Οι γιορτές στη βυζαντινή αυτοκρατορική αυλή της Κωνσταντινούπολης

Ποιες ήταν οι εορταστικές τελετουργίες στην αυλή του βυζαντινού αυτοκράτορα; Ποια η πορεία του από τα ανάκτορα προς την Αγία Σοφία; Και ποια η επίσημη ενδυμασία του; Πώς ήταν το επίσημο αυτοκρατορικό τραπέζι με τα πολυτελή σκεύη; Πότε και πώς καθιερώθηκαν οι χριστιανικές γιορτές και ποια ήταν τα έθιμα του Δωδεκαημέρου;

Αρχαιολόγοι, ιστορικοί της τέχνης, ειδικοί επιστήμονες στην ιστορία και τον πολιτισμό του Βυζαντίου απαντούν με κείμενά τους στο επετειακό αφιέρωμα του mononews για τις Γιορτές των Χριστουγέννων.

 

Οι γιορτές στη βυζαντινή αυτοκρατορική αυλή της Κωνσταντινούπολης

Γράφει η βυζαντινολόγος δρ Παρή Καλαμαρά

 

Ακολουθεί το κείμενο

Για την καθημερινότητα των Βυζαντινών και συνακόλουθα για τις γιορτές και τα γλέντια τους λίγα πράγματα γνωρίζουμε. Οι όποιες πληροφορίες μάς παρέχουν πρωτίστως οι γραπτές και, δευτερευόντως, οι εικονογραφικές πηγές δίδονται άκρως αποσπασματικά, στο περιθώριο άλλων θεμάτων. Στο επίκεντρο μάλιστα των εορτασμών είναι κατεξοχήν θρησκευτικές γιορτές που συχνά συνδέονται με δημόσιες εκδηλώσεις, ακολουθίες, λιτανείες και πανηγύρεις, με πάνδημο χαρακτήρα.

Ιδιαίτερη κατηγορία εορταστικών εκδηλώσεων αποτελούν εκείνες που συνδέονται με το αυτοκρατορικό παλάτι του Βυζαντίου. Ένα ιδιαίτερο είδος πηγών, τα τυπικά της Αυλής, έχουν διασώσει μέχρι σήμερα όψεις του τελετουργικού τους. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το συνθετικό έργο Περί Βασιλείου Τάξεως του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου (905-959), το οποίο περιλαμβάνει τόσο πληροφορίες της εποχής του αυτοκράτορα όσο και προηγούμενων περιόδων, παρέχοντάς μας σε κάθε περίπτωση πλούσιες πληροφορίες για το αντικείμενο των εορτών του παλατιού και για επιμέρους όψεις των εορτασμών.

Η βασική ομάδα των αυλικών εορτασμών συνδέονται με τις θρησκευτικές εορτές, όπως τα Χριστούγεννα, τα Φώτα, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, το Γενέσιο της Θεοτόκου κ.λπ., που απλώνονται σε ολόκληρο το βυζαντινό έτος, καθιστώντας παράλληλα απτό το πέρασμα του χρόνου. Επίσης με σημαντικά γεγονότα της ζωής του αυτοκράτορα και της οικογένειάς του, όπως είναι για παράδειγμα ένας γάμος, η γέννηση παιδιού ή η στέψη αυτοκράτορα / συναυτοκράτορα.

Οι εορτασμοί περιλαμβάνουν κάποια βασικά δομικά στοιχεία που απαντούν σε περισσότερες περιστάσεις. Για παράδειγμα, συχνά πραγματοποιείται πομπή για τη μετάβαση των αυτοκρατόρων στην Αγία Σοφία. Η διοργάνωση της πομπής ξεκινά από την παραμονή της εορτής, οπότε μεταξύ άλλων δίδεται και εντολή στον έπαρχο της Πόλης να καθαρίσει και να ευπρεπίσει τις οδούς που θα περάσει η αυτοκρατορική πομπή, αλλά και να τις στολίσει με κισσό, δάφνη, μυρτιά, δεντρολίβανο και με όλα τα διαθέσιμα κάθε εποχή άνθη που ευωδιάζουν

