Πάπας Λέων ΙΔ΄: Τι μπορεί να περιμένει η τέχνη και η πολιτιστική κληρονομιά από τον νέο Ποντίφικα

Δύο χρόνια πριν, τον Μάρτιο του 2023 θραύσματα από τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα επέστρεφαν στην Ελλάδα, ύστερα από την υψηλού συμβολισμού κίνηση του Πάπα Φραγκίσκου να παραχωρήσει τα πολύτιμα αυτά έργα από τα Μουσεία του Βατικανού, προκειμένου να ενταχθούν στο Μουσείο Ακρόπολης.

Η απόφαση όμως, είχε ληφθεί μήνες πριν, από τον Νοέμβριο του 2022 και ήταν γεμάτη διπλωματικό συμβολισμό, καθώς είχε ακολουθήσει την επίσκεψη του Πάπα στην Αθήνα ένα χρόνο νωρίτερα. Όταν ο Ποντίφικας  είχε επισκεφθεί τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο Β’, Προκαθήμενο της Εκκλησίας της Ελλάδος και είχε πραγματοποιήσει νυχτερινή επίσκεψη στον Παρθενώνα. «Η ιστορία κάνει αισθητό το βάρος της και εδώ, σήμερα. Νιώθω την ανάγκη να ζητήσω εκ νέου τη συγχώρεση του Θεού και των αδελφών μας για τα λάθη που διέπραξαν πολλοί Καθολικοί», όπως είχε πει τότε ο Πάπας Φραγκίσκος.

Τα τρία θραύσματα, συγκεκριμένα το τμήμα της κεφαλής ενός αλόγου από το δυτικό αέτωμα, η κεφαλή ενός άνδρα που κρατάει δίσκο και το ανάγλυφο που απεικονίζει γενειοφόρο ανδρικό κεφάλι φυλάσσονταν στις συλλογές του Βατικανού από τον 19ο αιώνα, στο Γρηγοριανό Μουσείο Κοσμικής Τέχνης, που φιλοξενεί  αρχαιότητες  της Αγίας Έδρας. Σε μία εποχή, που οι προσπάθειες της χώρας εντείνονται, προκειμένου να ευοδωθεί το αίτημα για την επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα, η ιστορικής  σημασίας πρωτοβουλία του Πάπα Φραγκίσκου είχε δώσει το σαφές μήνυμα για την επιστροφή τους  ενώ όπως είχε πει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη έδειξε «με τον καλύτερο δυνατό τρόπο πώς μπορεί ο πολιτισμός να συμβάλει καθοριστικά στον διάλογο, στην ειρήνη, στην συμφιλίωση των κοινοτήτων».

Η σπουδαία αυτή χειρονομία δεν ήταν η μόνη ωστόσο, στον χώρο του πολιτισμού από τον Πάπα Φραγκίσκο, καθώς μία σειρά και από άλλες, που έχουν να κάνουν με την τέχνη,  την αποκατάσταση της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και την σύγχρονη δημιουργία έδωσαν μια νέα διάσταση στον ρόλο του προκαθήμενου της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας.

Και το ερώτημα, που προκύπτει τώρα και συζητείται στον κόσμο της τέχνης είναι, αν  θα συνεχίσει και ο μόλις εκλεγείς Πάπας Λέων ΙΔ΄ την δράση του προκατόχου του, ακολουθώντας την κληρονομιά που παρέλαβε.

Οι θησαυροί του Βατικανού

Πνευματικός ηγέτης των 1,3 δισεκατομμυρίων Καθολικών του κόσμου, 267ος  κάτοχος του αξιώματος ως διάδοχος του Αγίου Πέτρου ο νέος Πάπας γίνεται ταυτόχρονα και  ιδιοκτήτης των μεγάλων θησαυρών τέχνης και αρχιτεκτονικής  της πόλης του Βατικανού. Τα παραδείγματα εξάλλου, των τελευταίων Ποντίφικων δείχνουν, ότι αυτό το αξίωμα, του προσδίδει  το κύρος και τις αρχές ώστε να είναι ένας ισχυρός ηγέτης σε πολλούς τομείς, από την ιστορία της τέχνης έως την κλιματική αλλαγή,  που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους καλλιτεχνικούς και γενικότερα πολιτιστικούς οργανισμούς.

Ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ έχει έτσι, την απόλυτη ευθύνη όχι μόνο για τα Μουσεία και τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού με τις συλλογές τους, που καλύπτουν δύο χιλιετίες Χριστιανισμού, αλλά και για όλη την δομημένη κληρονομιά του μικροσκοπικού αυτού κράτους στην καρδιά της Ρώμης. Εκτός από τον Άγιο Πέτρο, το μεγάλο αναγεννησιακό οικοδόμημα και κτήριο ιδιαίτερης θρησκευτικής και αρχιτεκτονικής σημασίας  περιλαμβάνονται  ακόμη, η Καπέλα Σιξτίνα  με το διάσημο σύνολο τοιχογραφιών του τέλους του 15ου  – αρχών 16ου αιώνα, η Καπέλα Νικολίνα, παρεκκλήσι – κόσμημα, καθώς είναι διακοσμημένο με τοιχογραφίες του Φρα Αντζέλικο και οι Αίθουσες του Ραφαήλ στο Αποστολικό Παλάτι του Βατικανού με το έργο του καλλιτέχνη «Η Σχολή των Αθηνών» να αποτελεί το κορυφαίο από τα αριστουργήματά του.

Το Βατικανό κατέχει και συντηρεί όμως επίσης και τρεις παπικές βασιλικές στη Ρώμη, που βρίσκονται εκτός της πόλης του Βατικανού αλλά ανήκουν και διοικούνται από την Αγία Έδρα. Είναι η Σάντα Μαρία Ματζόρε, ο Άγιος Ιωάννης στο Λατεράνο και ο  Άγιος  Παύλος Εκτός των Τειχών.

Οι προκάτοχοι Λέοντες

 Άλλο έργο του Ραφαήλ εξάλλου, στο Αποστολικό Παλάτι είναι «Η Συνάντηση του Λέοντα του Μεγάλου και του Αττίλα» (1514), που απεικονίζει τη στιγμή, που ο πρώτος Πάπας Λέων αντιμετώπισε, το 452  τον Αττίλα, τον τρομερό αρχηγό των Ούννων στις όχθες της λίμνης Γκάρντα για να τον πείσει -με επιτυχία- να μην εισβάλει στην Ιταλία ή να προχωρήσει στην επίθεση στη Ρώμη. Σ΄αυτήν την τοιχογραφία ο  Πάπας Λέων Α’  με παπικό στέμμα και ιππεύοντας ένα υπέροχο λευκό άλογο υψώνει το δεξί του χέρι ενώ μία θαυματουργή εμφάνιση των Αγίων Πέτρου και Παύλου με τα σπαθιά τους βρίσκονται από πάνω τους, με τον Αττίλα να κοιτάζει τους ιπτάμενους αγίους, προσκυνημένος και γεμάτος δέος.

 Δύο άλλοι Λέοντες, οι Πάπες Λέων Ι΄ και ΙΑ΄ ήταν μέλη της μεγάλης οικογένειας των Μεδίκων, που προστάτευαν την τέχνη. Μάλιστα ο Τζιοβάνι ντι Λορέντζο των Μεδίκων – Πάπας Λέων Ι΄-  γιος του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς εικονίζεται  σε ένα από τα πιο προσωπικά και απροσδόκητα παπικά πορτρέτα του Ραφαήλ, μαζί με τους καρδινάλιους Τζούλιο των  Μεδίκων και Λουίτζι των Ρόσι  (1518-20), που τώρα βρίσκεται στη συλλογή των Μουσείων Ουφίτσι.

