Νεφέλη Στουρνάρα: «Όλα είναι Πολιτική»

Για τις Παραδειγματικές εργάτριες γράφει η Νεφέλη Στουρνάρα. Σε ποιες αναφέρεται; Εντάσσεται σε αυτές και η ίδια η κόρη του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος, Γιάννη Στουρνάρα;

«Ήθελα να διακρίνω τη δύναμη. Nα καταλάβω την τόλμη και την ανθεκτικότητα που εκείνες χτίσανε κατά τη διάρκεια της ζωής τους», εξηγεί η Νεφέλη Στουρνάρα από την πρώτη στιγμή αυτής της συνέντευξης.

Η συνάντηση πραγματοποιείται με αφορμή το νέο της βιβλίο Παραδειγματικές εργάτριες, Μια διαθεματική προσέγγιση σε δύο ελληνικά δημόσια νοσοκομεία (εκδ. Παπαζήση).

Η αναθεωρημένη και μεταφρασμένη από τα αγγλικά διδακτορική διατριβή της από το πανεπιστήμιο του Middlesex της Αγγλίας.

Αλβανίδες και Βορειοηπειρώτισσες

Αποτελεί πρωτότυπη, κοινωνιολογική έρευνα με αντικείμενο τις εργασιακές εμπειρίες είκοσι τεσσάρων καθαριστριών στα νοσοκομεία το Σπίτι του Λαού και Φροντίδα για όλους. Αμφότερα βρίσκονται στο κέντρο της Αθήνας.

Δεν έχει εντρυφήσει όμως αδιακρίτως σε όλες τις περιπτώσεις υπαλλήλων στον καθαρισμό. Η Νεφέλη Στουρνάρα εστίασε σε Αλβανίδες και ελληνικής εθνοτικής ταυτότητας Αλβανίδες (Βορειοηπειρώτισσες), που εργάζονται με καθεστώς εργολαβικού εργαζόμενου (outsourcing).

Ηθική σημασία

«Όλες γυναίκες προφανώς. Από την ίδια χώρα, την ίδια χρονικότητα, βιώνοντας το ίδιο πολιτικό καθεστώς. Ηλικιακά επίσης παρόμοιες», επισημαίνει. Και έτσι μέσα από τη διαθεματικότητα και τη σύγκριση διαφορετικών περιπτώσεων προκύπτουν πολύτιμα συμπεράσματα για τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.

Αποτελεί «γνωσιακή» και «κοινωνιακή» συμβολή στην αθέατη αλλά καίρια πλευρά του βιοτικού, πολιτισμικού της επιπέδου. Διότι «η καθαριότητα και η βρωμια έχουν κοινωνική και ηθική σημασία».

Η έρευνα δανείζεται εργαλεία από διάφορες ανθρωπιστικές επιστήμες: Κοινωνιολογία, Ανθρωπολογία, Ιστορία, Ψυχολογία, Οικονομία.

Ενώ λοιπόν το βιβλίο Παραδειγματικές εργάτριες μοιάζει εν πρώτοις να προορίζεται μόνο για την ακαδημαϊκή κοινότητα, αφορά τελικά όλους όσοι νοιάζονται για την Πολιτική με την ευρύτερη έννοια του όρου.

Τα εσωτερικά ελατήρια της αντίστασης

Σημειώνει η Νεφέλη Στουρνάρα:

«Οι καθαρίστριες αποτελούν ένα αόρατο, έμφυλο και εθνοποιημένο, εργατικό δυναμικό που είναι “παραδειγματικά” φθηνό, ευέλικτο, αναλώσιμο και εύκολα αντικαταστάσιμο. Η αναγνώριση της διασταύρωσης των κοινωνικών κατηγοριών φύλου, τάξης και εθνότητας διαφωτίζει τους βασικούς λόγους για τους οποίους οι εργαζόμενες γυναίκες βρίσκονται αντιμέτωπες με την υποτίμηση (Mezzadri, 2016). Είναι, λοιπόν, επιτακτική ανάγκη να διερευνήσω πώς οι καθαρίστριες γίνονται υποκείμενα αξίας (Skeggs & Loveday, 2012), αποκτούν ευυποληψία και δημιουργούν χώρους αντίστασης, αμφισβητώντας την ευαλωτότητα, την αορατότητα και την επισφάλεια».

Δεν παραμένουν στατικές, μαρμαρωμένες στις δομές της εξουσίας, αλλά ανθίστανται επινοώντας δικούς τους τρόπους επιβίωσης.

Αυτό γοητεύει τη Νεφέλη Στουρνάρα. Αποτελεί το κίνητρο για να συνεχίσει την έρευνά της, όπως εξαρχής επισημαίνει.

Η καθοριστική παιδική ηλικία

Αν και όλα πηγάζουν από την παιδική της ηλικία.

