Κτυπώντας τις «Ώρες του Αγώνα»: Φιλελληνικά ρολόγια για την Επανάσταση του 1821

«Στα σπίτια της καλής κοινωνίας, τρία αντικείμενα πολυτελείας είναι απαραίτητα στους χώρους υποδοχής, εάν οι οικοδεσπότες θέλουν να θεωρούνται καθωσπρέπει: μπρούντζινα κομψοτεχνήματα, επιτραπέζια ρολόγια, πορσελάνινα ειδώλια».

Στο φύλλο της 10ης Ιανουαρίου 1827 της «Εφημερίδας των Κυριών και της Μόδας» (Journal des Dames et des Modes), αλλά και σε όλο το διάστημα των δεκαετιών του 1820 και του 1830, όταν οι Γάλλοι του καλού κόσμου μιλούν για επιτραπέζια ρολόγια, αναφέρονται στα περίφημα «φιλελληνικά ρολόγια»!

Αυτά που αποτέλεσαν καλλιτεχνική έκφραση του κύματος του Φιλελληνισμού απέναντι στη χώρα, που αγωνιζόταν για την ελευθερία της. Έτσι, αν ως εκείνη την εποχή ο διάκοσμος των γαλλικών, επιτραπέζιων ρολογιών εμπνεόταν από ρομαντικούς ερωτιδείς, την αρχαία ιστορία και τη μυθολογία, στην εποχή της Ελληνικής Επανάστασης τα θέματά τους προέρχονται κατ΄ευθείαν από την Ελλάδα και τους ήρωες της. Τους Έλληνες επαναστάτες!

25η Μαρτίου σήμερα, ένας εορτασμός διαφορετικός, λόγω της επιδημίας του κορονοϊού, που κρατά τους σύγχρονους Έλληνες απομονωμένους, όμως μια περιήγηση στον πλούτο και την ομορφιά αυτών των ρολογιών είναι μια ευκαιρία ανάδειξης μιας άλλης διάστασης της πρόσληψης του ελληνικού επαναστατικού αγώνα από τη Δύση.

Από μπρούτζο, συχνά επιχρυσωμένο, ή από πορσελάνη, αποτελούν έναν συνδυασμό κομψότητας και πολυτέλειας, μαζί όμως και του τεχνολογικού νεοτερισμού, που ήταν φυσικά τα ρολόγια.

Εξαιρετικό υλικό για συλλέκτες, όπως ο Γάλλος σύγχρονος φιλέλληνας Στεφάν Αντλέρ, ο οποίος παρουσιάζει την μοναδική στο είδος της συλλογή του μέσα από την έκδοση «Οι Ώρες του Αγώνα. Τα γαλλικά φιλελληνικά ρολόγια» από τις εκδόσεις Ολκός, με κείμενα του ίδιου, καθώς και του ιστορικού Γιώργου Τόλια, κυρίως όμως με υπέροχο φωτογραφικό υλικό.

Στόχος αυτής της έκδοσης, άλλωστε, είναι να φανεί ο πλούτος και η ποικιλία του υλικού και οι κεντρικές θεματικές ενότητες που το απαρτίζουν, αλλά και να διερευνηθούν οι πηγές έμπνευσης των σχεδιαστών τους. Συνολικά, έτσι, παρουσιάζονται 147 γαλλικά επιτραπέζια ρολόγια με φιλελληνικό διάκοσμο, κατασκευασμένα μεταξύ του 1826 και του 1835.

«Τεχνολογικά όργανα ακριβείας και ταυτόχρονα πολυτελή, διακοσμητικά κομψοτεχνήματα κύρους και κοινωνικής προβολής των κατόχων τους είναι παράλληλα μικρά, οικιακά μνημεία του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων»,
είναι αυτά τα ρολόγια, όπως λέει ο κ. Τόλιας.

Προσθέτοντας, ότι «εκφράζουν την εντύπωση και τη γοητεία που άσκησε στη δυτική κοινή γνώμη η πολιτική
νεοτερικότητα της πρώτης εθνικής επανάστασης στην Ευρώπη, αλλά και την ιδεολογική νεοτερικότητα του νέου ουμανισμού, την πολυπόθητη αναγέννηση της Ελλάδας».

Σε κάθε περίπτωση, τα γαλλικά φιλελληνικά ρολόγια απαθανατίζουν τον ηρωισμό προσώπων και γεγονότων που σημάδεψαν τον ελληνικό αγώνα και κυριάρχησαν αυτήν την περίοδο στη λογοτεχνία, τις εικαστικές τέχνης και, φυσικά, στον ενημερωτικό πολιτικό Τύπο.

Η έμπνευσή τους, ωστόσο, ήταν έμμεση και, είτε αντλούνταν από τα γεγονότα, όπως καταγράφονταν στον Τύπο της εποχής, είτε όμως από τα έργα εκείνων που διαμόρφωναν την κοινή γνώμη: Την ποίηση του λόρδου Βύρωνα, του Βίκτορα Ουγκώ και του Ντελαβίν, τη λογοτεχνία του Σατωβριάνδου και της μαντάμ ντε Σταλ, τους πίνακες του Ντελακρουά ή του Ζιροντέ, τις ιστορίες του Πουκεβίλ, κυρίως όμως από τις λιθογραφίες του Ντυπρέ, του Λεμπλάν, του Κρατσάιζεν ή του Φρίντελ, που έφεραν στη Δύση ένα πλήθος «αυθεντικών» εικόνων από την επαναστατημένη
Ελλάδα.

