Τι ήταν αυτό που έκανε την Ελεύθερνα να ξεχωρίσει και να μην μείνει μία ακόμη κουκίδα στον αρχαιολογικό χάρτη; Πού βρίσκονται οι γειτονικές της και άλλες πόλεις, οι πιο μακρινοί ορίζοντες; Πού στέκει η Ελεύθερνα των γεωμετρικών-αρχαϊκών χρόνων στους αρχαίους χερσαίους και θαλάσσιους δρόμους της Μεσογείου, ανάμεσα στις τρεις ηπείρους, την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική;

Είναι ερωτήματα, που απασχολούν σαράντα χρόνια τώρα τον ανασκαφέα της καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη, σήμερα διευθυντή του Μουσείου Ακρόπολης, που αναζητώντας την τεκμηρίωση της ύπαρξης αυτής της αρχαίας πόλης της Κρήτης έχει φέρει στο φως μοναδικά ευρήματα, που μιλούν εύγλωττα για τις ζωές των ανθρώπων της αρχαιότητας, από εποχές περασμένες αλλά γεμάτες πολιτισμό και ιστορία.

1

Ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης ανασκαφέας της Αρχαίας Ελεύθερνας
Ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης ανασκαφέας της Αρχαίας Ελεύθερνας

Έτσι και η έκθεση «Αρχαϊκές Ελίτ. Πολεμιστές και Πριγκίπισσες», που εγκαινιάζεται το Σάββατο στο Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας γιορτάζοντας αυτήν την γόνιμη επέτειο των 40 χρόνων ανασκαφής ξετυλίγει, όπως λέει ο ίδιος, όχι μόνον γραμμές τεχνολογικού ή αισθητικού πολιτισμού, γραμμές ιστορικές αλλά κυρίως ανθρώπινες. Μιλάει για σχέσεις, ταξίδια, επιγαμίες, συνδέσεις, ωσμώσεις, για χαρές και λύπες ανθρώπινες, μέσα σ’ ένα πλέγμα δρόμων, μετακινήσεων και συνδέσεων, σε μια Μεσόγειο που πάλλεται από ζωές ανθρώπων.

Περί τα 130 αρχαία έργα που έρχονται από την Κύπρο, την Ιταλία και την Ισπανία, από 18 μουσεία συγκεκριμένα, ενώνονται και συνομιλούν σ΄αυτήν την έκθεση με άλλα 400 και πλέον ευρήματα από την Ελεύθερνα συνθέτοντας ένα πολυποίκιλο και άκρως εντυπωσιακό σύνολο. Είναι έργα από πέτρα και πάνω στην πέτρα, από πηλό, από χρυσό, ασήμι, χαλκό και σίδερο, από φαγεντιανή, γυαλί και ελεφαντόδοντο, αυγά στρουθοκαμήλου, ημιπολύτιμους λίθους, ήλεκτρο (κεχριμπάρι), αμέθυστο, κορνεόλη, ορεία κρύσταλλο, αιγυπτιακό μπλε…

Περίαπτο (μενταγιόν) σε μορφή γυναικείας προτομής δαιδαλικού ρυθμού από ήλεκτρο (αρχές 6ου αι. π.Χ.), Εθνικό Μουσείο Σιρίτιδας
Περίαπτο (μενταγιόν) σε μορφή γυναικείας προτομής δαιδαλικού ρυθμού από ήλεκτρο (αρχές 6ου αι. π.Χ.), Εθνικό Μουσείο Σιρίτιδας

Το νήμα της Ιστορίας

Πρόκειται για αντικείμενα κόσμησης σώματος και ένδυσης κεφαλής, επιστήθια και κοσμήματα χεριών: διαδήματα, χτενάκια για τα μαλλιά, ενώτια (σκουλαρίκια), περίαπτα και περιδέραια, ψέλια, βραχιόλια, περικάρπια, περόνες και πόρπες (καρφίτσες και παραμάνες), δαχτυλίδια και ζώνες… Όπλα αμυντικά για την προστασία της κεφαλής, του σώματος, των χεριών, των ποδιών. Όπως κράνη, πανοπλίες, περιβραχιόνια, μίτρες, περικνημίδες, ασπίδες. Όπλα επιθετικά, αιχμές δοράτων και ακοντίων, ξίφη, σπαθιά, μάχαιρες και βέλη. Ακόμη αντικείμενα χρήσης: αγγεία πήλινα και χάλκινα για τροφή και πόση, πολυτελή ή καθημερινά, αλλά και για άλλες χρήσεις, αγγεία για λουτρό, καθαρισμό, αγγεία τεφροδόχα, λέβητες, κρατήρες, οινοχόες και κύλικες, φιάλες, καρποδόχες, λεκανίδες ή χέρνιβες… κι ακόμα κρατευτές και οβελοί (σούβλες), αρύταινες (κουτάλες σούπας), τυροκνηστίδες (τυροτρίφτες), φλασκιά.