Από την δική της έμφυλη πραγματικότητα και τάξη.

Δύο γονείς λαμπρούς, έναν χαρισματικό πατέρα. Με αριστερές καταβολές (ο παππούς Στουρνάρας είχε κάνει εξορία…). Τις οποίες ακούσια ή εκούσια μεταλαμπάδευσε στα παιδιά του.

Στις τελευταίες τάξεις του δημοτικού, ο πατέρας της Γιάννης Στουρνάρας έδωσε στην κόρη του ένα βιβλίο με θέμα τα διάφορα πολιτικά συστήματα.

Τη βοηθούσε να καταλάβει περαιτέρω.

Συναίσθηση του προνομίου

«Από πάρα πολύ μικρή, έξι, επτά, οκτώ χρονών, παρατηρούσα τον πατέρα μου να ταξιδεύει, να έρχεται, και μιλούσαμε σε λίγο πιο απλή γλώσσα για τον κόσμο γύρω μας», εξηγεί η Νεφέλη Στουρνάρα.

«Εγώ και η αδελφή μου η Μυρτώ μάθαμε από πάρα πολύ μικρή ηλικία ότι δεν είμαστε το κέντρο του κόσμου. Διέκρινα ότι είμαι πολύ τυχερή».

Υπήρχαν κυρίες (με νόμιμη πρόσληψη) που πρόσεχαν το σπίτι και τα δύο παιδιά της οικογένειας. Αυτές ενεργοποίησαν την κοινωνική ευαισθησία της τότε μαθήτριας. «Είχαν αφήσει τα παιδιά τους, είχαν πολύ καιρό να τα δουν, και μου έλεγαν τις ιστορίες τους. Μου άρεσε να ακούω τις ιστορίες των άλλων. Ήταν πολύ σημαντικό μάθημα για εμένα. Μάθαινα πάρα πολλά πράγματα», θυμάται σήμερα η συγγραφέας.

Εξ απαλών ονύχων αντιλήφθηκε τι σημαίνει προνόμιο. Ο πατέρας της, καθηγητής, στέλεχος στην Εμπορική και εν τέλει στην γνωστή μετέπειτα πορεία του.

Εκείνη φοιτούσε στη Σχολή Μωραΐτη.

Στην πλευρά των αδυνάμων

Έτσι, η Νεφέλη Στουρνάρα ωρίμασε σε έναν όχι κομματοποιημένο αλλά ευαισθητοποιημένο πολιτικά άνθρωπο, ικανό «να καταλαβαίνω τι συμβαίνει».

Γινόταν ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία, η εισβολή στο Ιράκ, συμμετείχε στις διαδηλώσεις.

Στην εφηβεία αναλογίστηκε: «Σημαντικό ότι προσπαθείς να συλλάβεις κάποια πράγματα αλλά σου λείπει το θεωρητικό πλαίσιο».

Στα δεκάξι της, η Νεφέλη Στουρνάρα συμμετείχε στη ΜΚΟ Δρόμοι Ζωής, προσφέροντας ενισχυτική διδασκαλία σε προσφυγόπουλα. «Η κοινωνική προσφορά άφησε ένα πολύ μεγάλο αποτύπωμα μέσα μου, θα έλεγα και ψυχολογικό».

Όπως σημειώνει σήμερα:

«Ως προνομιούχος, μορφωμένη γυναίκα της μεσαίας τάξης, ανέκαθεν με σαγήνευε το σθένος των ανθρώπων. Έτσι, επιδίωκα να αντοπίσω προσωπικές ιστορίες επιβίωσης, όπου μεμονωμένα άτομα αντιμετώπισαν επιτυχώς τις δυσκολίες και να πολεμήσουν ενάντια στη συστηματοποιημένη ανισότητα».

Αμφισβήτηση του ηρωισμού

Έχει σημασία στην έρευνα να συνειδητοποιεί κανείς το «positionality» της ύπαρξής του ή της. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την κοσμοθεωρία του/της.

Αυτή λοιπόν η συνειδητότητα αποδείχθηκε κρίσιμη στη μελέτη της για τις Παραδειγματικές εργάτριες.

Η Νεφέλη Στουρνάρα βρισκόταν πλάι στις καθαρίστριες πέντε με έξι ώρες, από το πρωί ως το βράδυ.

Πραγματοποίησε δεκάδες συνεντεύξεις στο πεδίο, δηλαδή στα δύο νοσοκομεία.

