• Πολιτισμός

    Τουρίστες στον τόπο μας: Οδοιπορικό στον κρυμμένο θησαυρό της Αθήνας

    Άποψη του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού


    «Πού πηγαίνεις για περπάτημα αυτές τις μέρες;», είχα ρωτήσει ένα φίλο ζωγράφο, στο διάστημα της καραντίνας, όταν επιτρεπόταν η έξοδός μας μόνον για άθληση.

    «Στον Κεραμεικό», μου είχε απαντήσει. «Ανεβαίνω την Σαλαμίνος ή την Θερμοπυλών, οπότε θα περάσω και μπροστά από το σπίτι με τις Καρυάτιδες που έχει ζωγραφίσει ο Τσαρούχης, μετά στρίβω στην Μελιδόνη και μετά στην Ερμού. Περπατώ συνεχώς «δίπλα» του. Μου δίνει αλλιώτικη ηρεμία…».

    Από τις 18 Μαΐου, όλοι οι αρχαιολογικοί χώροι της Ελλάδας είναι και πάλι ανοικτοί, σε λίγο, από τις 15 Ιουνίου θ΄ ανοίξουν και τα μουσεία. Ο εγκλεισμός τελείωσε, η εξωστρέφεια επιστρέφει, ένα διαφορετικό καλοκαίρι, όμως, μας περιμένει. Θα το ανακαλύπτουμε σιγά σιγά, όπως φαίνεται, με πολλά να έχουν αλλάξει στην καθημερινότητά μας, αλλά σ΄αυτή την πόλη, σ΄αυτήν τη χώρα υπάρχουν πάντα κάποια σταθερά σημεία αναφοράς.

    Το μνημείο του Δεξίλεω που πέθανε στη μάχη εναντίον των Σπαρτιατών

    Οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μουσεία προσφέρουν ανάσες δροσιάς, ηρεμίας, διαφυγής και, βέβαια, ψυχαγωγίας, με την αρχική σημασία της λέξης, μέσα από την υψηλή τέχνη, την αισθητική και τα νοήματα του ελληνικού πολιτισμού στη διαχρονία του.

    Με την προτροπή να γίνουμε «τουρίστες» στον τόπο μας αρχίζουμε, λοιπόν, από σήμερα ένα οδοιπορικό στα μνημεία της Αθήνας και της Αττικής. Μια παρότρυνση για επίσκεψη, όχι απαραίτητα με στόχο διδακτικό και επίσημο, αλλά με αυτόν της απόλαυσης.

    Αρχίζοντας από τον Κεραμεικό.

    Ο υδροβιότοπος

    Ο Ηριδανός που διασχίζει τον Κεραμεικό

    Η προσέγγιση γίνεται μ΄ένα σωρό τρόπους. Με τα πόδια, αν κανείς βρίσκεται στο κέντρο, από το σταθμό του μετρό ή από τον σταθμό του ηλεκτρικού στο Θησείο, η λιθόστρωτη από εκεί και πέρα Ερμού οδηγεί στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου και του μουσείου βεβαίως. Τόσο εύκολα. Λίγα μέτρα και κατ΄ευθείαν αλλαγή εποχής, κλίματος και διάθεσης.

    Η φύση σε ήρεμους τόνους, το νεράκι –όταν υπάρχει βέβαια- του Ηριδανού κυλάει μέσα στην κτιστή κοίτη του, πουλάκια κελαηδούν, πεταλούδες και έντομα πετούν. Γιατί ένας μικρός υδροβιότοπος είναι αναπτυγμένος εδώ, με πρασυνόφρυνους, χελώνες και σκαντζόχοιρους, πάνω από 180 είδη δέντρων και φυτών και περί τα δέκα είδη πτηνών.

    Όσο για τον θόρυβο της πόλης, απλώς έχει εξαφανιστεί. Παρά το βαρύ φορτίο του ονόματός του, εξάλλου, ως αρχαίο νεκροταφείο, ο Κεραμεικός μόνον τέτοια αίσθηση δεν δίνει. Στην αρχαιότητα, άλλωστε, ο Κεραμεικός ήταν ένας μεγάλος δήμος, αυτός των Κεραμέων, γιατί εκεί υπήρχαν τα περισσότερα και καλύτερα εργαστήρια κεραμικής, απ΄όπου προέρχονταν τα περίφημα αθηναϊκά αγγεία.

