Αυτά είναι τα Γλυπτά του Παρθενώνα που υπάρχουν σε ξένα μουσεία, πλην του Βρετανικού, μπορούν να επιστρέψουν;

Αν δεν έχεις τακτοποιήσει τα του οίκου σου, δεν μπορεί να έχεις απαιτήσεις από τους ξένους. Αυτό είναι το νόημα της απόδοσης των δέκα θραυσμάτων της ζωφόρου του Παρθενώνα από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο προς το Μουσείο Ακρόπολης κατά την τελετή, που έγινε χθες παρουσία του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη.

Γιατί μπορεί από μόνα τους αυτά τα σπαράγματα του γλυπτού διάκοσμου του ναού να μην αποτελούν σπουδαίο γεγονός, ο συμβολισμός της κίνησης όμως είναι μεγάλος και μάλιστα με αποδέκτες, όχι μόνον εκτός Ελλάδος αλλά και εντός. Κατ΄αρχάς προς το Βρετανικό Μουσείο, αφού «αυτό το ταξίδι της επιστροφής εκπέμπει από μόνο του ένα ηχηρό μήνυμα επανένωσης όλων των τμημάτων αυτού του μοναδικού μνημείου της ανθρωπότητας», όπως τόνισε ο πρωθυπουργός. Και βεβαίως προς τα ελληνικά μουσεία με την προώθηση μιας διαφορετικής πολιτικής και μιας νοοτροπίας συνεργασίας μεταξύ τους, όπως επισήμανε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.

Ανοίγει έτσι ο δρόμος για το αίτημα επιστροφής τμημάτων των Γλυπτών του Παρθενώνα και από άλλα ξένα μουσεία, πλην του Βρετανικού, όπου ως γνωστόν βρίσκονται τα περισσότερα. Πρόκειται για μικρά τμήματα του γλυπτού διάκοσμου, που βγήκαν από τη χώρα με διάφορους τρόπους και σε διαφορετικές εποχές, ακόμη και ως σουβενίρ περιηγητών ή στρατιωτικών.

Μεταξύ αυτών από την ζωφόρο του Παρθενώνα και συγκεκριμένα την ανατολική προέρχεται μία μεγάλη πλάκα δύο μέτρων με τον αριθμό VII, που βρίσκεται στο Λούβρο. Πρόκειται για την λεγόμενη «Πλάκα των Εργαστίνων», καθώς απεικονίζει τις νεαρές παρθένες της Αθήνας, που ύφαιναν το ιερό πέπλο της Αθηνάς για την μεγάλη πομπή των Παναθηναίων.

Στο Λούβρο βρίσκεται επίσης και μία μετόπη από την νότια πλευρά του Παρθενώνα στην οποία απεικονίζεται μία σκηνή από την Κενταυρομαχία. Η μετόπη είχε αφαιρεθεί από την Ακρόπολη το 1788 από τον πρόξενο τότε της Γαλλίας στην Αθήνα Λουί Φοβέλ, ο οποίος την έστειλε στο Παρίσι, όπου και αγοράστηκε από το μουσείο το 1818.

Θραύσματα σε ξένα μουσεία

Το κεφαλάκι ενός σκαφηφόρου άνδρα (κρατούσε δίσκο με γλυκίσματα και κηρήθρες ως προσφορά στη θεά) από τη βόρεια ζωφόρο βρίσκεται στο Μuseo Gregoriano Εtrusco του Βατικανού. Διαστάσεων μόλις 24Χ25 εκατοστών, πιστεύεται ότι ήταν από τα πρώτα κομμάτια από τον διάκοσμο του ναού, που αφαιρέθηκαν, αφού κατά πάσα πιθανότητα ήταν θύμα της έκρηξης Μοροζίνι το 1687.

Ένα και πλέον αιώνα αργότερα πάντως βρισκόταν στα χέρια ενός εμπόρου αρχαιοτήτων ονόματι Φραντσέσκο Αλεσαντρόνι, ο οποίος το πούλησε το 1803 στον Πάπα. Το γλυπτό είχε επιστρέψει ως δάνειο στην Αθήνα το 2008 αλλά σήμερα βρίσκεται στο Βατικανό.