Τα Μουσεία του Βατικανού

Υπό τον Πάπα Φραγκίσκο και τον προκάτοχό του  Βενέδικτο ΙΣΤ΄ τα Μουσεία του Βατικανού συμμετείχαν εξάλλου,  όπως ποτέ άλλοτε σε δάνεια εκθέσεων από και προς διεθνή μουσεία ενώ παράλληλα και οι δύο είχαν δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα έργα συντήρησης στα Μουσεία του Βατικανού. ΄Οπως είχε δηλώσει μάλιστα ο  Άρνολντ Νέσελρατ, πρώην διευθυντής των τμημάτων Ιστορίας της Τέχνης των Μουσείων του Βατικανού,  ο Βενέδικτος συμμετείχε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον,  το 2023 στην έρευνα για την αποκατάσταση του παρεκκλησίου Καπέλα Παολίνα του Βατικανού, που φιλοξενεί τις δύο τελευταίες τοιχογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου, την «Μεταστροφή του Σαούλ» και την «Σταύρωση του Αγίου Πέτρου» (1542-49). Ο Πάπας είχε δεχθεί ανεβεί μάλιστα στην σκαλωσιά και να αγγίξει τα έργα.

Μία από τις τελευταίες εμφανίσεις όμως,  του Φραγκίσκου πριν από λίγο καιρό  ήταν να μεταφερθεί με το αναπηρικό καροτσάκι του στον κυρίως ναό του Αγίου Πέτρου, λίγες μέρες πριν από τον θάνατό του, ντυμένος ανεπίσημα, προκειμένου να ευχαριστήσει τους συντηρητές των Μουσείων του Βατικανού, που είχαν πρόσφατα ολοκληρώσει τις εργασίες αποκατάστασης των τάφων δύο μεγάλων πρωτοπόρων της κατασκευής του Αγίου Πέτρου: Του μνημείου από χαλκό και μάρμαρο του Γουλιέλμο ντελα Πόρτα προς τιμήν του Παύλου Γ΄ (1549-75) και του μνημείου του Τζαν Λορέντζο Μπερνίνι για τον Ουρβανό Η΄ (1627-47).

Ιστορικές συναντήσεις με καλλιτέχνες

Μεγάλο άνοιγμα στην σύγχρονη τέχνη είχε γίνει όμως, από τον Πάπα  Παύλο ΣΤ΄ (1963-1978), που το 1973 προχώρησε σε μία εντυπωσιακή κίνηση με την απόκτηση σύγχρονων έργων τέχνης για τα Μουσεία του Βατικανού. Ανρί Ματίς,  Μαρκ Σαγκάλ,  Πάμπλο Πικάσο,  Σαλβαδόρ Νταλί,  Τζόρτζιο Μοράντι,  Χένρι Μουρ, Τζάκομο Μαντζού και Γκράχαμ Σάδερλαντ βρήκαν έτσι στέγη στο Βατικανό ήταν οι πρώτοι που βρήκαν τότε στέγη στο Βατικανό.

Ακολούθως, ο  Βενέδικτος ΙΣΤ΄, με την υποστήριξη του Αντόνιο Παολούτσι, επικεφαλής των Μουσείων του Βατικανού, και του Αρχιεπισκόπου Τζανφράνκο Ραβάσι, υπουργού Πολιτισμού του Βατικανού δημιούργησε μια νέα σύνδεση με τη σύγχρονη τέχνη, που οδήγησε στην απόκτηση του πρώτου περίπτερου του Βατικανού στην Μπιενάλε της Βενετίας, το 2013 ενώ  αργότερα, το 2018 αποκτήθηκε και το πρώτο περίπτερο στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής.

 Στις 21 Νοεμβρίου 2009 εξάλλου, ο Βενέδικτος πραγματοποίησε  μία ιστορική συνάντηση στην Καπέλα Σιξτίνα με μία διεθνή ομάδα εκατοντάδων καλλιτεχνών από πολλούς κλάδους, συμπεριλαμβανομένων των Μπιλ Βιόλα, Ανίς Καπούρ και του δικού μας Γιάννη Κουνέλη, όπως και των αρχιτεκτόνων Ντάνιελ Λίμπεσκιντ και Ζάχα Χαντίντ. Αντίστοιχη συνάντηση είχε γίνει 45 χρόνια πριν, από τον Παύλο ΣΤ΄ και σ΄ αυτήν ακριβώς είχε αναφερθεί και ο Βενέδικτος  επαναλαμβάνοντας τα λόγια του: «Σας χρειαζόμαστε. Χρειαζόμαστε τη συνεργασία σας για να εκτελέσουμε το έργο μας, το οποίο συνίσταται στο να κηρύττουμε και να κάνουμε προσιτά και κατανοητά στο μυαλό και τις καρδιές του λαού μας τα έργα του πνεύματος».

