνα της είτε εξαφανίστηκε είτε παραμορφώθηκε και καταστράφηκε σκόπιμα, όταν ανέλαβε την εξουσία ο θετός γιος της Τουταγχαμών.

Σκόπιμα και ο Μπόρχαρντ όμως, υποτίμησε το εκπληκτικό τεχνούργημα υποστηρίζοντας, ότι είναι φτιαγμένο απλώς από γύψο. Και όχι από τον πολύτιμο για την εποχή ασβεστόλιθο, καθώς ο νόμος που ίσχυε τότε στην Αίγυπτο επέβαλλε να παραμένουν στη χώρα όλα τα ευρήματα από αυτό το υλικό. Οκτώ χρόνια αργότερα έτσι, η Νεφερτίτη εκτέθηκε στο Βερολίνο.

Η προτομή των 45,72 εκατοστών και βάρους 20 κιλών, ζωγραφισμένη στο χέρι σε έντονο αιγυπτιακό μπλε και διακοσμημένη με κόκκινη και χρυσή κορδέλα συγκεντρώνει έκτοτε τα βλέμματα χιλιάδων επισκεπτών, για την ακρίβεια μισό εκατομμύριο ετησίως, που προσέρχονται στο Νέο Μουσείο ειδικά για εκείνην. Σήμερα μάλιστα έχει δική της αίθουσα.

Οι Αιγύπτιοι ωστόσο, είχαν αρχίσει αμέσως τις διαπραγματεύσεις για να πάρουν πίσω τη Νεφερτίτη τους και σχεδόν το πέτυχαν, το 1929, αλλά η συμφωνία τελικά τέθηκε υπό βέτο από τον Αδόλφο Χίτλερ και ναυάγησε. Οι προσπάθειές τους όμως, συνεχίζονται.

Ο Οβελίσκος του Λούξορ –Πλας ντε λα Κονκόρντ, Παρίσι

Το ήμισυ ενός ζεύγους οβελίσκων από το Λούξορ, που κοσμεί σήμερα την παρισινή Πλας ντε λα Κονκόρντ είναι ένα δώρο. Του Μουχάμαντ Αλί Πασά, de facto ηγεμόνα της Αιγύπτου προς τον Μέγα Ναπολέοντα, το 1829. Μια περίπτωση δηλαδή, που ο γάλλος αυτοκράτορας δεν χρειάστηκε να προβεί σε λεηλασίες, όπως συνέβη με πολλά άλλα μνημεία.

Η ιστορία έχει ως εξής: Σχεδόν κάθε ναός του Νέου Βασιλείου – της πιο ισχυρής και ακμάζουσας περιόδου της αρχαίας Αιγύπτου, γνωστής και ως Χρυσής Εποχής της Αιγύπτου, 1550 έως 1070 π.Χ- είχε ένα ζευγάρι οβελίσκων τοποθετημένο στην είσοδό του. Αυτό ίσχυε και για το Λούξορ, που βρίσκεται στην ανατολική όχθη του Νείλου, όπου οι εκατομμύρια τουρίστες το χρόνο δεν μπορούν παρά να παρατηρήσουν μια εμφανή παραφωνία: Την ύπαρξη ενός μόνον οβελίσκου αντί του αναμενόμενου ζεύγους.

Οι ηλικίας 3.000 ετών μονόλιθοι από κόκκινο γρανίτη αντιπροσώπευαν όμως τη νίκη για τον Ναπολέοντα, κι έτσι του προσφέρθηκαν ως δώρο. Μόνο που η μετακίνησή τους ήταν τόσο δύσκολη και δαπανηρή, που οι Γάλλοι αποφάσισαν τελικώς να πάρουν μόνο τον έναν. Ως αντίδωρο μάλιστα η Γαλλία απέστειλε το δικό της ευχαριστήριο με τη μορφή του Ρολογιού του Καΐρου, όπως ονομάσθηκε το πρώτο δημόσιο ρολόι στην Αίγυπτο, το οποίο όμως χάλασε αμέσως και δεν μπορούσε να επισκευαστεί για 175 χρόνια.

