Η πρώτη μεγάλη έκθεση για το 1821 στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Στη μισοσκότεινη αίθουσα δύο υπέροχες μαρμάρινες Νίκες, φωτισμένες μόνον αυτές επιλεκτικά, ετοιμάζονται να ανοίξουν τα φτερά τους για να πετάξουν και να φέρουν το πολυπόθητο μήνυμα της νίκης στους αγωνιστές του ΄21. Είναι η τελευταία ενότητα της σπουδαίας έκθεσης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου «Δι’ αυτά πολεμήσαμεν… Αρχαιότητες και Ελληνική  Επανάσταση», που θα εγκαινιασθεί στις 11 Φεβρουαρίου από τον πρωθυπουργό κ. Κυριάκο Μητσοτάκη, αποτελώντας στην ουσία την εναρκτήρια εκδήλωση των εορτασμών για την επέτειο των 200 χρόνων από την εθνική παλιγγενεσία.

Ο επισκέπτης θα φθάσει ως εκεί, αφού προηγουμένως θα έχει γνωρίσει τα επαναστατικά κινήματα που προηγήθηκαν της επανάστασης και θα μάθει για τις διαρπαγές των αρχαιοτήτων, για τον φιλελληνισμό και βέβαια για τις πρώτες προσπάθειες των απελευθερωμένων Ελλήνων να προστατέψουν την αρχαία κληρονομιά τους.

Όπως αναφέρει ο κ. Μητσοτάκης χαιρετίζοντας την έκθεση στον συνοδευτικό κατάλογό της «Στην πορεία προς το εμβληματικό ορόσημο του 2021, ο εθνικός ξεσηκωμός των Ελλήνων επανατοποθετείται ως δυναμικό συμβάν με εμβέλεια ευρωπαϊκή και παγκόσμια. Και δύο αιώνες μετά, η “ατελεύτητος επανάσταση” του Σεφέρη ενσαρκώνεται στον διαρκή αγώνα του έθνους μας για την προάσπιση των αρχών της δημοκρατίας, της ελευθερίας, του κοινωνικού κράτους δικαίου και τη συμπόρευση μας με τη Δύση».

Πρόκειται εξάλλου για μια έκθεση με «συναίσθημα», όπως λέει η διευθύντρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κυρία Μαρία Λαγογιάννη, διαφορετική από τις τυπικές αρχαιολογικές, καθώς προσεγγίζει ένα θέμα που διαπνέεται  από ιδιαίτερο συγκινησιακό φόρτο. «Ο τίτλος δανείζεται το γνωστό απόφθεγμα του στρατηγού Μακρυγιάννη καθώς το μουσειολογικό αφήγημα εστιάζεται  στον ρόλο που έπαιξαν οι αρχαιότητες στην ιδεολογική ενίσχυση της μεγάλης εθνεγερσίας. Ο αγώνας για την ελευθερία, κατά τον οπλαρχηγό του 1821 θεμελιώθηκε όχι μόνον στην απαίτηση του ελληνικού λαού για ανεξαρτησία αλλά και στα ιστορικά του δικαιώματα πάνω στα απαράμιλλα  έργα των αρχαίων προγόνων», όπως είπε η κυρία Λαγογιάννη στην παρουσίαση της έκθεσης.

«Η Επανάσταση δεν προέκυψε ξαφνικά. Ήταν απότοκο μίας σειράς διεργασιών, που σχετίζονταν με την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης, η οποία ήδη είχε αρχίσει να εντοπίζεται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους», είπε εξάλλου η υπουργός Πολιτισμού κυρία Λίνα Μενδώνη. Προσθέτοντας πως «Δεν είναι τυχαίο, ότι είχε προηγηθεί ο κλασικισμός, ήταν σε εξέλιξη ο ρομαντισμός, κορυφωνόταν ο Διαφωτισμός -ως ευρωπαϊκά ρεύματα αυτά- και έρχονταν οι περιηγητές, συνειδητοποιώντας, ότι αυτός ο λαός και αυτός ο τόπος έχει τα τεκμήρια όλων των αξιών αλλά και όλων των έργων τέχνης που εκείνοι θαύμαζαν».

Μαρμάρινα γλυπτά και ανάγλυφα (22 τον αριθμό), πήλινα αγγεία και χάλκινα ειδώλια από τις συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου βρίσκονται σε έναν εκλεκτικό «διάλογο» στην έκθεση με 26 έξι νεότερα έργα του 18ου και 19ου αιώνα, τα περισσότερα φιλοτεχνημένα από ευρωπαίους δημιουργούς. Πρόκειται για ελαιογραφίες και υδατογραφίες, χαρακτικά, εικονογραφημένες εκδόσεις και τέχνεργα των διακοσμητικών τεχνών, που προέρχονται ως δάνεια από τη Βιβλιοθήκη και τη Συλλογή Έργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων, το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών-Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία, την Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου, τη Συλλογή Stephan Adler καθώς και τη Συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη.