Όμως, όπως σημειώνει: «Συνειδητοποίησα ότι η αναζήτηση θυμάτων με σκοπό τη μετατροπή τους σε ήρωες δεν είναι μόνο προκατειλημμένη αλλά, επιπλέον υπαινίσσεται μία χειραγωγική ανάγκη για διάσωση ευάλωτων ατόμων»

Η Νεφέλη Στουρνάρα δεν θα μπορούσε να προσεγγίσει τις παραδειγματικές εργάτριες από θέση ισχύος. Έπρεπε να αμφισβητήσει τη στατική κατηγοριοποίηση του ηρωισμού και της θυματοποίησης, «να αμφισβητήσω την αορατότητα των καθαριστριών και να αναδείξω τους τρόπους με τους οποίους γίνονται ενσώματα υποκείμενα, ενταγμένα καθώς είναι σε ευρύτερες εργασιακές και κοινωνικές δομές ανισότητας».

Η προσέγγιση έπρεπε να προκύψει από μία στάση ισότητας, όχι primus inter pares. Ετσι ώστε να εδραιωθεί ανάμεσά τους η εμπιστοσύνη.

Το πέτυχε αυτό με διάφορες τεχνικές. Όπως, επί παραδείγματι, με τη μέθοδο του ημερολογίου. Πρακτική που δανείστηκε από την γνωσιακή παράδοση της ψυχολογίας. Προσφέροντας απόσταση και κριτική σκέψη τόσο απέναντι στο αντικείμενό της όσο και από τον εαυτό της.

Έτσι, κατάφερε να διακρίνει τις λεπτές αποχρώσεις στην ψυχοσύνθεση (άρα και την εργατική συμπεριφορά) αυτής της έμφυλης τάξης.

Αμείλικτες δομές εξουσίας

Τα συμπεράσματά της για το νοσοκομείο συνθέτουν τον καμβά της σύγχρονης κοινωνικής συνθήκης.

«Ένας οργανισμός καθαρά ιεραρχικός, με αυστηρό ιατρικό πρωτόκολλο. Φαίνεται ξεκάθαρα και από τη στολή: blue collar, white collar.

Οι γιατροί είναι αποστασιοποιημένοι. 

Οι νοσηλευτές-νοσηλεύτριες βρίσκονται κοντά στους ασθενείς, διαχειρίζονται ανθρώπους που πονούν. 

Επειδή όμως κάθε νοσοκομείο ακολουθεί αυστηρό πρωτόκολλο, ο νοσηλευτής και η νοσηλεύτρια σηκώνουν αυτό το φορτίο χωρίς να αποκαλύπτουν τα συναισθήματά τους και χωρίς να τα αφήνουν να τους επηρεάσει».

Πρόκειται για τη λεγόμενη συναισθηματική εργασία (emotional labor), που προέρχεται προφανώς από τον συναισθηματικό μόχθο στο επαγγελματικό περιβάλλον.

Οι άνθρωποι αυτοί «πρέπει να ακολουθούν την ιδρυματοποιημένη μορφή του κανόνα. Και έτσι όλο αυτό εσωτερικεύεται.

Για να επιβιώσουν στις αμείλικτες δομές εξουσίας, βρίσκουν δικούς τους τρόπους επιβίωσης, να είναι δυναμικά υποκείμενα, είτε πρόκειται για καθαρίστριες είτε για νοσηλευτές».

Η συναισθηματική εργασία εντείνεται ή παραλλάσσεται και από την έμφυλη διάσταση, όπου προκύπτει.

«Το νοσηλευτικό προσωπικό είναι κατά 90% ελληνικό, ημεδαπό. Δεν είναι τυχαίο ότι το φθηνό εργατικό δυναμικό έχει εθνοτική ταυτότητα. Διότι είναι υποτιμημένο. Τις συγκεκριμένες δουλειές δεν δέχονται να τις κάνουν οι ημεδαποί πληθυσμοί. Τις αναλαμβάνουν όσοι έχουν περισσότερη ανάγκη. Παίρνουν το ρίσκο, μπαίνουν στη διαδικασία της επισφάλειας, σε μια ευάλωτη κατάσταση. Από την άλλη δεν θυματοποιούνται. Παίρνουν την πέτρα και την στίβουν. Το κάνουν για να προσφέρουν στις οικογένειες τους».

Ο πόνος και ο θρήνος

Άρα τι ισχύει όσον αφορά στις Αλβανίδες και στις Βορειοηπειρώτισσες;

«Ήταν πάρα πολύ δύσκολο να διακρίνω το πώς αντέδρασε η Αλβανίδα και πώς αντέδρασε η Βορειοηπειρώτισσα στο υγειονομικό πρωτόκολλο του νοσοκομείου. Αυτό που μπόρεσα να αναλύσω περισσότερο ήταν ο θρήνος και ο πόνος», παραδέχεται η Νεφέλη Στουρνάρα.