Τα «αλλάξιμα» του αυτοκράτορα

Ανάλογα με την εορτή μπορεί να παραλλάσσει η διαδρομή και οι στάσεις που γίνονται κατά τη διάρκειά της καθώς τα ενδύματα των συμμετεχόντων. Η συνήθης διαδικασία προβλέπει ανήμερα της εορτής, το πρωί, οι υπεύθυνοι για τα αλλάξιμα (επίσημα ενδύματα) του κουβουκλείου να μεταφέρουν τα αυτοκρατορικά ενδύματα στο οκτάγωνο κουβούκλειο του ανακτόρου της Δάφνης, δηλαδή πριν τον ναό του αγίου πρωτομάρτυρος Στεφάνου.

Εκεί οι δεσπότες που θα εξέλθουν από τον ιερό κοιτώνα με σκαραμάγγια (είδος ενδύματος) θα φορέσουν τα χρυσοπερίκλειστα σαγία και συνεχίζουν την πορεία τους. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως, που προσδιορίζονται ρητά η διαδικασία μπορεί να παραλλάξει. Για παράδειγμα κατά το Γενέσιο της Θεοτόκου οι δεσπότες δεν στέφονται όπως σε άλλες περιστάσεις πομπής, και μάλιστα εξέρχονται από τον κοιτώνα με διβητήσια (είδος ενδύματος) και στο οκτάγωνο φορούν τις δικές του χλανίδες.

Επίσης, κατά τη διάρκεια της διαδρομής του προς την Αγία Σοφία (το ίδιο συμβαίνει και κατά την επιστροφή των δεσποτών προς το Ιερό Παλάτι) και ενόσω η πομπή διασχίζει την πόλη δέχεται σε προκαθορισμένα σημεία τις επευφημίες και τις ευχές των υπηκόων του μέσα από τις οργανωμένες δομές των δήμων, κυρίως των Βένετων και των Πράσινων: π.χ «Πολλά έτη εις πολλά», «Άγιε».

Μάλιστα στο Τριβουνάλιο, το πρώτο σημείο της διαδρομής από τα έξι όπου οι δήμοι υποδέχονται και επευφημούν τον αυτοκράτορα, έχει γίνει ιδιαίτερος στολισμός της περιοχής από τους βεστιοπράτες (τεχνίτες και έμποροι ενδυμάτων) και τους αργυροπράτες (έμποροι πολυτίμων σκευών) με πορφυρά μεταξωτά (βλαττία) και άλλα πολύτιμα υφάσματα και πέπλα. Άλλοτε μουσικά όργανα, όπως αυλοί, συνοδεύουν τη υποδοχή του αυτοκράτορα από τους δήμους – κατά τη διάρκεια για παράδειγμα της πομπής του Ευαγγελισμού.

Φυσικά η συμμετοχή του αυτοκράτορα στη Θεία Ακολουθία, όταν φτάσει στη Μεγάλη Εκκλησία ή σε τυχόν άλλο ναό που εορτάζει, συνιστά βασικό κομμάτι όλων των θρησκευτικών εορτών. Σε αρκετές περιπτώσεις, όπως την Κυριακή του Πάσχα, ακολουθεί γεύμα στο Παλάτι, όπου ο αυτοκράτορας συντρώγει με αξιωματούχους που έχει προσκαλέσει, κάποτε δε και με πρέσβεις σπουδαίων εθνών. Σε αρκετές περιπτώσεις ο αυτοκράτορας συντρώγει στο τρικλίνιο του Παλατιού με τον πατριάρχη και φίλους

Οι εορτασμοί

Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω είναι συνήθεις πτυχές των θρησκευτικών εορτών χωρίς ωστόσο να περιγράφουν αναλυτικά όλες τις πτυχές καθεμίας εξ αυτών. Σε κάθε περίπτωση, ιδιαίτερη σημασία έχει το άνοιγμα των εορτασμών στην πόλη και η συμμετοχή, έστω και τυποποιημένη, των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης.