Ο Ζωδιακός της Ντεντέρα- Λούβρο

Επί δύο χιλιετίες, οι ιερείς του ναού της Αθώρ μπορούσαν να κοιτάζουν ψηλά στην οροφή του κτηρίου για να θαυμάσουν τον Ζωδιακό της Ντεντέρα. Αφιερωμένο στον Όσιρι κατά παραγγελία πιθανώς της Κλεοπάτρας γύρω στο 50 π.Χ. το ανάγλυφο, πλάτους 2,5 μέτρων περίπου είναι ένας από τους παλαιότερους γνωστούς, ουράνιους χάρτες αποτυπώνοντας και μία συναρπαστική συγχώνευση πολιτισμών.

«Είναι ένα αμάλγαμα ελληνικής και αιγυπτιακής σκέψης – θρησκείας, επιστήμης, τεχνολογίας – κατά την τελευταία δυναστεία της αρχαίας Αιγύπτου», όπως λέει η Σαλίμα Ικράμ, καθηγήτρια Αιγυπτιολογίας στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο στο Κάιρο. Και όπως ήταν επόμενο «ήταν περιζήτητο από όλους όσοι το έβλεπαν».

Πώς έφτασε όμως, στο Παρίσι; Οι απαντήσεις είναι αντικρουόμενες. Η επίσημη ιστορία είναι, ότι οι Γάλλοι το πήραν κατόπιν άδειας αιγυπτίων αξιωματούχων, το 1821. Άλλοι ισχυρίζονται όμως, ότι ο αρχαιοκάπηλος Κλοντ Λελορέν έφθασε στον ναό, που βρίσκεται 40 μίλια βόρεια του Λούξορ κουβαλώντας δυναμίτη για να αφαιρέσει τον Ζωδιακό Κύκλο. «Απλώς ανατίναξαν έναν από τους πιο όμορφους ναούς της Αιγύπτου και τον έκαναν κομμάτια», όπως λέει η αιγυπτιολόγος Λάουρα Ρανιέρι, ιδρύτρια του Ancient Egypt Alive, ενός οργανισμού αφιερωμένου στην εκπαίδευση των επισκεπτών σχετικά με την περίπλοκη ιστορία της Αιγύπτου.

Σε κάθε περίπτωση, τα κομμάτια στάλθηκαν στον βασιλιά Λουδοβίκο ΙΗ΄, ο οποίος εξακολουθούσε να είναι θυμωμένος, που η Γαλλία είχε χάσει τη Στήλη της Ροζέτας. Ο ίδιος κατέβαλλε πάντως, το υπερβολικό ποσό των 150.000 φράγκων για να εγκαταστήσει τον ζωδιακό κύκλο στη Βασιλική Βιβλιοθήκη αλλά έναν αιώνα αργότερα, μεταφέρθηκε στο Λούβρο. Εκεί , όπως λέει η Ρανιέρι οι ομάδες των επισκεπτών εντυπωσιάζονται και μαγεύονται από τις περίπλοκες λεπτομέρειες του μνημείου από ψαμμίτη. Στον ναό της Αθώρ εν τω μεταξύ, εγκαταστάθηκε ένα αντίγραφο.

Η Σαρκοφάγος του Σέτι Α΄ – Μουσείο Σερ Τζον Σόαν, Λονδίνο

Σ’ ένα σκοτεινό υπόγειο τριών συνδεδεμένων μεταξύ τους σπιτιών του Λονδίνου, βρίσκεται ένα τεχνούργημα, που το 1817, δεν το ήθελε κανείς: Η σαρκοφάγος του Σέτι Α΄, ενός σημαντικού φαραώ που πέθανε το 1279 π.Χ. και θάφτηκε σε έναν από τους βαθύτερους και πιο όμορφα διακοσμημένους τάφους στην Κοιλάδα των Βασιλέων.