Και, βέβαια, πολύ συχνά, τα θέματα ήταν αλληγορικά και η σύνδεση με την αρχαία Ελλάδα ευθεία. Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες συνοδεύεται από αναπαραστάσεις ένοπλων νεαρών, Ελλήνων πολεμιστών, που φορούν χιτώνα, όπως οι αρχαίοι και απεικονίζονται κοντά σε αρχαία ερείπια.

Άλλοτε κρατώντας σημαία στο χέρι, άλλοτε το χαλινάρι του αλόγου του, άλλοτε δίπλα σε μια γυναικεία μορφή τυλιγμένη με αρχαιοπρεπή εσθήτα, που προσωποποιεί την Ελλάδα και, σχεδόν πάντα βέβαια, με έτοιμο το όπλο για να υπερασπιστεί την υποδουλωμένη πατρίδα, ο επαναστατημένος Έλληνας γίνεται ο ήρωας που κυκλοφορεί στα καλύτερα γαλλικά σαλόνια.

Γιατί και μέσα από αυτά τα διακοσμητικά αντικείμενα έγινε η προσέγγιση του φιλελληνικού ρεύματος εκ των άνω. Από την πλευρά δηλαδή, των εκλεπτυσμένων και εύπορων αστών, οι οποίοι είχαν και ισχυρό λόγο στο κράτος τους. Ο μεγάλος αριθμός τους, μάλιστα, και η ποικιλία των θεμάτων δείχνουν ότι η γαλλική, αστική ελίτ ήταν έτοιμη να δεχθεί και να βοηθήσει τον αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία τους.

Την ίδια εποχή, άλλωστε, πίνακες ζωγραφικής, λιθογραφίες και χαλκογραφίες, θεατρικές παραστάσεις, ποιήματα και ρομάντζα, πορσελάνες, κοσμηματοθήκες, ταμπακέρες, βεντάλιες και παιγνιόχαρτα, όλα με φιλελληνικά θέματα, μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον των Γάλλων.

Ακόμη και μια νέα γειτονιά του Παρισιού είχε ονομασθεί «Νέαι Αθήναι», ακόμη και χοροί μεταμφιεσμένων με φιλελληνική θεματική διοργανώνονταν. Τα σπίτια των αστών της Δύσης γέμιζαν από πλήθος διακοσμητικά ή και χρηστικά αντικείμενα με φιλελληνικά θέματα, όπως εικόνες, μελωδίες, αρώματα, γεύσεις, πιατικά και άλλα προϊόντα πολυτελείας, κυρίως τα ηδύποτα και τα σαπούνια!

«Το επιτραπέζιο ρολόι αποτελεί μείζον καλλιτεχνικό κεφάλαιο του φιλελληνισμού, που σημαντικές πηγές έμπνευσής του μπορέσαμε να περιγράψουμε στο παρόν έργο, αλλά και να αναγνωρίσουμε κάποια ονόματα από τεχνίτες του μπρούντζου και της πορσελάνης. Ακόμη και αν παραμένει άγνωστο το έργο καλλιτεχνών που δεν έχουν ταυτιστεί, το ρολόι είναι ο αξιοθαύμαστος μάρτυρας μιας περασμένης εποχής, που δεν παύει να μας εκπλήσσει και να μας συγκινεί», όπως σημειώνει εξάλλου ο ίδιος ο συλλέκτης.

Όσον αφορά στο μέγεθός τους και, όπως τα περισσότερα επιτραπέζια ρολόγια, έτσι και αυτά με φιλελληνικό διάκοσμο κυκλοφορούσαν σε διάφορες διαστάσεις, από τα μικρότερα, που έφθαναν σε ύψος μεταξύ 35-45 εκατοστών, ως τα μεγαλύτερα, που μπορούσαν να φθάσουν και το ένα μέτρο.

Οι λειτουργίες τους ήταν ποικίλες, καθώς τα κομψοτεχνήματα αυτά αποτελούσαν μαρτυρίες της σύνθετης ευαισθησίας και καλαισθησίας της εποχής. Κυρίως, όμως, η κατοχή και η έκθεσή τους πάνω στο τζάκι του χώρου δεξίωσης μιας οικίας υποδήλωνε την οικονομική άνεση και την πολιτική ευαισθησία του κατόχου τους, τη λεπτότητα και την καλαισθησία του, την εξοικείωσή του με την τεχνολογία, αλλά και την ποίηση και τις τέχνες της εποχής.

Αντικείμενα τέχνης και τεχνολογίας υψηλού κόστους ανανέωναν, εξάλλου, διαρκώς το διάκοσμό τους, προκειμένου να ανταποκριθούν στις προτιμήσεις και τις απαιτήσεις ενός κοινού, που αποζητούσε νέες εικόνες από την επαναστατημένη Ελλάδα.

Και, φυσικά, τα επιτραπέζια διακοσμητικά ρολόγια, ως αντικείμενα πολυτελείας, ήταν ακριβά δώρα, είτε μεταξύ ιδιωτών, είτε ως ανταμοιβή ή προσφορά σε κάποιο σημαίνον πρόσωπο. Ένα πολύτιμο αντικείμενο, που ο καθένας θα ήθελε να έχει στο σπίτι του.