Ιδιαίτερες στιγμές που συνδέονται κατά βάση με την προσωπική ζωή της αυτοκρατορικής οικογένειας, με την υποδοχή ξένων απεσταλμένων (βλ. υποδοχή Σαρακηνών ή της Έλγας της Ρώσαινας ή με ιστορικά γεγονότα παρέχουν επίσης αφορμή για εορτασμούς που περιγράφονται στο δεύτερο Βιβλίο του Περί Βασιλείου Τάξεως.

Κατά τον εορτασμό για παράδειγμα θριάμβου στο Φόρο (δημόσιος χώρος – πλατεία της Κωνσταντινούπολης) μετά από στρατιωτική νίκη κατά των εχθρών της αυτοκρατορίας πραγματοποιείται μεγαλοπρεπής τελετή στην οποία μετέχει το παλάτι και ο λαός της πρωτεύουσας. Στο πλαίσιο αυτής εντάσσεται αυτοκρατορική πομπή προς το Φόρο, ψάλλονται επινίκιοι ύμνοι, ακούγονται ευχές και επευφημίες για τους δεσπότες. Ακολουθώντας συγκεκριμένο τελετουργικό τυπικό παρίστανται και οι αιχμάλωτοι πολέμου.

Η χαρά για τη γέννηση άρρενος τέκνου του αυτοκράτορα εκφράζεται με την διοργάνωση σειράς εορταστικών εκδηλώσεων. Καταρχάς φθάνουν στο Παλάτι όλοι οι συγκλητικοί και φορώντας τα επίσημα ενδύματά τους, τα αλλάξιμα, δίνουν τις ευχές τους για το πορφυρογέννητο μωρό. Την τρίτη ημέρα από τη γέννηση γίνεται υποδοχή των δήμων και την επομένη, μετά από αίτημά τους, διεξάγεται στον Ιππόδρομο ιππικός αγώνας.

Την πέμπτη ημέρα οι δήμοι συγκεντρώνονται πάλι στον Ιππόδρομο, όπου επευφημούν το νεογέννητο και τους γονείς του – την ημέρα αυτή οι δήμοι δίνουν και όνομα στο παιδί. Την όγδοη μέρα στολίζεται ο κοιτώνας της Αυγούστας και αφού ένας ιερέας διαβάσει ευχή στο παιδί, προσέρχονται οι αρχόντισσες και όλα τα μέλη της Συγκλήτου και της δίνουν τις ευχές τους. Τέλος, από την ημέρα της γέννησης του πορφυρογέννητου μωρού και για επτά ημέρες μοιράζεται σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης για το στρατό, το στόλο, τα μέλη των δήμων αλλά και τους φτωχούς το λοχόζεμα, ένα ειδικό για την περίσταση ρόφημα.

Οι χοροί δεν μνημονεύονται στο Περί Βασιλείου Τάξεως ως σταθερό στοιχείο των πάσης φύσεως αυλικών εορτασμών. Ωστόσο, αναφέρονται σε κάποιες περιπτώσεις, όπως όταν κλήθηκαν από τον αυτοκράτορα να χορέψουν οι δημότες των Μπλε και στων Πράσινων.

Η λειτουργία των ενδυμάτων

Το έργο του Πορφυρογέννητου παρέχει τέλος πλούσιες πληροφορίες και για τη λειτουργία των ενδυμάτων στο πλαίσιο των αυτοκρατορικών εορταστικών τελετών. Με βάση το «Περί Βασιλείου Τάξεως» το επίσημο ένδυμα, τα λεγόμενα αλλάξιμα (και σε πολύ μικρότερο βαθμό άλλα υφάσματα -κυρίως άμφια και βήλα (πετάσματα), προβάλλονται ως στοιχεία άρρηκτα συνδεδεμένα με τις τελετουργίες της αυλής.