Από την βόρεια ζωφόρο προέρχεται επίσης το θραύσμα που βρίσκεται στο Kunsthistorisches Museum της Βιέννης. Έχει ύψος μόλις 26 εκατοστών και σ΄αυτό απεικονίζονται δύο γενειοφόροι ηλικιωμένοι πολίτες της Αθήνας ενώ συνομιλούν.

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Antonino Salinas του Παλέρμο βρίσκεται εξάλλου ένα θραύσμα από την ανατολική ζωφόρο και συγκεκριμένα ένα μικρό τμήμα του δεξιού ποδιού και του ενδύματος της θεάς Αρτεμης, διαστάσεων 35Χ 34 εκατοστών. Το θραύσμα αναμένεται να έρθει στην Αθήνα ως δάνειο, όπως είχε ξαναέρθει το 2008. Προέρχεται από τον λίθο VI, το αριστερό κομμάτι του οποίου βρίσκεται στο Μουσείο Ακρόπολης ενώ το δεξιό στο Βρετανικό Μουσείο. (Μία ακόμη περίπτωση ακραίου κατακερματισμού του διάκοσμου του ναού).

Ακόμη, δύο μετόπες του Παρθενώνα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης ενώ το κεφάλι ενός Κένταυρου από την Νότια μετόπη βρίσκεται στο Μάρτιν φον Βάγκνερ Μουσείο του Βίρτσμπουργκ της Γερμανίας.

Τέλος θραύσματα βρίσκονται και στο Μουσείο του Μονάχου

Όλα αυτά τα χρόνια που βρίσκεται σε εξέλιξη το αίτημα της επιστροφής των Γλυπτών από το Βρετανικό Μουσείο υπήρχε όμως και μία επιστροφή. Ήταν ένα μικρό θραύσμα από την βόρεια ζωφόρο που μας επιστράφηκε το 2006 από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Προέρχεται από τον λίθο VIII και απεικονίζει το άκρο πέλματος μιας μορφής καθώς και το άκρο του ενδύματος της. Επρόκειτο για έναν θαλλοφόρο, αυτόν δηλαδή που κρατά κλαδί ελιάς.

Η υποδοχή

Τα θραύσματα που μετακινήθηκαν από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο Μουσείο Ακρόπολης προέρχονται από τη ζωφόρο, τις μετόπες και τα αετώματα του Παρθενώνα και το μεγαλύτερο ύψος τους είναι 32 εκατοστά. Τα δύο μικρά θραύσματα κεφαλών βρήκαν ήδη τη θέση τους στη ζωφόρο. Το πρώτο, που ανήκει στην ανατολική είναι το επάνω μέρος μιας νεανικής κεφαλής, που εικονίζεται στον λίθο VII.

Αποτελεί μάλιστα το μοναδικό αυθεντικό θραύσμα αυτού του λίθου στο Μουσείο Ακρόπολης καθώς ο υπόλοιπος βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου. Η δεύτερη κεφαλή αποδίδεται στον πρώτο από αριστερά θαλλοφόρο της πομπής των Παναθηναίων, που εικονίζεται στον λίθο IX της βόρειας ζωφόρου. Τα υπόλοιπα οκτώ θραύσματα τοποθετήθηκαν προσωρινά σε ειδική προθήκη στην αίθουσα του Παρθενώνα από όπου θα αποσυρθούν κάποια στιγμή για να μελετηθούν σε συνάρτηση με άλλα τμήματα του γλυπτού διακόσμου του ναού.

«Αποδίδονται ξανά στο μνημείο που τα δέχεται “όπως ο καιρός χωρίς κανένα χάσμα” κατά πως γράφει ο Σεφέρης. Έρχονται σήμερα στο Μουσείο Ακρόπολης πρώτα αυτά από την ίδια τη χώρα μας για να αποτελέσουν παράδειγμα συνάρθρωσης και άλλων θραυσμάτων και λίθων, που έχουν κατά καιρούς διασπαρεί και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες», όπως είπε στη σύντομη ομιλία του ο διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης κατά την τελετή υποδοχής τους.