Επιχρυσωμένος αργυρός λέβης (τελετουργικό αγγείο υγρών). Αρχές β΄ τετάρτου 7ου αι. π.Χ. Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο, Ρώμη
Επιχρυσωμένος αργυρός λέβης (τελετουργικό αγγείο υγρών). Αρχές β΄ τετάρτου 7ου αι. π.Χ. Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο, Ρώμη

Αλλά και αγγεία αρωματικά και φαρμακευτικά, για να αρωματίσουν το σώμα, να απαλύνουν ή να γιατρέψουν τον ανθρώπινο πόνο: λήκυθοι και ληκύθια, αλάβαστρα, αρύβαλλοι, φιαλίδια. Επίσης ειδώλια πήλινα, φαγεντιανά, χάλκινα αλλά και επιγραφές.

Χάλκινη κυκλική ασπίδα με τέσσερα αντικριστά ζεύγη οπών στην περίμετρο, που χρησίμευαν για την στερέωσή της. Σκάλες Κύπρου, Αρχαιολογικό Μουσείο Επαρχίας Πάφου
Χάλκινη κυκλική ασπίδα με τέσσερα αντικριστά ζεύγη οπών στην περίμετρο, που χρησίμευαν για την στερέωσή της. Σκάλες Κύπρου, Αρχαιολογικό Μουσείο Επαρχίας Πάφου

«Κάθε αντικείμενο όμως», όπως λέει ο κ. Σταμπολίδης «μικρό ή μεγάλο, ταπεινό ή πλούσιο είναι μια κλωστή γύρω από ένα σφονδύλι και μια άτρακτο, όπου υφαίνεται ο ιστός της Πηνελόπης και το πανί μιας αρχόντισσας, όπου η μνήμη ενυπάρχει ακόμα και μέσα από τα ξεφτίδια του χρόνου, όσα οι άνθρωποι, ο καιρός, η φύση μας παρέδωσαν, όχι μόνον για να διατηρήσουμε αλλά κυρίως για να συνεχίσουμε το νήμα της Ιστορίας μέσα στην καθημερινή πράξη που λειτουργεί αλλά κυρίως που συγκινεί».

Χρυσό ψέλιο (βραχιόλι) με παράσταση τριών γυναικείων μορφών με τα χέρια υψωμένα εν είδει χορού και γυναικείας μορφής πλαισιωμένης από δύο όρθιους λέοντες, τους οποίους αρπάζει και τραυματίζει μία ανδρική μορφή (675-650 π.Χ., Μουσεία του Βατικανού
Χρυσό ψέλιο (βραχιόλι) με παράσταση τριών γυναικείων μορφών με τα χέρια υψωμένα εν είδει χορού και γυναικείας μορφής πλαισιωμένης από δύο όρθιους λέοντες, τους οποίους αρπάζει και τραυματίζει μία ανδρική μορφή (675-650 π.Χ., Μουσεία του Βατικανού

Τα ταπεινά και τα σπουδαία

Η έκθεση ξετυλίγει έτσι, «όχι μόνον γραμμές τεχνολογικού ή αισθητικού πολιτισμού, γραμμές ιστορικές αλλά κυρίως ανθρώπινες», όπως προσθέτει. «Μιλάει για σχέσεις, ταξίδια, επιγαμίες, συνδέσεις, ωσμώσεις, για χαρές και λύπες ανθρώπινες, μέσα σ’ ένα πλέγμα δρόμων, μετακινήσεων και συνδέσεων σε μια Μεσόγειο, που πάλλεται από ζωές ανθρώπων».