Οι αξιωματούχοι που μετέχουν στις εορταστικές εκδηλώσεις καλούνται συνήθως να προσέλθουν με τα επίσημα αυλικά ενδύματα, τα αλλάξιμα: «εἰσέρχεται ἡ προέλευσις ἀπὸ ἀλλαξίμων», «άλλάσσουσιν τὰ ἀλλάξιμα αὑτῶν», « Πρὸ μίας ἡμέρας, κελεύουσιν οἱ δεσπόται τοῖς πραιποσίτοις προελθεῖν ἐπὶ τῇ αὔριον μετὰ ἀλλαξίμων πᾶσαν τὴν σύγκλητον» ή «δίδονται μανδάτα εἰς ὅλην τὴν σύγκλητον ἀλλαξίμων ». Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις που πρέπει να προσέλθουν χωρίς αυτά, «ἀμφιασθέντες κατά το εἰωθὸς», δηλαδή ενδεδυμένοι τα συνήθη καθημερινά τους ρούχα. Συνεπώς τα αλλάξιμα χρησιμοποιούνται κατά τις περισσότερες γιορτινές ημέρες. Πάντως το ένδυμα δεν εντάσσεται με στατικό τρόπο στις αυλικές τελετουργίες αλλά χρησιμοποιείται με τρόπο που ενσωματώνει έντονα στοιχεία θεατρικότητας.

Αρκετά νωρίς, το αργότερο μέχρι τον 10ο αιώνα, καθιερώθηκε στην αυτοκρατορική αυλή ένα πολύπλοκο τελετουργικό σύστημα, στο οποίο τα «αλλάξιμα», οι επίσημες εντυπωσιακές ενδυμασίες κατείχαν ιδιαίτερο και σημαντικό ρόλο. Μέσα από τον τρόπο χρήσης τους από τους αξιωματούχους της αυλής οι συμμετέχοντες στις εορταστικές τελετές είχαν την ευκαιρία να θαυμάσουν το μεγαλείο της βυζαντινής αυτοκρατορικής αυλής αλλά και να βιώσουν την έννοια της «τάξης» του σύμπαντος την οποία, σύμφωνα με την κυρίαρχη πολιτική ιδεολογία του Βυζαντίου, αντανακλούσε η αυλή του βυζαντινού ηγεμόνα.

Αυτό το τελετουργικό σύστημα εξελίχθηκε μέσα στους αιώνες και φαίνεται να έφτασε στο απόγειό του τον 10ο αιώνα όταν ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος συντάσσει το Περί Βασιλείου Τάξεως. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας επαινεί την τάξη στην αρχή του πρώτου Βιβλίου, σημειώνοντας ότι οι αυλικές τελετές την καθιστούν απτή για το καλό της αυτοκρατορίας και της αυτοκρατορικής εξουσίας: «Μέσω της αξιέπαινης τελετουργικής τάξης η αυτοκρατορική εξουσία γίνεται αντιληπτή με μεγαλύτερη αρμονία και ευπρέπεια, κάτι που την καθιστά αξιοθαύμαστη στα μάτια ξένων εθνών καθώς και των δικών μας…».

Η έννοια της τάξης

Η χρήση των αλλαξίμων κατά τη διάρκεια αυτής της Μεσοβυζαντινής περιόδου ήταν εξαιρετικά περίπλοκη. Τα κατάλληλα ενδύματα ποίκιλαν ανάλογα με την περίσταση και κάθε επίσημο ένδυμα μπορούσε να συσχετιστεί μόνο με συγκεκριμένες στιγμές μιας εορταστικής τελετής. Συγκεκριμένες ενδυμασίες φοριούνταν από συγκεκριμένες κατηγορίες αξιωματούχων σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές και συχνά εναλλάσσονταν κατά τη διάρκεια της τελετής.