«Ο ιταλός ανασκαφέας Τζιοβάνι Μπελτσόνι την έφερε από την Αίγυπτο νομίζοντας ότι το Βρετανικό Μουσείο θα την αγόραζε, αλλά ανοήτως από την μεριά τους, δεν το έκαναν», λέει η Σαλίμα Ικράμ. Αντ΄ αυτού, σε μια τιμή ευκαιρίας 2.000 λιρών το 1824 (περίπου 250.000 δολάρια ΗΠΑ σήμερα), η ανεκτίμητη σαρκοφάγος ηλικίας 3.200 ετών πουλήθηκε στον εκκεντρικό συλλέκτη Σερ Τζον Σόαν, ο οποίος την φύλαξε στο κελάρι του. Διατηρημένο ακριβώς όπως ήταν κατά τον θάνατο του Σόαν το 1837, το σπίτι έχει έκτοτε γίνει ένα μουσείο γεμάτο με εκλεκτικά και ιδιόρρυθμα αντικείμενα, αν και καμία δεν επισκιάζει τη σαρκοφάγο.

Η ασβεστολιθική σαρκοφάγος είναι σκαλισμένη με ημιδιαφανές αλάβαστρο και διακοσμημένη με μπλε χρώμα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία απόκοσμη λάμψη όταν μέσα σ΄αυτήν τοποθετείται φως. «Αν βάλεις ένα φως μέσα, όλη η σαρκοφάγος λάμπει και οι μπλε φιγούρες μοιάζουν σαν να κινούνται», όπως προσθέτει η Ικράμ. Ήταν η λάμψη, που πρωτοείδαν το 1825 οι 900 επισκέπτες του Σόαν, όταν διοργάνωσε ένα τριήμερο πάρτι έκθεσης του αποκτήματός του.

Φόρεμα Ταρχάν – Μουσείο Αιγυπτιακής Αρχαιολογίας Πίτρι, Λονδίνο

Το φόρεμα Ταρχάν βρέθηκε το 1913 στη νεκρόπολη Ταρχάν, ένα τεράστιο αρχαίο νεκροταφείο που βρίσκεται 40 μίλια νότια του Καΐρου στις όχθες του Νείλου. Αρχικά θεωρούνταν ένα κουρέλι και έτσι παρέμεινε επί 60 χρόνια σε ένα ανέγγιχτο κουτί στο University College London. Όταν όμως τελικά, το 2015 χρονολογήθηκε με άνθρακα αποκαλύφθηκε η μεγάλη αξία του. Γιατί το «κουρέλι» είναι άνω των 5.000 ετών, κάτι που σημαίνει, ότι πρόκειται για το παλαιότερο υφαντό ένδυμα στον πλανήτη.

Παρά την ηλικία του μάλιστα, αυτό το καλοφτιαγμένο ρούχο βρίσκεται σε εκπληκτικά καλή κατάσταση, όπως σημειώνει η αιγυπτιολόγος του Πανεπιστημίου Yale, Κολίν Νταρνέλ. «Το φόρεμα είναι από λινό και είναι φτιαγμένο από τρία κομμάτια υφάσματος με διατηρημένες λεπτές πτυχώσεις», λέει. Αν και το κάτω μισό του, που πιθανότατα θα έφθανε ως το πάτωμα έχει χαθεί, το επάνω μέρος του φορέματος έχει την γνωστή λαιμόκοψη σε σχήμα V και ένα κόψιμο στο στήθος, όπως συνηθίζεται και σήμερα σε πολλά ρούχα.

Επίσης θα πρέπει να αντιστοιχούσε σε σημερινό μέγεθος 2 ενώ θα ήταν ένα συνηθισμένο ένδυμα για τους απλούς Αιγύπτιους. Επιπλέον όπως όλα τα παλιά ρούχα, διατηρεί τα σημάδια της χρήσης του: Στην προκειμένη περίπτωση λεκέδες στις μασχάλες, που υποδηλώνουν ότι ήταν ένα ένδυμα που φοριόταν στη ζωή.