Κατάφερα και μπήκα λίγο στη μεταναστευτική τους ιστορία και μέσα στον πόνο αυτόν των γυναικών. Όταν οι γυναίκες ήταν παρατηρήτριες ατόμων που υπέφεραν μέσα στο νοσοκομείο. Ίσως να ήταν και ανήθικο το κομμάτι αυτό, γιατί ήταν πυροδότηση ενός τραύματος. Στο πώς εκείνες ένιωθαν όταν έχαναν δικά τους παιδιά, όταν έχαναν συγγενείς τους. Όταν δεν είχαν το δικαίωμα να μιλήσουν για αυτά τα πράγματα, διότι ήταν παράτυπες μετανάστριες. Για το τι σημαίνει να είσαι παράτυπη μετανάστρια, να μην έχεις δικαίωμα και πρόσβαση στο σύστημα υγείας και να είσαι έγκυος και να πονάς και να μην μπορείς να το πεις σε κανέναν».

Η παράμετρος του «πόνου», άνοιξε το δρόμο για διαθεματική ανάλυση.

«Οι Βορειοηπειρώτισσα μίλησε για τον άνδρα της που προσπάθησε να διεκδικήσει αποζημίωση για εργατικό ατύχημα και την αντιμετώπισαν ως αλλοδαπή, ενώ ήταν Ελληνίδα. Εκεί κατάφερα και ανέδειξα τη διαθεματικότητα».

Η ευαλωτότητα της ύπαρξης

Η Νεφέλη Στουρνάρα δεσμεύεται πάντα στη ζωή της από μια διάθεση αυταπάρνησης και ταπεινοφροσύνης.

Όταν τη γνωρίζει κανείς αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για γνήσια και αυθόρμητη τάση, που συμβάλλει σε μια συνολική ηθική ακεραιότητα.

Ένας άνθρωπος πολυδιαβασμένος, κοινωνικά ευαίσθητος. Προτιμά να παραμερίσει τον εαυτό της για να ανακαλύψει τον άλλον. Να εμπλουτίσει έτσι τη δική της εμπειρία.

«Κάνω αυτή τη δουλειά γιατί με αγγίζει βαθιά στην καρδιά μου και δεν το λέω από την άποψη τη συναισθηματική. Προσπαθώ να διακρίνω και να καταλαβαίνω όσο το δυνατόν περισσότερο την ανθρώπινη διάσταση των πραγμάτων. Την ευαλωτότητα της ανθρώπινης διάστασης. Γι’ αυτό και μπήκα όσο πιο βαθιά γίνεται με τη γνώση που μου επιτρέπει να το κάνω».

Παραδειγματική εργάτρια

Με πλούτο συναισθημάτων και αξιοσημείωτη μεθοδικότητα, αποκρυπτογράφησε αυτόν τον κόσμο και ύστερα οργάνωσε τα συμπεράσματά της σε αυτήν υπέροχη σύνθεση.

Και η ίδια ως παραδειγματική εργάτρια.

«Εμείς που διαβάζουμε, μιλάμε, ασχολιόμαστε με την έρευνα, μας ενδιαφέρει το κοινό καλό και η κοινωνική προσφορά, δεν πρέπει να μένουμε απλά παρατηρητές σε ένα εργατικό δυναμικό που με αυτοθυσία προσφέρει και θυσιάζει και διαλύεται το σώμα του με τα χρόνια για να προσφέρει στην οικογένεια. Πρέπει να νοιαζόμαστε για το τι συμβαίνει Αυτό το βιβλίο είναι ένα κομμάτι από αυτά που έχω δει. Με τη δική μου τη ματιά».

Όπως τελικά διαπιστώνει η Νεφέλη Στουρνάρα, «κάθε άρθρο είναι ένας καθρέφτης για το ποιες είμαστε. Και το βιβλίο αυτό».

Πληροφορίες

Η Νεφέλη Στουρνάρα σπούδασε Κοινωνιολογία και Ιστορία στο πανεπιστήμιο του Σάσεξ, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Μετανάστευση και τη διασπορά στον τομέα της Ανθρωπολογίας του School of Oriental and African Studies στο Λονδίνο.

Ολοκλήρωσε το διδακτορικό της στην Κοινωνιολογία το 2020 στο πανεπιστήμιο του Μιντλεσεξ (Middlesex) στο Λονδίνο.

Από το 2004 ασχολείται με θέματα γύρω από τη μετανάστευση σε εθελοντικό, ακτιβιστικό, ερευνητικό και επαγγελματικό επίπεδο.

Η παρούσα διατριβή είναι αφιερωμένη στις συμμετέχουσες της έρευνάς της, καθώς οι αφηγήσεις τους αποτελούν πολύτιμη πηγή γνώσης, θάρρους και ανθεκτικότητας.

Νεφέλη Στουρνάρα

Παραδειγματικές εργάτριες

Μια διαθεματική προσέγγιση σε δύο ελληνικά δημόσια νοσοκομεία

Πρόλογος: Δρ. Αναστασία Χρήστου

Εκδόσεις Παπαζήση, 2023

Σελ. 350