Δεν μπορεί κανείς να μιλήσει πραγματικά για ενδυμασίες που συνδέονται αποκλειστικά με μία ή ακόμα και με περισσότερες κατηγορίες αξιωματούχων, παρά την περιστασιακή χρήση του όρου στολὴ για την περιγραφή τους από ορισμένες πηγές. Τα αλλάξιμα, των οποίων το όνομα προκύπτει από το ρήμα «αλλάζω» και συνεπώς συνδέεται με την έννοια της αλλαγής, ρυθμίζονταν αυστηρά από τη ροή των αυλικών τελετών.

Οι τελευταίες χαρακτηρίζονταν από κίνηση, είχαν συγκεκριμένη διάρκεια και λάμβαναν χώρα σε διάφορες τοποθεσίες και σημεία – σταθμούς, όπου οι συμμετέχοντες (αυτοκράτορας, αξιωματούχοι κ.λπ.) εκτελούσαν συγκεκριμένες, εξαιρετικά συμβολικές, επαναλαμβανόμενες ενέργειες, επιτελώντας καθένας τον ρόλο του. Τα επίσημα ενδύματα των συμμετεχόντων εναλλάσσονταν κατά τη διάρκεια μιας εορταστικής εκδήλωσης με βάση τους αυστηρούς κανόνες του τελετουργικού τυπικού του παλατιού, ακολουθώντας έναν πολύ ακριβή προγραμματισμό μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια.

Όλα αυτά, το συγκεκριμένο τελετουργικό τυπικό, οι επακριβώς προσδιορισμένες κινήσεις των συμμετεχόντων και οι φορεσιές τους, ακόμη και τα προδιαγεγραμμένα λόγια του παριστάμενου λαού, όλα οπτικοποιούν με ενάργεια την έννοια της τάξης Στα άμφια του κλήρου της Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα, μπορεί κανείς να βρει κάποια ίχνη, όσο αμυδρά κι αν είναι, αυτής της μακρινής πραγματικότητας.

Κλείνοντας, ας σημειωθεί ότι οι εορτασμοί στο πλαίσιο της βυζαντινής αυτοκρατορικής αυλής, είτε αφορούσαν θρησκευτικές εορτές είτε κοσμικά γεγονότα, παρείχαν ένα πλαίσιο επικοινωνίας του αυτοκράτορα και της αυλής με τους υπηκόους του. Ακόμη αποτελούσαν εργαλείο της αυτοκρατορικής εξουσίας για να προβάλλει στους κατοίκους και στους ξένους επισκέπτες της πρωτεύουσας την πολιτική ιδεολογία του Βυζαντίου (αυτοκράτωρ ελέω Θεού, τάξις, αυστηρά ιεραρχημένη κοινωνία) αλλά και την πολυδιάστατη ισχύ του αυτοκράτορα που αποτελούσε την κεφαλή του κράτους ως εκπρόσωπος του Θεού επί της γης, μεριμνώντας ώστε η επίγεια πολιτεία να αναπαράγει την ουράνια.

 

Πηγή:

G. Dagron, B. Flusin et al. (eds), Constantin VII Porphyrogénète. Le Livre des cérémonies, Paris, Association des amis du Centre d’Histoire et Civilisation de Byzance, 2020 [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Series Parisiensis, LII/1-5].