Για να προσθέσει, πως «Αυτές οι πέτρες, που συναπετέλεσαν το αριστουργηματικό αρχιτεκτόνημα και το γλυπτό του διάκοσμο και για τις οποίες, όπως γράφει ο Μακρυγιάννης πολέμησαν οι Έλληνες, φέρουν πάνω τους την ιστορία ενός λαού, σε μια χρονική στιγμή κορύφωσης του πολιτισμού του, που έκτοτε χαρακτηρίζεται κλασική καθώς πρόκειται για την μετουσίωση του πνεύματος πάνω στην ύλη με τρόπο αξεπέραστο».

Θυμίζοντας επίσης, ότι ο λίθος, «ο λάας» και ο λαός είναι ομόριζες λέξεις.

«Και όπως λέει ο Αντισθένης “αρχή σοφίας, ονομάτων επίσκεψις”. Και η φθορά των αιώνων πάνω στους λίθους αυτούς κρατά τη διαχρονική τους αλήθεια, το άλφα στερητικό της λήθης, ως άσβεστη βάτος», είπε ο κ. Σταμπολίδης .

Η μεγαλοφυΐα του Φειδία

Η ζωφόρος κατασκευάσθηκε μεταξύ των ετών 443 και 438 π.Χ. στα σχέδια που εκπόνησε ο γλύπτης Φειδίας και εκτέλεσαν μερικοί από τους σπουδαιότερους μαθητές του (υπολογίζονται περί τους πενήντα). Θέμα της, όπως είναι γνωστό, είναι η πομπή των Μεγάλων Παναθηναίων, της σημαντικότερης γιορτής προς τιμή της πολιούχου θεάς Αθηνάς.

Στην απεικόνισή της η πομπή ξεκινά από τη νοτιοδυτική γωνία του ναού, όπου χωρίζεται σε δύο ομάδες: Η μία προχωρεί στη δυτική και τη βόρεια πλευρά και η άλλη στη νότια, για να συναντηθούν στην ανατολική, την πιο επίσημη. Εκεί γίνεται η παράδοση του νέου πέπλου, του ενδύματος, που έντυνε το άγαλμα της Αθηνάς Πολιάδας.

Αυτό ήταν ένα από τα προβλήματα στα οποία έδωσε μοναδική λύση ο Φειδίας, προκειμένου να απαντήσει στην έναρξη της πορείας της πομπής. Το δεύτερο είχε να κάνει με την θέαση της ζωφόρου καθώς βρίσκεται σε ύψος δώδεκα μέτρων ενώ τα ανάγλυφα είναι λαξευμένα με πάχος μόλις έξι εκατοστών. Η απάντηση δόθηκε με την βαθύτερη λάξευση του άνω μέρους σε σχέση με το κάτω, ώστε η γλυπτή επιφάνεια αποκτούσε μια κλίση. Παράλληλα το φόντο βάφτηκε με χρώμα κι έτσι τα ανάγλυφα ήταν πιο εύκολα διακριτά.

Όσο για τις μορφές αποδόθηκαν σε διάφορα μεγέθη και στάσεις, έτσι άλλες πατούν στο έδαφος, άλλες ιππεύουν, άλλες πηδούν στο άρμα, άλλες είναι όρθιες, άλλες κάθονται. Αλλά και το μέγεθος των αλόγων μίκρυνε ώστε να χωράει στους λίθους ενώ μόνον οι θεοί, που εικονίζονται καθιστοί, αποδόθηκαν σε μεγαλύτερο μέγεθος.

Οι Αθηναίοι πολίτες της ζωφόρου

Ενιαίο σύνολο 160 μέτρων ήταν η ζωφόρος, που περιέτρεχε το σηκό του ναού. Τα 80 μέτρα της όμως βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο και τα 50 στο Μουσείο Ακρόπολης, ενώ στο Λούβρο όπως ειπώθηκε, υπάρχουν 2 μέτρα. Τα υπόλοιπα δυστυχώς έχουν απολεσθεί από τις καταστροφές που υπέστη ο ναός. Το ύψος των λίθων είναι 1,02 μ. και το πάχος τους 65 εκατοστά.

Πάνω τους έχουν λαξευθεί 360 ανθρώπινες μορφές και περίπου 250 μορφές ζώων (προβάτων, αγελάδων και ιδιαίτερα αλόγων). Και το σημαντικό είναι, ότι για πρώτη φορά το θέμα δεν είναι μυθολογικό αλλά αναφέρεται στους πολίτες της Αθήνας, μια πόλη που υπερηφανεύεται για το δημοκρατικό της πολίτευμα.

