Ο Frank Gehry πέθανε στις 5 Δεκεμβρίου 2025, σε ηλικία 96 ετών, στο σπίτι του στη Σάντα Μόνικα, μετά από μια σύντομη λοίμωξη του αναπνευστικού, σύμφωνα με ανακοίνωση της στενής συνεργάτιδάς του.

Η είδηση ταξίδεψε γρήγορα σε όλον τον κόσμο, όχι μόνο επειδή έφυγε ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους αρχιτέκτονες της εποχής μας, αλλά επειδή έκλεισε ένας κύκλος δημιουργίας που σημάδεψε βαθιά την παγκόσμια αρχιτεκτονική.

1

Η κανονικότητα, χτισμένη σε ξηρό σοβαροκρατικό μοντερνισμό, μοιάζει ασφαλής. Ο Gehry έδειξε πως η τόλμη, η αφέλεια, η παιγνιώδης φαντασία, ακόμη και το φτηνό υλικό, μπορούν να γεννήσουν μνημεία. Η αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο καθήκον· είναι αντίληψη, όραμα, ψυχή.

Ίσως είναι αυτό το μεγαλύτερο πεδίο στο οποίο άφησε το αποτύπωμά του: όχι απλώς ως «μεγάλος αρχιτέκτονας», αλλά ως υπενθύμιση πως η φαντασία δεν πρέπει να έχει όρια, ούτε στην τέχνη, ούτε στην πόλη.

Η κληρονομιά του εκτείνεται από τη Βόρεια Αμερική μέχρι την Ευρώπη και την Ασία. Πόλεις ολόκληρες άλλαξαν τον τρόπο που προσεγγίζουν τον πολιτισμό χάρη στις παρεμβάσεις του. Κτίρια του έγιναν σημεία αναφοράς όχι μόνο λόγω μορφής αλλά λόγω ύφους, ατμόσφαιρας, ικανότητας να μεταμορφώσουν πόλεις. Δημιούργησε ένα νέο λεξιλόγιο για τη δημόσια αρχιτεκτονική και έδειξε ότι ο αστικός χώρος μπορεί να λειτουργήσει ως τοπίο φαντασίας, ως ζωντανό, σύγχρονο, απρόβλεπτο, παλλόμενο περιβάλλον.

Αν κάτι μένει σήμερα, δεν είναι μόνο τα διάσημα έργα του. Είναι η στάση του απέναντι στην πράξη της δημιουργίας. Θεωρούσε πως η αρχιτεκτονική δεν είναι απλή κατασκευή, αλλά ανοιχτός διάλογος ανάμεσα στον άνθρωπο και τον χώρο. Πίστευε ότι το τολμηρό έχει δικό του νόημα, ότι το απρόβλεπτο έχει θέση στην καθημερινότητα και ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει τη μοίρα μιας πόλης.

Ο Frank Gehry αφήνει πίσω του μια αρχιτεκτονική που δεν υπάκουσε ποτέ σε περιορισμούς. Μια αρχιτεκτονική που συνέλαβε τη φόρμα σαν ζωντανό σώμα και που εξακολουθεί να εμπνέει δεκαετίες μετά την πρώτη της εμφάνιση. Με τον θάνατό του κλείνει ένα κεφάλαιο, αλλά τα έργα του συνεχίζουν να λειτουργούν σαν υπενθύμιση ότι οι πόλεις είναι κάτι περισσότερο από τούβλα και μέταλλα. Είναι τόποι όπου η φαντασία μπορεί να αφήσει ίχνος.

Η αρχή μιας ασυνήθιστης πορείας

Γεννημένος ως Frank Owen Goldberg στις 28 Φεβρουαρίου 1929 στο Τορντό του Καναδά, σε φτωχή εβραϊκή οικογένεια, μετακόμισε με την οικογένειά του το 1947 στο Λος Άντζελες. Εκεί σπούδασε αρχικά κεραμική και αργότερα αρχιτεκτονική στο University of Southern California (USC), ολοκληρώνοντας το πτυχίο του το 1954.
Από νωρίς έδειξε μια τάση προς το πειραματικό: ως έφηβος κατασκεύαζε «μινιατούρες πόλεων» με ξύλινα κομμάτια, υποσχόμενος ήδη τότε μια φαντασία που δεν θα χωρούσε στα όρια της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.