Ζεύγος υποδημάτων με πέλματα από χάλκινο έλασμα και ξύλινη σόλα (6ος αι. π.Χ.) «Τάφος της Βασίλισσας», Ανκόνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Μάρκε
Ζεύγος υποδημάτων με πέλματα από χάλκινο έλασμα και ξύλινη σόλα (6ος αι. π.Χ.) «Τάφος της Βασίλισσας», Ανκόνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Μάρκε

Όμως τι είναι όλα αυτά; Γιατί όλα αυτά; Οι συσχετισμοί πολλοί, οι διασυνδέσεις άπειρες, καθώς διασχίζουν τους καιρούς και τους τόπους.
Εδώ τα παραδείγματα μιλούν μόνα τους με τον καθηγητή να αναφέρεται σε μερικά από αυτά από τα πιο ταπεινά ως τα πιο σπουδαία: Όπως ένας τυροτρίφτης, η τυροκνηστίδα για την οποία ο Όμηρος λέει, ότι χρησιμοποιούσαν οι ήρωες συμποσιαστές για να τρίψουν το τυρί μέσα στο κρασί τους και η σχέση του με την λαβή του σε σχήμα λέαινας που αναφέρει αιώνες μετά ο Αριστοφάνης. Ένας από τους πιο τολμηρούς στίχους του, ότι οι γυναίκες της Αθήνας για να σταματήσει ο πόλεμος ορκίζονται όχι μόνο να μην κάνουν έρωτα με τους άνδρες τους αλλά και να μη χρησιμοποιήσουν τις ξύλινες αυτές λαβές για να ικανοποιηθούν μόνες τους!

Αυτοί οι άνθρωποι

Και ποια ιστορία μπορούν να διηγηθούν οι αρύταινες – οι κουτάλες της σούπας- χάλκινες ή ασημένιες; Και τι σημαίνει το γεγονός, ότι μία από αυτές τις τελευταίες κουτάλες βρίσκεται στην Παλαίπαφο της Κύπρου και μία ανάλογη στις τριπλές πιθοταφές της Ελεύθερνας εντοπισμένη μάλιστα μαζί με κυπριακές υστερογεωμετρικές οινοχόες; Είναι η προίκα που έφερε μαζί της μια από τις ενοίκους του τάφου, όταν ήρθε νύφη για Ελευθερναίο πολεμιστή και όλα μαζί τα προικιά της τα τοποθέτησαν αργότερα ως κτερίσματα στην τελευταία της κατοικία; Και πώς συνδέεται αυτή με τις υπόλοιπες γυναίκες κύρους των πιθοταφών που έχουν κοινά γενετικά χαρακτηριστικά σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους; Είναι η αρχική πρόγονος των υπολοίπων που πήραν σημαίνοντα χαρακτηριστικά από το DNA της;

Χάλκινη λεκανίδα (τελετουργικό αγγείο), Αρχές β΄ τετάρτου 7ου αι. π.Χ. Ρώμη, Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο
Χάλκινη λεκανίδα (τελετουργικό αγγείο), Αρχές β΄ τετάρτου 7ου αι. π.Χ. Ρώμη, Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο

Κι ύστερα πάλι, τι μπορούν να διηγηθούν για τη διάδοση διατροφικών συνηθειών οι κρατευτές, τα στηρίγματα δηλαδή, πάνω στα οποία τοποθετούνταν οι οβελοί, οι μεταλλικές σούβλες για να περάσουν τμήματα κοπτού κρέατος (σουβλάκια) που ξεκινούν από ταφικά ευρήματα της Κύπρου και βρίσκονται και στην Ελεύθερνα και την Κνωσό έως τους πλούσιους ετρουσκικούς τάφους της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας;

Ή τι σχέση μπορεί να δηλώνει ένας μεταλλικός αγγειοστάτης ετρουσκικού τάφου στα άγκιστρα του οποίου κρεμούσαν από τις λαβές τα αγγεία οινοποσίας σε σχέση με μία αρχαϊκή επιγραφή από την Ελεύθερνα, όπου είναι γραμμένη η απαγορευτική διάταξη: «Μη ινπίνειν δρομέα»; Δηλαδή οι δρομείς, οι νεαροί πολεμιστές – διαβιβαστές και ταχυδρόμοι – απαγορευόταν να πίνουν και να μεθούν ώστε εάν αιχμαλωτίζονταν να μη πρόδιδαν τα μυστικά της αποστολής τους.