Η ζωφόρος της ανατολικής πλευράς του Παρθενώνα απεικονίζει την άφιξη των Αθηναίων στην Ακρόπολη εν πομπή, για την παράδοση του πέπλου που προοριζόταν για το πανάρχαιο ξόανο της θεάς και την τέλεση μεγάλης θυσίας ζώων στον Μεγάλο Βωμό έξω από τον ναό. Η σκηνή της παράδοσης εκτυλίσσεται στο κέντρο της ζωφόρου πάνω από την είσοδο του ναού, παρουσία των θεών του Ολύμπου. Οι θεοί πλαισιώνονται από δέκα ανδρικές μορφές, πιθανώς τους Επώνυμους Ήρωες της Αττικής, μυθικούς γενάρχες των αθηναϊκών φυλών.

Στη βόρεια ζωφόρο η πομπή κινείται στην οδό των Παναθηναίων έχοντας στην κορυφή νέους, που οδηγούν στη θυσία νεαρές αγελάδες και κριάρια και ακολουθούν άλλοι, που κουβαλούν νερό και προσφορές. Πίσω τους έρχονται μουσικοί με αυλούς και κιθάρες, γέροντες, ίσως αξιωματούχοι, με κλαδιά ελιάς στα χέρια, έντεκα άρματα που συμμετέχουν σε ιππικό αγώνισμα και τέλος εξήντα ιππείς χωρισμένοι σε δέκα ομάδες. Η ζωφόρος αυτή όμως σώζεται αποσπασματικά μετά την ανατίναξη του Παρθενώνα από τους Βενετούς του στρατηγού Μοροζίνι.

Η ζωφόρος της δυτικής πλευράς του Παρθενώνα εικονίζει την προετοιμασία των ιππέων για να λάβουν μέρος στην πομπή. Οι ιππείς βρίσκονται στον Κεραμεικό, το σημείο εκκίνησης της πομπής και κάποιοι συζητούν μεταξύ τους, άλλοι δένουν τα σανδάλια τους, άλλοι περνούν τα ηνία στα άλογα ή προσπαθούν να τα δαμάσουν και κάποιοι άλλοι καλπάζουν, ακόμη σε αραιή διάταξη. Στη νότια ζωφόρο τέλος η πομπή κινείται στην οδό των Παναθηναίων. και σλ αυτήν εικονίζονται οι ιππείς, τα άρματα με τους αποβάτες και η πομπή της θυσίας στην οποία συμμετέχουν, οι πρεσβύτεροι, οι μουσικοί ή πινακοφόροι, και τα ζώα για τη θυσία με τους οδηγούς.

Η ανατίναξη του Παρθενώνα από τον Μοροζίνι κατά τη διάρκεια των Βενετοτουρκικών πολέμων το βράδυ της 26ης Σεπτεμβρίου του 1687 όταν οβίδα σημάδεψε και χτύπησε την πυριτιδαποθήκη που είχε εγκαταστήσει ο Αλή αγάς, διοικητής του φρουρίου στον ναό επέφερε τεράστια καταστροφή στο μνημείο, που ως τότε διασωζόταν σε καλή κατάσταση. Ενάμιση αιώνα αργότερα ο Έλγιν θα επέφερε εγνωσμένα την δεύτερη μεγάλη καταστροφή στον ναό πριονίζοντας τους λίθους του γλυπτού διάκοσμου, προκειμένου να τους αφαιρέσει κρατώντας μόνον την εξωτερική τους επιφάνεια.

«Ο Έλγιν, λειτουργώντας ως αρχαιοκάπηλος, διάρπαξε, εξήγαγε από την Ελλάδα και, εντέλει, πούλησε τα Γλυπτά από το ναό της Παρθένου στο Βρετανικό Μουσείο, αγνοώντας τις ευθείες καταγγελίες και τις έντονες διαμαρτυρίες εξεχουσών προσωπικοτήτων της εποχής», επισήμανε άλλωστε η υπουργός Πολιτισμού. Έγκλημα εις τους αιώνας, γεγονός για το οποίο άλλωστε, το αίτημα της Ελλάδας για την επιστροφή τους βρίσκει θετική ανταπόκριση ακόμη και στον βρετανικό λαό.

Διαβάστε επίσης: