Ο Θεόφιλος στο Παρίσι: Πέντε έργα του σε δημοπρασία

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας που πέθανε με ηρωικό θάνατο υπερασπιζόμενος την Κωνσταντινούπολη στις 29 Μαΐου 1453

…«τα βούκινα ξαναφυσούν, οι σάλπιγγες επαίξαν, / κι απ’ όλους τον Ρωτόκριτο στο νίκος εδιαλέξαν./ Επήγε εμπρός εις του Ρηγός, πεζεύγει, γονατίζει,/ και τη χρουσήν του κεφαλή με Τζόγια τη στολίζει./ Την Τζόγια εκείνη πιάνοντας η Αρετή στη χέρα,/ στολίζει τόν πολυαγαπά εκείνην την ημέρα…».

Μπορεί το έργο του Θεόφιλου «Η Αρετούσα στεφανώνει τον Ερωτόκριτο με το στεφάνι της νίκης» να μην είναι το ακριβότερο, που βγαίνει σήμερα σε δημοπρασία από τους Bonhams στο Παρίσι, σίγουρα όμως είναι το μοναδικό, που εικονογραφεί ακριβώς τους στίχους του έπους του Βιτσέντζου Κορνάρου.

Ανάμεσα στα αριστουργήματα της ελληνικής τέχνης στο Greek Sale του οίκου, με κορυφαίο φυσικά την εμβληματική «Αποθέωση του Αθανάσιου Διάκου» του Κωνσταντίνου Παρθένη, πέντε έργα του Θεόφιλου διεκδικούν κι αυτά την προσοχή.

Μιλούν με τη γνήσια γλώσσα και το πηγαίο πάθος του, συνδέοντας μαγικά την ιστορία με τον μύθο, τους ήρωες και τα πάθη τους με τη ζωή των απλών ανθρώπων κι έχοντας πάντα ως κυρίαρχο νήμα να τα ενώνει, την βαθιά ελληνικότητα του ίδιου του δημιουργού τους.

Με το στεφάνι της νίκης

Μεγαλειώδες έργο της κρητικής ποίησης, που γράφτηκε από τον Βιντσέντζο Κορνάρο γύρω στο 1640, ο Ερωτόκριτος έχει ριζώσει βαθιά στην ελληνική ψυχή. Δίνοντας μεγάλη σημασία στην αληθινή αγάπη, το θάρρος και τον πατριωτισμό, το ποίημα γνώρισε τεράστια δημοτικότητα και ο ήρωάς του έγινε αναπόφευκτα ένα σύμβολο του Ελληνισμού, εξυψωμένος δίπλα στον Διγενή Ακρίτα και τον Μέγα Αλέξανδρο. Ακριβώς τους ήρωες δηλαδή του Θεόφιλου, που αναπαρέστησε συχνά στα έργα του. Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός, ότι το θρυλικό ξύλινο σεντούκι του Θεόφιλου, που είχε πάντα μαζί του περιείχε και μια δημοφιλή έκδοση αυτού του περίφημου ηρωικού και ρομαντικού έπους.

Στον πίνακά του έτσι, «Η Αρετούσα στεφανώνει τον Ερωτόκριτο με το στεφάνι της νίκης» εικονογραφεί τη σκηνή που περιγράφεται στους στίχους 2420-2430 του Canto B. συνδυάζοντας τα κόκκινα και μπλε χρώματα της βυζαντινής παράδοσης με τις δυτικές μεσαιωνικές επιρροές. Κάτω δεξιά υπάρχει, κατά τα συνήθη, και η γραπτή περιγραφή του για τη στέψη του Ερωτόκριτου από την Αρετούσα με χρυσό στεφάνι, μετά τη νίκη του εναντίον του πρίγκιπα Κυπρίδημου στον αγώνα με κοντάρια (την γκιόστρα, όπως λέει ο Κορνάρος).

Το έργο δημοπρατείται από 50.000 – 70.000 ευρώ.

Ο Παλαιολόγος

Μία από τις λίγες σωζόμενες τοιχογραφίες του Θεόφιλου είναι εξάλλου «Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας που πέθανε με ηρωικό θάνατο υπερασπιζόμενος την Κωνσταντινούπολη στις 29 Μαΐου 1453». Ένα μνημειώδες έργο, που βρισκόταν αρχικά στον τοίχο ενός σπιτιού στη Λέσβο και από εκεί αποτοιχίσθηκε προκειμένου να σωθεί. Είναι γεγονός, ότι στην πατρίδα του τη Μυτιλήνη, όπου επέστρεψε γύρω στο 1926 μετά από μια σαραντάχρονη οδύσσεια, ο Θεόφιλος πέρασε μια πολύ δημιουργική και παραγωγική περίοδο, κατά την οποία ζωγράφισε μερικά από τα καλύτερα έργα του. Στις διάσημες τοιχογραφίες του τα περιγράμματα σχεδιάζονται με τόλμη, το κιαροσκούρο είναι δυνατό ενώ οι λεπτομέρειες και τα στολίδια των ενδυμάτων αποδίδονται με γρήγορες πινελιές.

