Από την ταινία «Tenet» του Κρίστοφερ Νόλαν, σκηνή σε ένα χώρο ελεύθερης αποθήκευσης εμπορευμάτων
Πάνω από 1000 πίνακες του Πικάσο, αριστουργήματα φλαμανδών και γάλλων ζωγράφων, ό,τι καλύτερο από την σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία αλλά και από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή, συνολικά περί τα 1.200.000 έργα τέχνης συγκροτούν την μεγαλύτερη συλλογή του κόσμου. Δεν θα την δούμε όμως, ποτέ. Άλλωστε και οι κάτοχοί τους ελάχιστα μπορούν να την απολαύσουν.
Αποθηκευμένα με την μέγιστη ασφάλεια, κάτω από ειδικές συνθήκες φύλαξης (φωτός, θερμοκρασίας κλπ.), όλα αυτά τα έργα βρίσκονται μέσα σε θησαυροφυλάκια στο περίφημο free port της Γενεύης. Επί το ελληνικότερον Ζώνη Ελεύθερης Αποθήκευσης Εμπορευμάτων (ΖΕΑΕ). Ένα φρούριο για τους μεγιστάνες αυτού του κόσμου, συλλέκτες ή απλώς επενδυτές, κάποιοι από τους οποίους είναι ρώσοι ολιγάρχες.
Τώρα λοιπόν, που οι τραπεζικοί λογαριασμοί τους έχουν υποστεί κυρώσεις και τα πολυτελή γιοτ τους κατάσχονται το ένα μετά το άλλο, το ενδιαφέρον έχει στραφεί και στις επενδύσεις τους σε έργα τέχνης. Αλλά παρότι είναι γνωστό πως μεγάλες συλλογές τους, αξίας πολλών εκατομμυρίων δολαρίων, μπορεί φυλάσσονται αφορολόγητα σε free ports, κανένας επί του παρόντος δεν τις αγγίζει.
Το ερώτημα είναι όμως, για πόσο θα διαρκέσει αυτό. Από την άλλη, ακόμη κι αν αποφασιστεί να ελεγχθούν οι πελάτες των free ports είναι αμφίβολο, αν θα κατορθώσουν ποτέ να φτάσουν σ΄ αυτούς. Γιατί είναι δύσκολο να εντοπιστεί η ιδιοκτησία ορισμένων έργων, τα οποία μπορεί να φαίνεται ότι ανήκουν σε άσχετες εταιρίες και όχι σε συγκεκριμένο άτομο.
Η μεγαλύτερη κινητοποίηση πάντως φαίνεται, ότι μπορεί να γίνεται από εκείνους, που δεν περιλαμβάνονται ακόμη στη λίστα κυρώσεων, αλλά που θεωρούν τους εαυτούς τους πιθανούς στόχους. Η συλλογή τους, τοποθετημένη με ασφάλεια μέσα σε μια αφορολόγητη αποθήκη σε μια χώρα με την οποία δεν συνδέονται, έχει πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα να μείνει ανέγγιχτη.
Τα ελβετικά τελωνεία πάντως έχουν δηλώσει ήδη, ότι δεν μπορούν να πουν «για λόγους τακτικής» εάν έχει παρατηρηθεί αύξηση στις τελωνειακές αρχειοθετήσεις τιμαλφών από τότε που η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία.
Συλλέκτες και κυρώσεις
«Η λογική και το ένστικτο αυτοσυντήρησης είναι, να πάρει κανείς οτιδήποτε δεν έχει μπλοκαριστεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή το Ηνωμένο Βασίλειο και να το μεταφέρει σε ένα free port ή σε ένα σπίτι», όπως λέει άλλωστε, μιλώντας στο Bloomberg η Ρένα Νέβιλ, ιδρύτρια της εταιρείας Corinth Consulting, που δραστηριοποιείται κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες στην αγορά τέχνης. Όσον αφορά την πιθανή πώληση έργων όμως, είναι δύσκολα τα πράγματα.
Γιατί αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσα σε μια εβδομάδα, επιπλέον δεν υπάρχουν συνήθως συλλέκτες, που να περιμένουν στην ουρά για να αγοράσουν από άτομο, που υπόκειται σε κυρώσεις, εκτός κι αν τα έργα προσφέρονται σε πολύ χαμηλές τιμές.
Εκείνοι ωστόσο, που βρίσκονται ήδη σε λίστα κυρώσεων ως απάντηση στην εισβολή στην Ουκρανία αντιμετωπίζουν σοβαρότερα προβλήματα, καθώς δεν είναι καθόλου έξυπνο να πλησιάσει κανείς τους το free port, όπου έχει αποθηκεύσει τη συλλογή του.
Κι αυτό, για τον πολύ απλό λόγο, ότι είναι απίθανο να γνωρίζουν το όνομά του, αφού ως κάτοχος φαίνεται μία εταιρεία, που παραπέμπει σε μιαν άλλη, και ούτω καθ΄ εξής, επομένως κανείς δεν πρόκειται να μάθει ποιος είναι. Ένας σκιώδης διευθυντής υπέγραψε τα έγγραφα για την αποθήκευση των έργων και αυτόν μόνον γνωρίζει το free port.