Παρά τους λεκέδες πάντως, το φόρεμα Ταρχάν εκτίθεται στο Μουσείο Πίτρι Λονδίνου, που πήρε το όνομά του από τον βρετανό αρχαιολόγο Φλίντερς Πίτρι, ο οποίος το 1883 επινόησε το σύστημα «partage». Μια συμφωνία με την οποία μοιράζονταν τα ευρήματα των ανασκαφών μισά – μισά: Δηλαδή 50/50 μεταξύ των ξένων ανασκαφέων και της χώρας των ανασκαφών. Ένα σύστημα, που τελικά η Αίγυπτος το κατάργησε, το 1983.

Προτομή Ανκχάφ – Μουσείο Καλών Τεχνών Βοστώνης

Ο Ανκχάφ ήταν πρίγκιπας και βεζίρης (ή πρωθυπουργός) στην 4η δυναστεία, ένας άνθρωπος που απολάμβανε τον σεβασμό για την επίβλεψη της κατασκευής της Μεγάλης Πυραμίδας και της Σφίγγας. Αυτή η απεικόνιση του Ανκχάφ, που εκτίθεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης ήρθε στο φως το 1925 κατά τη διάρκεια της τεράστιας 40ετούς αποστολής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ στην Αίγυπτο και το Σουδάν. Πρόκειται στην ουσία για «μία ταφική προτομή, που θα βρισκόταν στον τάφο του μαζί του, ώστε η ψυχή του να μπορέσει να αναζωογονηθεί», όπως εξηγεί η Ικράμ. Τα άσχημα νέα όμως είναι, ότι βρέθηκε στα χέρια του αμερικανού αιγυπτιολόγου Τζορτζ Ράισνερ για να καταλήξει στη συνέχεια στο Μουσείο Καλών Τεχνών.

Η προτομή του Ανκχάφ είναι σημαντική όμως, για τον σπάνιο ρεαλισμό της, καθώς διακρίνονται ακόμη και η γραμμή των μαλλιών του όπως και οι σακούλες κάτω από τα μάτια του. Κάτι πρωτοφανές για έναν πολιτισμόν που συνήθως χρησιμοποιούσε στερεότυπα, προκειμένου να απεικονίσει τους φαραώ του ως τέλειους θεούς. Αντίθετα ο Ανκχάφ είναι συναρπαστικά φυσιολογικός στην όψη, «είναι άμεσα αναγνωρίσιμος ως πραγματικό πρόσωπο», όπως λέει η Ικράμ. «Αν τον ντύσετε με κοστούμι, θα μπορούσε να περπατήσει στην Πέμπτη Λεωφόρο αυτή τη στιγμή»!

Αν και η προτομή πάντως, αποκτήθηκε νόμιμα, κατόπιν δωρεάς της αιγυπτιακής κυβέρνηση στον Ράισνερ το 1927, αυτό δεν συνέβη χωρίς μια δόση σκιώδους πολιτικής: Ανατολικά της Μεγάλης Πυραμίδας, ο Ράισνερ είχε ανακαλύψει επίσης, τον τάφο της Χετεφερές Α΄ που ήταν βασίλισσα της Αιγύπτου κατά τη διάρκεια της Τέταρτης Δυναστείας, ένα ιδιαίτερα αξιοσημείωτο εύρημα, καθώς ήταν ακόμα άθικτος. Και καθώς ο νόμος απαγόρευε στους ανασκαφείς να οικειοποιηθούν τα ευρήματα, η προτομή του Αμκχάφ ήταν ένα είδος δώρου καλής θέλησης, με τις ευχαριστίες που δεν «εξαφανίστηκαν» τα αντικείμενα…