Χρυσό πλακίδιο, που κοσμείται με σειρές ζώων, ρεαλιστικών και φανταστικών (αρχές β΄ τετάρτου 7ου αι. π.Χ.), Ρώμη, Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο
Χρυσό πλακίδιο, που κοσμείται με σειρές ζώων, ρεαλιστικών και φανταστικών (αρχές β΄ τετάρτου 7ου αι. π.Χ.), Ρώμη, Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο

Ο Όμηρος και η νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας

Πολλές ακόμη ιστορίες και παραδείγματα έχει να αναφέρει ο κ.Σταμπολίδης για πράξεις και ανταλλαγές εμπορικές αλλά και για την μετάδοση ιδεολογιών και πολιτικών, όπως περνούν μέσα από την έκθεση: Για τα όμοια περιδέραια αίφνης, από χρυσό και ορεία κρύσταλλο μιας πριγκίπισσας από τη Σαλαμίνα της Κύπρου και μιας Ελευθερνιώτισας ή για την επιγραφή του «Κόσμου των Ξένων» από την Ελεύθερνα, δηλαδή του αξιωματούχου που ασχολείτο με τους ξένους, οι οποίοι προσέρχονταν στην πόλη για να ζήσουν ή να προστατευτούν, δηλώνοντας μια κοινωνία με ανοιχτούς ορίζοντες.

Πλακίδια με παραστάσεις ανθέων λωτού από τον τάφο Μπερναρντίνι (7ος αι. π.Χ.).
Πλακίδια με παραστάσεις ανθέων λωτού από τον τάφο Μπερναρντίνι (7ος αι. π.Χ.).

Αλλά και για την επιβεβαίωση της αλήθειας του Ομήρου, όπως ο ποιητής περιγράφει την τελετουργία της ταφικής πυράς του Πατρόκλου στην 23η Ραψωδία της Ιλιάδας σε σχέση με εύρημα της ταφικής πυράς του πρίγκιπα-πολεμιστή με τον δειροτομηθέντα αιχμάλωτο από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα. «Στιγμές», όπως λέει «όπου η επική μνήμη ουσιαστικά εικονογραφείται από τα υλικά κατάλοιπα ενός συμβάντος στην ταφική πρακτική της νεκρόπολης της Ελεύθερνας και συνδέεται με τους κανόνες του δικαίου του πολέμου, τα ήθη και τα έθιμα της εποχής».

Ο κόσμος της Μεσογείου

Όλα τα αντικείμενα της έκθεσης εξάλλου, από τη μια άκρη της Μεσογείου έως την άλλη είτε είναι τα τέχνεργα από τον πλούσιο τάφο 247 της Παλαιπάφου της Κύπρου και το σύνολο του πολεμιστή από την Μπαζιλικάτα της Κάτω Ιταλίας, τα εξαιρετικά κτερίσματα από τους τάφους της Ιταλίας του νότου και του βορρά, τα έργα από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Μαδρίτης, όλα μαζί και το καθένα χωριστά έχουν να διηγηθούν μοναδικές ιστορίες ανθρώπων.

Ιδιαιτέρως σημειώνονται ωστόσο, τα ευρήματα από τους τάφους της Πικηνής βασίλισσας από το Σιρόλο Νουμάνα, η οποία θεωρήθηκε και μάγισσα, εκείνα από τον κύκλο της Ακουαστρίνι και τα χρυσά και τα χάλκινα από τον τάφο Ρεγκολίνι-Γκαλάσι των Μουσείων του Βατικανού. Επίσης το σύνολο του τάφου Μπερναρντίνι από το Μουσείο της Βίλα Τζούλια στη Ρώμη με τις δεκάδες των χρυσών, αργυρών, χάλκινων και ελεφαντοστέινων κτερισμάτων, που ταξιδεύει για πρώτη και τελευταία φορά στο εξωτερικό καταδεικνύοντας έναν κόσμο πριγκιπικό πρώτης γραμμής, έναν κόσμο πλούτου και επαφών. Αντικείμενα, που μαζί με όλα τα έργα της έκθεσης συμπεριλαμβανομένων των κτερισμάτων των καύσεων και των ταφών από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην αρχαία Ελεύθερνα ταξιδεύουν τους επισκέπτες στον κόσμο της Μεσογείου των «ομηρικών» διηγήσεων.