«Ένιωσα μια χαρά παιδική, αγνή και βαθιά. Το καφενείο του χωριού φαινόταν σαν ένα μαγικό κλουβί, στολισμένο με εκθαμβωτικά πετράδια, μέσα στο οποίο τραγουδούσε σαν πουλί η ελληνική ψυχή», είχε γράψει χαρακτηριστικά ο πεζογράφος Κώστας Ουράνης, όταν είδε για πρώτη φορά τις τοιχογραφίες του Θεόφιλου στη Λέσβο.

Οι περισσότερες από αυτές έχουν χαθεί εδώ και καιρό. Γι΄αυτό κι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Τον βλέπουμε έφιππο στο κέντρο της σύνθεσης, και αναπόφευκτα θυμόμαστε τον Μέγα Αλέξανδρο του ζωγράφου. Μπορεί να τους χωρίζουν αιώνες, όμως για τον Θεόφιλο, αυτό δεν υπήρξε ποτέ πρόβλημα. Γιατί με την ενστικτώδη γνώση του και την έντονη αίσθηση του ιστορικού παρελθόντος, μπορούσε να περάσει με άνεση από τη μια εποχή στην άλλη, αποτυπώνοντας την περασμένη δόξα ως μια μορφή αιωνιότητας, που αναγεννιέται συνεχώς.

Πέρα απ΄ αυτό, οι λεπτομέρειες είναι συγκλονιστικές: Ενώ η μάχη μαίνεται, στην κάτω δεξιά άκρη της σύνθεσης αποδίδεται η λιτανεία για τη σωτηρία της Κωνσταντινούπολης, όπως γνωρίζουμε ότι έγινε μετά την λειτουργία στην Αγία Σοφία, με τους πολεμιστές να δέχονται την ευλογία των ιερέων.

Η εκτίμηση γι’ αυτό το έργο είναι από 120.000-180.000 ευρώ.

Μεγαλέξανδρος

Και ακολουθεί ένας «Μέγας Αλέξανδρος στη μάχη» (με εκτίμηση από 40.000 ως 50.000 ευρώ). Ένα έργο δυναμικό, στο οποίο ο πιο αγαπημένος ήρωας του Θεόφιλου, πανίσχυρος, βασιλικός και όμορφος σαν ολύμπιος θεός, δίνει το σύνθημα στους Μακεδόνες του να επιτεθούν εναντίον του βασιλιά Πόρου της Ινδίας στη νικηφόρα μάχη του Υδάσπη ποταμού, το 326 π.Χ. Η χρυσή του πανοπλία αστράφτει, το ίδιο και των πολεμιστών του, σε αντίθεση με την ταπεινή εμφάνιση των αντιπάλων ενώ εξαιρετικά έχει αποδοθεί ο Βουκεφάλας, το θρυλικό άλογο του Αλέξανδρου.

Ο Θεόφιλος εδώ εξερευνά την ιστορία, που έχει εξάψει τη φαντασία του από την παιδική του ηλικία. Είναι γνωστό εξάλλου, πως συχνά «ντυνόταν» Μεγαλέξανδρος, αφηγούμενος με τον δικό του τρόπο τα κατορθώματα του μακεδόνα στρατηλάτη. Το σύνολο εν τέλει, όπως όλα τα έργα του Θεόφιλου υποδεικνύει τις ρίζες του στη βυζαντινή και τη λαϊκή παράδοση, θυμίζοντας περιγραφές από τα δημοτικά τραγούδια.

Ο Θεόφιλος κράτησε ζωντανό τον Αλέξανδρο στην παράδοση, η οποία είχε αναπτυχθεί από την περίοδο της Τουρκοκρατίας ως ενσάρκωση των ονείρων της απελευθέρωσης των Ελλήνων, όπως έχει σημειώσει και ο Οδυσσέας Ελύτης. Κοινωνός κι αυτός άλλωστε, του ίδιου μύθου, από την εποχή που ο παππούς του τον κάθιζε στα γόνατα και διηγούνταν παλιές ιστορίες για τον Μέγα Αλέξανδρο, ώσπου ο μικρός να κλείσει τα μάτια και να ονειρευτεί τα μεγάλα κατορθώματα αυτού του ήρωα.