 Ο Πάπας στην Μπιενάλε

 Το 2021  ο Πάπας Φραγκίσκος είχε εγκαινιάσει όμως μία  αίθουσα σύγχρονης τέχνης στην Βιβλιοθήκη του Βατικανού, κάνοντας  πράξη την θέση του για την τέχνη, όπως την είχε παρουσιάσει στο βιβλίο του «Η άποψή μου για την τέχνη», το 2015, βασισμένο στις συνομιλίες του με τη δημοσιογράφο  Τιτσιάνα Λούπι. «Τα Μουσεία του Βατικανού πρέπει να προσπαθούν να είναι ένας χώρος ομορφιάς και φιλοξενίας.  Πρέπει να αγκαλιάσουν νέες μορφές τέχνης. Πρέπει να ανοίξουν τις πόρτες τους σε ανθρώπους από όλο τον κόσμο και να χρησιμεύσουν ως μέσο διαλόγου μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών, ως μέσο ειρήνης», όπως είχε πει.

 Ο Φραγκίσκος  παρευρέθηκε και  στην Μπιενάλε της Βενετίας του 2024 κι έγινε έτσι, ο πρώτος ποντίφικας που επισκέφθηκε την διεθνή αυτή διοργάνωση.  Ενώ όταν περιηγήθηκε στο περίπτερο του Βατικανού ανέφερε και την εκλιπούσα καθολική μοναχή και ακτιβίστρια Κορίτα Κεντ, η οποία όπως είπε, μαζί με την Φρίντα Κάλο και την Λουίζ Μπουρζουά είναι γυναίκες καλλιτέχνιδες των οποίων τα έργα έχουν «κάτι σημαντικό να μας διδάξουν».

Στην ίδια επίσκεψη απευθυνόμενος σε ένα πλήθος 10.000 ατόμων στην Πλατεία του Αγίου Μάρκου, ο Φραγκίσκος  επισήμανε όμως, και τον κίνδυνο που διατρέχει η Βενετία από την κλιματική αλλαγή: «Η Βενετία είναι ένα με τα νερά στα οποία βρίσκεται και χωρίς τη φροντίδα και την προστασία αυτού του φυσικού περιβάλλοντος θα μπορούσε ακόμη και να πάψει να υπάρχει», όπως είχε διαμηνύσει. Ήταν ο πρώτος άλλωστε, που έθεσε ένα ισχυρό μοντέλο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στο καθολικό δόγμα, εκδίδοντας το Laudato Si’, το οποίο αφορούσε στην κλιματική κρίση και ζητούσε κοινή διαχείριση του περιβάλλοντος. Μία εγκύκλιο που είχε εκδοθεί πριν από την υπογραφή της συμφωνίας του ΟΗΕ για το κλίμα, το 2015.

Ο Φραγκίσκος είχε συνδέσει την κλιματική κρίση με την ισότητα εισοδήματος και την αποστολή του Πάπα προς τους φτωχούς, κάτι που και ο Λέων ΙΔ΄ υποστήριξε δημόσια τον περασμένο Νοέμβριο σε σχετικό συνέδριο στη Ρώμη. Η κλιματική αλλαγή μαζί με τον πολιτισμό συνιστούν, όπως είναι φανερό σοβαρά πεδία ενδιαφέροντος για την ρωμαιοκαθολική εκκλησία, απομένει έτσι να διαπιστωθεί πώς και πόσο ο νέος Πάπας θα δραστηριοποιηθεί σε αυτά.