    Ο Θουκυδίδης, μάλιστα, τον αναφέρει ως το «κάλλιστον προάστειον» της Αθήνας.

    Οι επιφανείς πολίτες

    Άποψη του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού

    Παράλληλα, όμως, στην ίδια περιοχή, οι Αθηναίοι έθαβαν τους επιφανείς πολίτες τους, τους στρατηγούς και τους πολεμιστές που είχαν πέσει στη μάχη, ακόμη και τις ιέρειες, ιδρύοντας για όλους αυτούς περικαλλή ταφικά μνημεία. Ας μη ξεχνάμε, εξάλλου, ότι από εδώ ο Περικλής εκφώνησε τον περίφημο «Επιτάφιο», που παραδίδει και πάλι ο Θουκυδίδης, για τους πρώτους νεκρούς του καταστροφικού Πελοποννησιακού Πολέμου.

    Η χρήση του χώρου, πάντως, ως νεκροταφείου, «Δημόσιον Σήμα» για τους αρχαίους, χρονολογείται ήδη από την Προϊστορική εποχή, από το 1100 π.Χ. περίπου και φθάνει ως τα βυζαντινά χρόνια, ως το 500 μ.Χ. συγκεκριμένα.

    Ο διαχωρισμός -ως ένα βαθμό- της περιοχής κατοίκησης από το νεκροταφείο έγινε το 478 π.Χ., όταν ο Θεμιστοκλής αποφάσισε στα βιαστικά την κατασκευή ενός τείχους για να προστατέψει την πόλη. Έτσι προέκυψε ο Έσω Κεραμεικός, εντός των τειχών δηλαδή, αποκλειστικά για οικιστική εγκατάσταση και ο Έξω Κεραμεικός, για ταφική χρήση.

    Στο τείχος υπήρχαν και πύλες, με δύο πιο σημαντικές: αυτήν του Διπύλου, που ήταν η αφετηρία για την πομπή των Παναθηναίων, ενώ μέσα από αυτήν περνούσε η οδός που οδηγούσε προς την Ακαδημία Πλάτωνος. Και η Ιερά Οδός, απ΄όπου διερχόταν η πομπή των Ελευσινίων Μυστηρίων, με κατεύθυνση, φυσικά, το ιερό της Ελευσίνας.

    Μια τυχαία ανακάλυψη

    Άποψη του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού

    Σήμερα, ο αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται σε 38,5 στρέμματα και βρίσκεται έως και επτά μέτρα χαμηλότερα από τη στάθμη των δρόμων γύρω του. Ανέκαθεν, άλλωστε, στην περιοχή αυτή υπήρχε μία βάθυνση του εδάφους, η οποία, μετά την εγκατάλειψη του νεκροταφείου, γέμισε σιγά σιγά με επιχώσεις. Ίσως γι΄αυτό και σε αντίθεση με άλλους αρχαιολογικούς χώρους της Αθήνας, ως το 1863 δεν υπήρχε καμία ένδειξη για την ύπαρξή του νεκροταφείου. Μάλιστα, στην περιοχή υπήρχαν σπίτια, μικρές βιοτεχνίες, καμίνια, ακόμη κι ένα εργοστάσιο σαπωνοποιίας.

    Ο Κεραμεικός παρέμενε έτσι γνωστός μόνον μέσα από τις αρχαίες γραπτές πηγές, ώσπου ένα τυχαίο γεγονός, ένας τροχός αμάξης «σκόνταψε» σε ένα ανθέμιο. Και όχι οποιοδήποτε. Ήταν το ανθέμιο της υψηλής μαρμάρινης στήλης του Αγάθωνος και του Σωσικράτους, δύο μετοίκων από τον Πόντο, που η πόλη της Αθήνας είχε τιμήσει μ΄αυτόν τον τρόπο.

    Γρήγορα βρέθηκε και το περίφημο ταφικό μνημείο του Δεξίλεω και οι Αθηναίοι, εντυπωσιασμένοι και συγκινημένοι από την ανακάλυψη του νεκροταφείου της Αγίας Τριάδας, όπως το ονόμαζαν, γιατί εκεί υπήρχε ομώνυμο εκκλησάκι, επέλεξαν αυτό ως σημείο για να υποδεχθούν τον νεαρό βασιλιά Γεώργιο Α΄.