Μετά από σύντομη θητεία στο στρατό και μία προσπάθεια σπουδών αστικού σχεδιασμού στο Harvard Graduate School of Design που δεν ολοκλήρωσε, επέστρεψε στην Καλιφόρνια και το 1962 ίδρυσε το γραφείο του, που αργότερα θα εξελιχθεί σε Gehry Partners LLP.

Τα πρώτα του έργα δεν προμήνυαν την επανάσταση που θα ερχόταν. Η πραγματική «έκρηξη» ήρθε όταν, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, τροποποίησε το δικό του σπίτι στη Σάντα Μόνικα σε ένα ζωντανό εργαστήριο μορφών – με υλικά όπως συρματόπλεγμα, κυματοειδές μέταλλο, κόντρα-πλακέ και πλεϊγμένο τζάμι, προκαλώντας την αποδοκιμασία των γειτόνων, αλλά προσελκύοντας την προσοχή της αρχιτεκτονικής κοινότητας.

Η αντίδραση ήταν διπλή: για κάποιους ήταν «ακατανόητο αλλόκοτο», για άλλους, προδρομικό, απελευθερωτικό, γενναίο. Ήταν όμως σαφές πως ο Gehry δεν ήθελε να κάνει «ασφαλή» αρχιτεκτονική. Ήθελε να πει μια ιστορία, να προκαλέσει συναίσθημα. Η αρχιτεκτονική κοινότητα όμως ενθουσιάστηκε. Ήταν η στιγμή που ο Gehry ξεκαθάρισε ότι δεν τον ενδιέφερε η ευπρέπεια, αλλά η έκπληξη, η ένταση, η αίσθηση ότι ένα κτίριο μπορεί να λειτουργήσει σαν γεγονός.

Η ώθηση με υπολογιστές και… καμπύλες

Καθώς τα σχέδιά του γίνονταν όλο και πιο τολμηρά, ο Gehry ανακάλυψε στις αρχές των 1990s τη δυνατότητα που έδιναν τα ψηφιακά εργαλεία (CAD, προγράμματα 3D σχεδίασης), κάτι ασυνήθιστο ακόμη για την εποχή. Είδε στα τρισδιάστατα μοντέλα τη δυνατότητα να αιχμαλωτίσει τις καμπύλες και τις στρεβλώσεις που μέχρι τότε σχεδίαζε μόνο με το χέρι. Αυτό του επέτρεψε να υλοποιήσει κατασκευές με καμπύλες, στρεβλώσεις, μορφές που φαινόταν και ήταν πιο γλυπτικές παρά «κανονικά» κτίρια.

Το πιο χαρακτηριστικό αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης ήταν το Guggenheim Museum Bilbao (1997) στον ποταμό Nervión: με την τιτάνια μεταλλική επιδερμίδα του και τις ρευστές επιφάνειές του, το μουσείο έγινε το σύμβολο ενός νέου μοντέλου αστικής ανάπτυξης και γέννησε αυτό που διεθνώς ονομάστηκε «Bilbao effect». Θύμιζε μεταλλικό ψάρι ή πτυχωτή γη, έργο και δεν ήταν απλά «όμορφο», αλλά κατέστη ικανό να μεταμορφώσει τη μορφή μιας ολόκληρης πόλης, έγινε σημείο αναφοράς, αλλάζοντας αμετάκλητα τον ρόλο της αρχιτεκτονικής στην αστική αναζωογόνηση και τουριστική αναβάθμιση.

Άλλα μεγάλα έργα που φέρουν τη σφραγίδα του είναι το Walt Disney Concert Hall στο Λος Άντζελες (2003), το IAC Building στη Νέα Υόρκη (2007), ο Πύργος κατοικιών 8 Spruce Street (2011), η Fondation Louis Vuitton στο Παρίσι, καθώς και πολλά άλλα, από πανεπιστημιακά κτίρια και μουσεία, έως οικιστικά συγκροτήματα και πολιτιστικά κέντρα.