Γιατί να καρφωθεί λοιπόν;
Αλλά και αν το τολμήσει, θα συναντήσει άλλες δυσκολίες, όπως λέει ο Τόμας Ντάντζιγκερ, δικηγόρος σε θέματα τέχνης και οικονομικός συνεργάτης στο Delaware Freeport της Νέας Υόρκης. «Δεν θα βρίσκει ασφαλιστική εταιρεία για να τον καλύψει, δικηγόρο για να τον βοηθήσει, ακόμη και μεταφορέα. Το πολύ, που μπορεί να κάνει, είναι να πάρει ένα φορτηγάκι μόνος του και να μετακινήσει τα έργα στο ύπαιθρο αλλά μέχρις εκεί».
Ο ίδιος ισχυρίζεται επίσης, ότι τα free ports δεν χρεώνουν εκατομμύρια για να αποθηκεύσουν έναν Μονέ για παράδειγμα, αλλά μερικές εκατοντάδες δολάρια το μήνα. «Γιατί να κινδυνεύσουν λοιπόν με ποινικές και αστικές κυρώσεις;», όπως λέει.
Στην Ελβετία και τις Η.Π.Α. πάντως, δεν απαιτείται γνωστοποίηση της πραγματικής ιδιοκτησίας (το όνομα του τελικού, φυσικού ιδιοκτήτη). Έτσι ιδιοκτήτης μπορεί να είναι μια εταιρεία χαρτοφυλακίου ή άλλη νομική οντότητα, παρέχοντας την ευκαιρία σε ένα άτομο, που υπόκειται σε κυρώσεις να κρυφτεί πίσω από μια ψεύτικη εταιρεία.
Η ιστορία
Τα free ports δεν είναι καινούργια ασφαλώς. Ειδικά το Ports Francs et Entrepôts de Genève, γνωστό και ως Geneva Freeport και απλώς Free Port είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μάλιστα χρησιμοποιήθηκε για την διανομή δεμάτων του Ερυθρού Σταυρού σε αιχμαλώτους πολέμου σε όλη την Ευρώπη, αξιοποιώντας την ουδετερότητα της Ελβετίας. Έκτοτε βέβαια πολλά άλλαξαν.
Τέτοιες αποθήκες, συχνά δίπλα σε σιδηροδρομικές γραμμές ή αεροδρόμια όπου τα εμπορεύματα αντιμετωπίζονται σαν να μην έχουν εισαχθεί ακόμη στη χώρα υποδοχής, δημιουργήθηκαν ουσιαστικά με την εμφάνιση μιας ελίτ, που ταξιδεύει στον κόσμο με ιδιωτικά λίαρ τζετ.
Ο αριθμός τους άρχισε να πολλαπλασιάζεται την περασμένη εικοσαετία, καθώς η αγορά τέχνης άνθισε και οι πλούσιοι συλλέκτες προσπαθούσαν να μειώσουν τους φόρους, που πληρώνουν για να μεταφέρουν τα αριστουργήματά τους σε όλο τον κόσμο.
Άλλωστε και οι σύμβουλοι επενδύσεων προτείνουν την αγορά τέχνης στους πελάτες τους, όχι ως συλλογή αλλά ως ασφαλή επενδυτική κίνηση. Κι αυτοί, καθώς μπαίνουν στο νόημα του παιχνιδιού ξέρουν ότι οι ΖΕΑΕ αποτελούν μία όαση για όσους θέλουν να φυλάξουν τα αγαθά τους, χωρίς να επιβαρυνθούν από τους φόρους κατοχής και νομής τους.
Μόνο στην Ελβετία έτσι, υπάρχουν τέσσερις τέτοιες ζώνες, ακολουθούν τα νησιά Κέιμαν στην Καραϊβική, η Σιγκαπούρη, το Μονακό, το Λουξεμβούργο, το Νιούαρκ στο Ντέλαγουερ των Ηνωμένων Πολιτειών, η Κίνα και άλλα. Να σημειωθεί βέβαια, ότι στα free ports δεν αποθηκεύεται μόνον τέχνη αλλά οτιδήποτε μεγάλης αξίας έχει κανείς στην κατοχή του, από τιμαλφή ως κρασιά.
Το σύστημα
Πώς λειτουργεί όμως το σύστημα; Αν κάποιος αγοράσει σε δημοπρασία στη Νέα Υόρκη έναν πίνακα αξίας 50 εκατομμυρίων δολαρίων οφείλει να πληρώσει σε φόρους 4,4 εκατομμύρια. Αν όμως ο πίνακας σταλεί προς αποθήκευση σε μία ΖΕΑΕ, του Μονακό για παράδειγμα, τότε δεν χρειάζεται να πληρώσει τίποτε έως ότου το έργο τέχνης επιστρέψει -αν βεβαίως επιστρέψει ποτέ- στις ΗΠΑ.