***Ο Μέγας Αλέξανδρος στη μάχη του Υδάσπη ποταμού***

Το πανηγύρι της καλής σοδειάς

Ιδιαίτερο το θέμα αλλά πάντα με τον αυθορμητισμό και τη ζωντάνια της γιορτής στη φύση είναι αυτό, που αποδίδεται στο έργο «Πανηγύρι της εσοδείας του κονιάκ του Ανδρέου Καμπά εν Πειραιεί». Όπως λέει λοιπόν και η επιγραφή στο επάνω μέρος του πίνακα, πρόκειται για μια συνάθροιση αγροτών που γιορτάζουν την καλή σοδειά. Οι άντρες με τις φουστανέλες τους και παίζοντας όργανα συνοδεύουν ένα καρότσι, που κουβαλάει το γεμάτο βαρέλι, ενώ για την ολοκλήρωση της βακχικής γιορτής ένας γέρος υποδύεται τον Διόνυσο και δίνει το γενικό πρόσταγμα.

Όλοι σηκώνουν τα ποτήρια στην υγεία του οινοποιού και της συζύγου του, που εικονίζονται σε μιαν άκρη φορώντας δυτικά ρούχα. η σύνθεση συμπληρώνει μια μεγάλη ομάδα γυναικών -σε κάποια απόσταση από τους άντρες- τα φυτεμένα αμπέλια, που δείχνουν την προέλευση του κονιάκ, ακόμη και τις εγκαταστάσεις οινοποίησης στο βάθος.

Μια εξαιρετική σύνθεση, που δείχνει πόσο εντυπωσίασε τον καλλιτέχνη αυτό το χαρμόσυνο γεγονός, το οποίο απέδωσε με κάθε προσοχή. «Ο Θεόφιλος χωρίς να το καταλαβαίνει, προσπάθησε να φωτίσει την αλήθεια της ελληνικής φύσης, με τον άνθρωπο να αποτελεί μέρος της», όπως έχει γράψει ο ζωγράφος Ορέστης Κανέλλης, από τους πρώτους που ανακάλυψε το έργο του Θεόφιλου.

«Οι πίνακές του είναι πεδία σχημάτων και μείξεις χρώματος, που είναι αναπόσπαστα με το φυσικό περιβάλλον και τον βοηθούν να εκφράσει ένα συνολικό συναίσθημα που πηγάζει από την ίδια τη ζωή, ένα συναίσθημα που βασίζεται στην καθαρή όραση και την παρατήρηση της φύσης. Όταν βλέπουμε μια υπαίθρια σκηνή του Θεόφιλου δεν πιστεύουμε ότι βλέπουμε το τοπίο από απόσταση, αλλά μάλλον ότι ζούμε σε αυτό, ότι πραγματικά περπατάμε μέσα από αυτό. Μόνο ο Μπονάρ και ο Θεόφιλος μπόρεσαν να μεταφέρουν αυτό το συναίσθημα».

Η εκτίμηση του έργου είναι από 40.000 ως 60.000 ευρώ.

Τα πορτρέτα

Δύο πορτρέτα σε ένα, στον τελευταίο πίνακα, όπου απεικονίζονται ένας ενήλικας άντρας και ένα κορίτσι, με διαφορετικό και το τοπίο γύρω τους. Κάτοικοι της Μυτιλήνης
σαφώς, πρόσωπα που έχουν κινήσει το ενδιαφέρον του ζωγράφου για να τα απαθανατίσει με το πινέλο του. Στο δεξί μέρος της εικόνας κυριαρχεί η επιβλητική παρουσία ενός μυστακοφόρου άνδρα με την παραδοσιακή φορεσιά του ανατολικού Αιγαίου: μαύρη βράκα, γιλέκο, ζώνη –μαντήλι τυλιγμένο γύρω από τη μέση και βελούδινο κάλυμμα κεφαλής. Στα αριστερά του, μια νεαρή κοπέλα με ευρωπαϊκά ρούχα, καθισμένη σε μια ψηλή καρέκλα, που έχει τοποθετηθεί σ΄έναν αστικό κήπο. Ιδιαίτερη η έκφρασή της, μια σκανδαλιάρικη γκριμάτσα, θα έλεγε κανείς προς τον ζωγράφο, που την ζωγραφίζει. Μια εικόνα, που θα μπορούσε να είναι και λήψη φωτογραφίας.

Όλο ζωντάνια άλλωστε και τα δύο πρόσωπα κοιτούν κατευθείαν μπροστά σε μια απρόσκοπτη συνομιλία με τον ζωγράφο και τον θεατή. Και παρ΄ότι στο έργο διαφαίνεται μία δυτική πινελιά, οι μακραίωνες βυζαντινές και λαϊκές παραδόσεις στην τέχνη του Θεόφιλου υπερτερούν ενώ τα δυνατά και ζεστά χρώματα αποδεικνύουν την κατάκτηση, που έχει επιτύχει με το χρόνο.

Το έργο εκτιμάται από 15.000 – 20.000 ευρώ.