Φιλοσοφία & προσωπικότητα

Ο Gehry συχνά απέρριπτε τον όρο «ντεκονστρουκτιβιστής» που του απέδιδαν οι κριτικοί, δεν ήθελε να ανήκει σε καμία «σχολή». Για αυτόν, αρχιτεκτονική σήμαινε πειραματισμό, συναίσθημα, πρόκληση, με σεβασμό στο κόστος και τα χρονικά περιθώρια.

Υποστήριζε πως ήθελε «κτίρια με πάθος, με συναίσθημα, που κάνουν τον άνθρωπο να αισθανθεί κάτι, ακόμη κι αν θυμώσει μαζί τους». Παρέμενε πιστός σε αυτή την αρχή μέχρι το τέλος. Δεν τον ενδιέφερε να είναι αρεστός. Τον ενδιέφερε να προκαλεί μια ζωντανή εμπειρία.

Ήταν επίσης ένας άνθρωπος με βαθιά ανθρωπιά και χωρίς καμία διάθεση αυτοπροβολής. Ευθύς, εργατικός και απλός στην καθημερινότητά του, έδειχνε ότι η δημιουργική δύναμη δεν έχει ανάγκη από εντυπωσιασμούς στην προσωπική ζωή. Αυτό έπαιζε μεγάλο ρόλο και στο πώς τον προσέγγιζαν οι μαθητές του. Παρέμενε δάσκαλος ακόμη και στις πιο ένδοξες περιόδους του.

Ανθρώπινος, επιμελής, με ταπεινές ρίζες και συνάμα ριζοσπαστικός. Με όψη πρόχειρη, ντύσιμο άνετο, αλλά με ιδιοφυΐα που έσκιζε τα καλούπια.

Παρά την παγκόσμια φήμη του, ο Gehry δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί σαν τεχνίτης. Δούλευε με μακέτες, αναζητούσε ισορροπίες με το χέρι, πείραζε τις καμπύλες ώρες ολόκληρες σαν να ήταν ακόμη φοιτητής που δεν έχει να αποδείξει τίποτε σε κανέναν. Η προσήλωσή του στη διαδικασία ήταν σχεδόν εμμονική και έδινε στα έργα του μια αίσθηση ζωντανής χειρονομίας. Αυτή η σχεδόν παιδική περιέργεια, που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ, εξηγεί και την ικανότητά του να ανανεώνεται σε κάθε δεκαετία της μακράς πορείας του. Δεν αντιμετώπιζε την αρχιτεκτονική ως στατικό σύστημα, αλλά ως διαρκή άσκηση εφευρετικότητας, ως χώρο όπου ακόμη και ο πιο έμπειρος δημιουργός οφείλει να παραμένει μαθητής.

Στο τέλος μιας ζωής που απλώθηκε σε σχεδόν έναν αιώνα, ο Gehry αφήνει πίσω του περισσότερο από ένα σώμα έργων. Αφήνει έναν τρόπο να κοιτάζουμε τις πόλεις, μια υπενθύμιση ότι η αρχιτεκτονική μπορεί να μετακινήσει τον νου όσο και το βλέμμα. Με την αποχώρησή του κλείνει μια εποχή δημιουργών που συνέλαβαν τον χώρο ως εμπειρία και όχι ως δοχείο. Όσοι περπατούν σήμερα μπροστά στα κτίριά του, είτε στο Λος Άντζελες είτε στο Μπιλμπάο είτε στο Παρίσι, δεν συναντούν απλώς ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα. Συναντούν το ίχνος ενός ανθρώπου που επέμεινε ότι η ελευθερία έχει μορφή και ότι η μορφή μπορεί να γίνει γλώσσα. Το αντίο, στην περίπτωσή του, δεν είναι τελεσίδικο. Είναι μια σιωπηλή αναγνώριση ότι η παρουσία του παραμένει εκεί, όπου η πόλη αποκτά φαντασία.

Διαβάστε επίσης

Οι πατριώτες του Τσίπρα, τα ορφανά της Βουκουρεστίου και κάτι ντομάτες ώριμες

Bvlgari: Το δαχτυλίδι των 180.000 δολαρίων της Ελίζαμπεθ Τέιλορ στον οίκο Christie’s

Δέσποινα Σουγιούλ: Τα χρώματα είναι εμπειρίες για τα παιδιά