Στην ευτυχή συγκυρία, που το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, η διευθύντριά του και το επιστημονικό προσωπικό αποφάσισαν να ασχοληθούν με τη συγκεκριμένη θεματική αναφέρθηκε επίσης η κυρία Μενδώνη. «Μέσα από τα επαναστατικά κείμενα, μέσα από τις διακηρύξεις, μέσα από τα ψηφίσματα και τους νόμους των Εθνοσυνελεύσεων, προκύπτει η έννοια που έχουν οι υπόδουλοι ακόμη Έλληνες για την προστασία των αρχαίων λειψάνων ως μνημείων αλλά και ως εθνικών κειμηλίων. Ως τεκμηρίων της συνέχειας που έχει ο τόπος με το παρελθόν. Είναι αυτό το οποίο συνειδητοποιούν οι Ευρωπαίοι, οι οποίοι θέλουν να βοηθήσουν να αποκτήσουν ξανά ελευθερία οι Έλληνες, και γι΄ αυτό δημιουργείται το κύμα του Φιλελληνισμού, που είναι μία από τις παραμέτρους, τις οποίες αναπτύσσει η έκθεση»,  όπως πρόσθεσε.

Έργα που σχετίζονται με τους μεγάλους Έλληνες διαφωτιστές, τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Ρήγα Φεραίο, καθώς και εκδόσεις που σηματοδότησαν την έναρξη του φιλελληνικού ενδιαφέροντος, παρουσιάζονται στην πρώτη ενότητα, στην οποία  παρατίθενται πληροφορίες και τεκμήρια για τα επαναστατικά κινήματα που προηγήθηκαν τον 17ο και 18ο αιώνα, καθώς και για την ιδεολογική προετοιμασία του αγώνα, κατά την οποία οι αναφορές στο αρχαίο παρελθόν και στην ιστορική συνέχεια του έθνους αποτέλεσαν σταθερή συνιστώσα. Εδώ άλλωστε παρουσιάζονται και αρχαιότητες, που ως εικονογραφικά πρότυπα ενέπνευσαν την εικαστική απόδοση της υποδουλωμένης Ελλάδας.

Η λεηλασία των αρχαιοτήτων είναι το θέμα της δεύτερης ενότητας και εδώ ο επισκέπτης θα δει πράγματι διαμελισμένα αρχαία γλυπτά, εξ αιτίας της ασυνείδητης και εκτεταμένης λαφυραγώγησης των αρχαία μνημείων από ξένους δήθεν αρχαιολάτρες, με την άδεια των οθωμανικών αρχών ύστερα από γερά μπαξίσια. Σπαράγματα που απέμειναν, μετά από την επέλαση κάποιων «πολιτισμένων» Ευρωπαίων στην Ακρόπολη της Αθήνας, στον θησαυρό του Ατρέα στις Μυκήνες, στον ναό της Αφαίας στην Αίγινα και στον ναό του Επικούριου Απόλλωνα στις Βάσσες της Αρκαδίας, πράξεις που συνέβαλαν στη συνειδητοποίηση του ελληνικού λαού ως προς τη σημασία των αρχαιοτήτων για τη συλλογική του ταυτότητα.

Διακοσμητικά τέχνεργα που διακινούνταν στα φιλελληνικά σαλόνια και αντλούσαν την έμπνευσή τους από τις μορφές αρχαίων πολεμιστών, καθώς και η παρουσίαση της σημαντικής για την καταγραφή των αρχαίων μνημείων δράσης της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά, αποτελούν εξάλλου, χαρακτηριστικά εκθέματα της τρίτης ενότητας. Το φαινόμενο του φιλελληνισμού είναι το θέμα της, που στην προσπάθεια ευαισθητοποίησης της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης αξιοποίησε στην τέχνη οπτικές αναφορές και εικονογραφικά μοτίβα του αρχαίου κόσμου.

Και στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζεται η μέριμνα των Ελλήνων ήδη από την επαναστατική περίοδο να δημιουργήσουν τους θεσμούς, που θα διαφυλάξουν και θα προστατεύσουν τα αρχαία μνημεία συμβάλλοντας στην περαιτέρω μελέτη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Η έκθεση καταλήγει στην αίθουσα με τις Νίκες, καθώς η θεά ενσαρκώνει το εμβληματικό σύμβολο του επιτυχούς αγώνα. Οι συγκεκριμένες μάλιστα είναι ειδική ψηφιακή «κατασκευή» με πρότυπο τα αρχαία έργα από το ναό της Αρτέμιδας στην Επίδαυρο, που βρίσκονται στο ΕΑΜ.  Άλλωστε, όπως λέει η κυρία Λαγογιάννη «αρχαίες, φτερωτές Νίκες θα διατρέξουν και τις επόμενες επετειακές δράσεις του Μουσείου, μεταφέροντας στο σήμερα ισχυρούς συμβολισμούς και μηνύματα για όσα κινούν και εμπνέουν τον άνθρωπο».

Ψηφιακές προβολές με τοπία της προεπαναστατικής Ελλάδας, συνοδευόμενες από κείμενο του Σατωβριάνδου, ένθερμου υποστηρικτή του ελληνικού ζητήματος πλαισιώνουν εξάλλου όλη την έκθεση.

«Όταν λοιπόν ο Μακρυγιάννης αναφώνησε «Δια αυτά επολεμήσαμεν» συναισθάνονταν ότι «τ’ αγάλματα είναι γερά πράματα και πρέπει να χρησιμεύσουν δια την πατρίδαν». Λειτουργούσε επομένως ως γνήσιος εκφραστής, τόσο της επίσημης πολιτικής, όσο και του λαϊκού συναισθήματος» κατέληξε η υπουργός Πολιτισμού.