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• P. Kalamara, Le système vestimentaire à Byzance du IVe jusqu’à la fin du XIe siècle, Lille, Presses Universitaires du Septentrion, 1997 [Thèse à la carte, no 22541, I.S.B.N. 2-284-00327-3].
• Π. Καλαμαρά, «Νέα στοιχεία στο βυζαντινό βεστιάριο του ενδέκατου αιώνα» στο Χρ. Γ. Αγγελίδη (επιμ.), Το Βυζάντιο ώριμο για αλλαγές. Επιλογές, ευαισθησίες και τρόποι έκφρασης από τον ενδέκατο στον δέκατο πέμπτο αιώνα, Αθήνα, ΕΙΕ, 2004, σ. 269- 286.
• Π. Καλαμαρά, «Το ένδυμα ως καταγραφή της πολιτισμικής ταυτότητας. Μελετώντας την περίπτωση της βυζαντινής κοινωνίας», κατάλογος έκθεσης ΕΝΔΥΕΣΘΑΙ, Αθήνα 2010, σ. 57-65.
• P. Kalamara, «Clothing and Personal Adornment: The Semantics of Attire», στο Heaven and Earth. Art of Byzantium from Greek Collections, Athens 2013, σ. 223-227.
• P. Kalamara, «Looking Τhrough Dress the Changes in the Byzantine World of the Thirteenth Century» στο J. Albani – Io. Christophoraki, Πάντα ῥεῖ. Changes in Thirteenth Century Byzantine Architecture, Art, and Material Culture, Brepols Publishers, Turnhout 2022 [SBHC 20], σ. 319-354.

 

Βιογραφικό σημείωμα

Η Παρή Καλαμαρά σπούδασε ιστορία και αρχαιολογία στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (1984-1988) και συνέχισε διδακτορικές σπουδές στην Ecole des Hautes Etudes en Science Sociales στο Παρίσι, στον τομέα «Ιστορία και Πολιτισμοί». Το θέμα της διδακτορικής της διατριβής είναι «Το ενδυματολογικό σύστημα στο Βυζάντιο από τον 4ο έως και τον 11ο αιώνα». Εργάστηκε ως αρχαιολόγος στο υπουργείο Πολιτισμού από το 1988 έως το 2023 στον τομέα της προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Από το 2006 διατέλεσε διαδοχικά προϊσταμένη του Τμήματος Δημοσίων Αρχαιολογικών Μουσείων και Συλλογών της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και διευθύντρια στην 23η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ευβοίας – Βοιωτίας, στην 11η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ευβοίας, στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο από όπου και αφυπηρέτησε. Στις 23-10-2023 παραιτήθηκε από το Ελληνικό Δημόσιο και έκτοτε ανέλαβε τη διεύθυνση του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας.

Έχει επίσης εργαστεί ως λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (2004-2006) και ως συνεργαζόμενο εκπαιδευτικό προσωπικό στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (2003-2023), αρχικά στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών (ΕΛΠ 20 – Ο καθημερινός βίος των Αρχαίων και των Βυζαντινών) και αργότερα στη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών (ΔΠΜ 50 – Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων). Η έρευνά της επικεντρώνεται στα βυζαντινά ενδύματα και υφάσματα, σε θέματα βυζαντινής αρχαιολογίας της Μεσσηνίας, της Λακωνίας, της Εύβοιας και της Βοιωτίας καθώς και σε ζητήματα μουσειολογίας.

Από το 2019 και μέχρι σήμερα διευθύνει από ελληνικής πλευράς συστηματική ενάλια έρευνα -σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο Aix-Marseille και τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή- στο αρχαίο λιμάνι και την παράκτια ζώνη της Αίγινας. Έχει, τέλος, συγγράψει παιδικό βιβλίο που ασχολείται με τα βυζαντινά υφάσματα, το οποίο έλαβε το 1ο Κρατικό Βραβείο παιδικού βιβλίου γνώσεων το 2003.

 

Διαβάστε επίσης:

Από το παλάτι στην Αγία Σοφία: Ο βυζαντινός αυτοκράτορας πηγαίνει στη χριστουγεννιάτικη Θεία Λειτουργία

Πόσοι ήταν στην «πραγματικότητα» οι Μάγοι με τα δώρα; Δύο, τρεις ή δώδεκα;

Ηρώδης ο Μέγας: Σκότωσε την γυναίκα και τα παιδιά του αλλά όχι και τα «νήπια»