Φοινικική φιάλη (τελετουργικό αγγείο) από επιχρυσωμένο άργυρο με διακόσμηση (675-650 π.Χ. ), Μουσεία του Βατικανού
Φοινικική φιάλη (τελετουργικό αγγείο) από επιχρυσωμένο άργυρο με διακόσμηση (675-650 π.Χ. ), Μουσεία του Βατικανού

Οι ηρωικές εποχές

Σεπτέμβριο του 1985 είχε ξεκινήσει την ανασκαφή του στην αρχαία Ελεύθερνα ο κ. Σταμπολίδης σε μια εποχή «ηρωική» για το εγχείρημα, όταν το λεωφορείο έφθανε στην περιοχή δύο φορές μόνον την εβδομάδα, όταν ο ίδιος και η ομάδα του χρησιμοποιούσαν το λάστιχο του ποτίσματος για το λούσιμό τους αλλά και όταν αρκετή δυσπιστία υπήρχε, αρχικά τουλάχιστον, από ορισμένους ντόπιους.

«Κι όμως εμείς στεριώσαμε εκεί», λέει σήμερα «παρά τις όποιες αρχικές δυσκολίες, χάρη στο χαμόγελο και τη φιλοξενία της πλειονότητας των κατοίκων των χωριών που αγκάλιασαν το σύνολο των έργων και προχώρησαν μαζί μας για ένα μέλλον δυναμικό των παιδιών και των παιδιών των παιδιών τους. Γιατί θεωρήσαμε και θεωρούμε την Αρχαιολογία όχι μόνον ως ερμηνεία του παρελθόντος αλλά ως έμπνευση του παρόντος, που χτίζει σταθερά ένα καλύτερο μέλλον μέσα από την μνήμη, την γνώση και την συλλογική δράση. Θεωρήσαμε δηλαδή, την Αρχαιολογία ως δημόσιο αγαθό».

Περιδέραιο με έξι ψήφους από κρύσταλλο, έξι ψήφους με ραβδώσεις από χρυσό και πέντε χρυσές κυλινδρικές ψήφους (8ος αι. αι. π.Χ. ), Βασιλική Νεκρόπολη της Σαλαμίνας, Λευκωσία, Κυπριακό Μουσείο
Περιδέραιο με έξι ψήφους από κρύσταλλο, έξι ψήφους με ραβδώσεις από χρυσό και πέντε χρυσές κυλινδρικές ψήφους (8ος αι. αι. π.Χ. ), Βασιλική Νεκρόπολη της Σαλαμίνας, Λευκωσία, Κυπριακό Μουσείο

Ο ίδιος θυμάται και τον Άγγελο Δεληβοριά, όταν του έλεγε πως «Η υπομονή, η επιμονή, η διάρκεια και η συνέχεια είναι αυτά που αξίζουν, αυτά είναι η Ελλάδα». Γιατί πράγματι «Αυτά είναι η Ελλάδα, αυτά είναι η Κρήτη, αυτή είναι η Ελεύθερνα, που από τόπος ά-γνωστος, γράφτηκε στον παγκόσμιο αρχαιολογικό χάρτη κι έγινε όχι μια απλή κουκίδα του αλλά τόπος προορισμού, αποτελώντας παράδειγμα προς μίμηση, αρκεί να το πιστεύεις βαθιά και να το υπηρετείς με συνέπεια και συνέχεια, με συνεργασία και, το πιο δύσκολο, με συμμετοχή της κοινωνίας».

Info

Μουσείο Αρχαίας Ελεύθερνας, Κρήτη
Έκθεση: «Αρχαϊκές Ελίτ: Πολεμιστές και Πριγκίπισσες», 9ος – 5ος αι. π.Χ.
Διάρκεια: 29 Ιουνίου – 19 Οκτωβρίου

Διαβάστε επίσης:

ΥΠΠΟ: 8 εκατ. ευρώ για τον εκσυγχρονισμό του Αρχαιολογικού Μουσείου Κομοτηνής

«Ταξίδι» στην ιστορία της Αθήνας μέσα από τα «μάτια» των δημοτικών υπηρεσιών

Ένας χάρτινος θίασος στο Σπίτι του Ελύτη – Έργα του Απόστολου Βέττα