Οι τιμές που προσφέρουν άλλωστε τα free ports για την αποθήκευση τέτοιου είδους εμπορευμάτων είναι εξαιρετικά ανταγωνιστικές. Και φυσικά οι συλλέκτες επωφελούνται.
Κι όσο για τα διαφυγόντα κέρδη, αν ληφθούν υπ’ όψιν οι εκτιμήσεις ειδικών, ότι ο ετήσιος τζίρος αγοραπωλησιών έργων τέχνης, μέσω δημοπρασιών είναι γύρω στα 100 δισ. δολάρια, με τους αγοραστές να προέρχονται κυρίως από τη Ρωσία αλλά και χώρες της Μέσης Ανατολής, καταλαβαίνει κανείς πόσα μπορεί να είναι.
Αυτοί οι ελεύθεροι χώροι αποθήκευσης πάντως, είναι νόμιμοι, προσφέροντας στους πλούσιους συλλέκτες έναν νόμιμο τρόπο για να αποφύγουν την καταβολή διπλών εισαγωγικών δασμών.
Όπως λέει ο Φίλιπ Χόφμαν, διευθύνων σύμβουλος της Fine Art Group, μιας εταιρείας παροχής συμβουλών και επενδύσεων τέχνης, οι πελάτες τους «Αφού αγοράσουν κάτι, θα το στείλουν στο free port, που τους ταιριάζει καλύτερα».
Έτσι ένας αμερικανός συλλέκτης έργων τέχνης, που αγόρασε έναν Πικάσο 20 εκατομμυρίων δολαρίων στην Art Basel της Ελβετίας, θα μπορούσε να τον αποστείλει στο ΖΕΑΕ της Γενεύης για να εξοικονομήσει εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια σε εισαγωγικούς δασμούς. Στη συνέχεια και μόλις ο συλλέκτης δημιουργήσει ένα ελκυστικό φορολογικό περιβάλλον σε μια χώρα που επιθυμεί _συνήθως έχουν και πέντε σπίτια ανά τον κόσμο_ το έργο θα μεταφερθεί στον τελικό προορισμό του.
Η κακή φήμη
Είναι όμως και κοινό μυστικό, ότι πολλά από τα έργα αυτά χρησιμοποιούνται συχνά για λαθρεμπόριο, ξέπλυμα χρήματος και άλλες σκοτεινές συναλλαγές. Χώρια που εξαφανίζονται από προσώπου γης…
Μια σειρά από σκάνδαλα που αφορούσαν κλεμμένα έργα τέχνης _ ακόμη και λεηλατημένες αρχαιότητες από τον πόλεμο στη Συρία_ και εμφανίστηκαν στο Geneva Freeport, έχουν πλήξει τη φήμη αυτών των αποθηκών. Μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι πριν από μερικά χρόνια είχαν εντοπισθεί και ελληνικές αρχαιότητες μαζί με ρωμαϊκές, όλες προϊόντα λαθρανασκαφών, στις πέντε αποθήκες του εμπόρου Τζιάκομο Μέντιτσι, που είχε τεράστια δραστηριότητα παράνομης διακίνησης αρχαίων.
Η ελβετική κυβέρνηση πάντως, υπό την πίεση να ενισχύσει τους κανόνες λειτουργίας αυτών των ελεύθερων ζωνών έχει αυστηροποιήσει ορισμένους από αυτούς, αλλά παραμένουν σημαντικά κενά. Να σημειωθεί ότι οι ελβετοί πολίτες μπορούν να αποθηκεύουν έργα τέχνης ή άλλα τιμαλφή για όχι περισσότερο από 12 μήνες μέσα, αλλά οι αλλοδαποί δεν αντιμετωπίζουν χρονικό περιορισμό.
Αντίθετα στο Κέντρο Υψηλής Ασφάλειας του Λουξεμβούργου, όπως αποκαλείται, ο διευθύνων σύμβουλος Φιλίπ Ντοβέρνι λέει, ότι «όλα τα αντικείμενα που φτάνουν εδώ πρέπει να συμμορφώνονται με τους κανόνες κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, ανεξάρτητα από την αξία τους».
Ο χώρος ενοικιάζεται σε μικρό αριθμό αδειοδοτημένων ενοικιαστών, που έχουν ελεγχθεί από τα τελωνεία του Λουξεμβούργου και αυτοί, με τη σειρά τους, νοικιάζουν τον χώρο τους σε ιδιώτες πελάτες. «Ο οικονομικός δικαιούχος είναι αυτόματα γνωστός από αυτούς τους ενοικιαστές και αυτοί, με τη σειρά τους, βρίσκονται σε άμεση επαφή με τη μονάδα χρηματοοικονομικών πληροφοριών του Λουξεμβούργου», προσθέτει. Φτάνουν αυτά άραγε;
Το τοπίο εξάλλου, που έχει να κάνει με κυρώσεις αλλάζει τόσο γρήγορα, που κανείς δεν ξέρει, αν ο πελάτης με τον οποίο γίνεται μία συμφωνία σήμερα, μπορεί να βρίσκεται σε λίστα κυρώσεων σε δύο εβδομάδες…