    Κι αν υπήρχαν, πάντως, κάποιες αμφιβολίες για την ανακάλυψη, αυτές διαλύθηκαν το 1872, όταν βρέθηκε μία μαρμάρινη στήλη με την επιγραφή «Όρος Κεραμεικού», ακριβώς δίπλα στο τείχος!

    Εκείνα τα πρώτα χρόνια, τις ανασκαφές έκαναν Έλληνες αρχαιολόγοι, ως το 1913 όμως, που η ελληνική κυβέρνηση τις ανέθεσε στο Αυτοκρατορικό -τότε- Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αθήνας, κάτι που ισχύει ως σήμερα, υπό τον συντονισμό, ωστόσο, και την εποπτεία του υπουργείου Πολιτισμού.

    Τ΄αγάλματα που μιλούν

    Από αριστερά η στήλη σε μορφή ναΐσκου της Ηγησούς, δίπλα η ψηλή στήλη στην μνήμη του Κοροίβου και η στήλη στη μνήμη του Κλειδήμου

    Έργα υψηλής τέχνης είναι τα ταφικά μνημεία που βλέπουμε στον αρχαιολογικό χώρο. Αποκαλύπτοντας, όμως, ταυτόχρονα και μικρές ή μεγάλες ανθρώπινες ιστορίες. Όπως για τον μόλις είκοσι ετών Δεξίλεω, γιο του Λυσανία από το Θορικό, έναν από τους πέντε Αθηναίους ιππείς που θυσιάστηκαν, πολεμώντας εναντίον των Σπαρτιατών.

    Την Αμφαρέτη με το εγγονάκι της στα χέρια της, βρέφος ακόμα και μ΄ ένα συγκινητικό επίγραμμα να τους συνοδεύει. Την Ηγησώ στην περίφημη στήλη- ναΐσκο, για την οποία έγραψε ο Κωστής Παλαμάς «Κι απάνω απ΄τα στολίδια μου κι απ΄τα χρυσαφικά μου/ ώρα πολλήν εγύρευα σκυφτή, λησμονημένη…». Ή τις δύο αδερφές, την Δημητρία και την Παμφύλη.

    Κι ακόμη τον Εύφηρο με την στλεγγίδα στο χέρι, ένδειξη ότι ήταν αθλητής. Και την ιέρεια Πολυστράτη, που κρατά το κλειδί του ναού στο δεξί της χέρι. Αλλά και τον περίφημο ταύρο, ένα επιβλητικό γλυπτό από πεντελικό μάρμαρο -σήμερα το αυθεντικό βρίσκεται στο μουσείο, ενώ στο χώρο υπάρχει ακριβές αντίγραφό του- όπως επίσης τους μολοσσούς από μάρμαρο Υμηττού.

    Ο μαρμάρινος ταύρος από τον περίβολο του Διονυσίου του Κολλυτέως, που πέθανε άγαμος

    Εδώ, στο νεκροταφείο του Κεραμεικού, σε σημείο που βρίσκεται σήμερα έξω από τον περιφραγμένο χώρο, είχε εντοπισθεί το 1994 στις ανασκαφές που γίνονταν για τον σταθμό Κεραμεικός του μετρό και η ομαδική ταφή Αθηναίων που είχαν πεθάνει στον φοβερό λοιμό που έπληξε την πόλη από το 430 ως το 426 π.Χ.

    Ανάμεσά τους και τα κατάλοιπα της μικρής Μύρτιδας, όπως ονομάσθηκε, που, στη συνέχεια, έγινε δυνατή η αποκατάσταση του προσώπου της.

    Φυσικά, πολλές ακόμη ιστορίες θα ανακαλύψει κανείς στον Κεραμεικό. Ο καθένας, άλλωστε, βρίσκει αυτό που θα αναζητήσει. Συνιστάται, έτσι, για οικογένειες με μικρά παιδιά, για ρομαντικούς -μοναχικούς ή ζευγάρια- για όσους αγαπούν την τέχνη, αλλά και για όσους θέλουν να αποτοξινωθούν από το μπετόν της πόλης.

    Για όλους μήπως;



    ΣΧΟΛΙΑ