Blanche de Lestrange: Η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα που κουβαλά ανθρώπινες ιστορίες

Η Blanche de Lestrange: Η ψυχή πίσω από το Art Explora, που μετατρέπει τη Μεσόγειο σε ζωντανή αφήγηση και τη γλώσσα της τέχνης σε γέφυρα ανάμεσα σε πολιτισμούς και γενιές

Ο Πειραιάς εκείνο το απόγευμα της 3ης Οκτωβρίου δεν έμοιαζε με λιμάνι, αλλά με σκηνικό κινηματογραφικής ταινίας.

Ο ήλιος κατέβαινε αργά, αφήνοντας ένα στρώμα από ασημένιο φως πάνω στα πλοία· τα σφυρίγματα των αναχωρήσεων αναμειγνύονταν με τον ήχο των κυμάτων και τον ψίθυρο των επισκεπτών που κατευθύνονταν προς την Πύλη Ε8.

Και εκεί, ανάμεσα σε επιβάτες, ναύτες, οικογένειες και φωτογράφους, ένα λευκό, σχεδόν αθόρυβο πλοίο τραβούσε τα βλέμματα: το Art Explora, το πρώτο πλωτό μουσείο στον κόσμο.

Ήταν η μέρα των εγκαινίων — η στιγμή που η Αθήνα θα γινόταν Μεσόγειος ξανά.

Περπατούσα αργά προς την αποβάθρα, προσπαθώντας να απορροφήσω αυτή τη μετάβαση: από τον θόρυβο της πόλης στη σιωπή του νερού. Ένα από εκείνα τα σπάνια απογεύματα όπου νιώθεις πως κάτι αλλάζει — σαν να μπαίνεις σε έναν χώρο που δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος.

Και κάπου εκεί, στο φως που καθρεφτιζόταν στα μεταλλικά νερά, την είδα.

Η Blanche de Lestrange, Artistic Director του Art Explora Festival, στεκόταν στο κατάστρωμα με τη χαρακτηριστική της γαλλική διαύγεια: λεπτή, ήρεμη, με βλέμμα που έμοιαζε να αφουγκράζεται τον ορίζοντα.

Την πλησίασα. Μου χαμογέλασε ευγενικά — εκείνο το χαμόγελο που έχουν οι άνθρωποι που γνωρίζουν πολλά και τα λένε λίγα.

«Η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα που κουβαλάει ανθρώπινες ιστορίες»

Καθίσαμε στο άκρο του καταστρώματος, με το φως να χρυσίζει τα μαλλιά της και τις πρώτες νότες της βραδιάς να ακούγονται από τα ηχεία του πλοίου.

Η Blanche μίλησε πρώτη, με τη φωνή της χαμηλή αλλά καθαρή:

«Η Μεσόγειος είναι μια απέραντη δεξαμενή ιστοριών, μνήμης και πολιτισμών που αλληλεπιδρούν. Είναι μια θάλασσα που έχει δει να γεννιούνται και να διασχίζουν τα νερά της αναρίθμητοι μύθοι — ιστορικοί, μυθολογικοί, αλλά και προσωπικοί — οι οποίοι εξακολουθούν να εμπνέουν αμέτρητους καλλιτέχνες, συγγραφείς, μουσικούς και κινηματογραφιστές. Είναι ταυτόχρονα λίκνο αρχαίων πολιτισμών και μάρτυρας σύγχρονων αγώνων. Κάθε ακτή της φέρει τις δικές της παραδόσεις, τους δικούς της θρύλους, τη δική της γλώσσα. »

Η Artistic Director του Art Explora Festival μίλησε με έναν τρόπο που έκανε τη Μεσόγειο να μοιάζει όχι απλώς με μια γεωγραφική περιοχή, αλλά με μια ζωντανή, αναπνέουσα ύπαρξη — μια θάλασσα που κουβαλά μέσα της ανθρώπινες ιστορίες, όνειρα, εξορίες και πράξεις αντίστασης.

«Η Μεσόγειος εμπνέει έργα μεγάλης δύναμης», μου είπε με πάθος, «ακριβώς επειδή κουβαλά ανθρώπινες ιστορίες — ταξίδια, εξορίες, όνειρα, πράξεις αντίστασης». Ήταν φανερό πως δεν τη μιλούσε απλώς ως τόπο, αλλά ως πεδίο εμπειριών και μνήμης.

Όταν αναφέρθηκε στο Art Explora Festival, τα μάτια της φωτίστηκαν. «Ένα εγχείρημα όπως το Φεστιβάλ Art Explora, με το πλωτό μουσείο του, εντάσσεται ιδανικά σε αυτή τη δυναμική», τόνισε. «Ζωντανεύει τη Μεσόγειο ως μια ενιαία περιοχή, χώρο πολιτισμικού διαλόγου, κυκλοφορίας της τέχνης, των ιδεών και των συναισθημάτων».

Στα λόγια της υπήρχε μια ειλικρινής πίστη στη δύναμη της τέχνης να ενώνει, να ταξιδεύει, να συνομιλεί με τον άνθρωπο και το περιβάλλον του. Δεν έβλεπε τη Μεσόγειο ως όριο, αλλά ως γέφυρα – ένα σημείο όπου πολιτισμοί συναντιούνται και συγκινούνται.

«Για μένα», συνέχισε με συγκίνηση, «είναι ένας ισχυρός τρόπος να γιορτάσουμε τον πλούτο αυτής της θάλασσας-κόσμου, αλλά και να δώσουμε φωνή και μνήμη στα τραύματα που συνεχίζει να κουβαλά σήμερα».

Καθώς μιλούσε, ήταν σαν να ταξίδευε μαζί με το πλωτό μουσείο, από λιμάνι σε λιμάνι, φέρνοντας την τέχνη κοντά στους ανθρώπους και τους ανθρώπους κοντά μεταξύ τους. Η θάλασσα, κάτω από τα λόγια της, έμοιαζε να ξαναβρίσκει τον ρόλο της — όχι μόνο ως φυσικό πέρασμα, αλλά ως τόπος κοινής μνήμης, ελπίδας και πολιτισμού.

Ο Πειραιάς, ένα σταυροδρόμι πολιτισμών

Η Blance De Lastrange μίλησε με ξεχωριστή θέρμη όταν η συζήτηση έφτασε στην ελληνική στάση του φεστιβάλ, στον Πειραιά. Από τα πρώτα της λόγια, φάνηκε πως για εκείνη αυτή η στάση δεν είναι απλώς ένας ακόμη προορισμός στη διαδρομή του πλωτού μουσείου, αλλά ένας τόπος γεμάτος συμβολισμούς, μνήμη και βάθος.

«Η ελληνική στάση στον Πειραιά κατέχει έναν έντονα συμβολικό ρόλο στη διαδρομή του Φεστιβάλ Art Explora», μου είπε. «Και αυτό γιατί ο Πειραιάς έχει έναν βαθύτατο δεσμό με τη Μεσόγειο. Από την αρχαιότητα υπήρξε τόπος πολιτισμικού διαλόγου και ανταλλαγής».

Τα λόγια της έφεραν στο νου εικόνες πλοίων που διασχίζουν αιώνες, κουβαλώντας μαζί τους ιστορίες ανθρώπων, ιδεών και πολιτισμών. Για εκείνη, ο Πειραιάς ενσαρκώνει απολύτως το πνεύμα της Μεσογείου που το φεστιβάλ επιδιώκει να αναδείξει: «Ένα πνεύμα ανταλλαγών, κοινών κληρονομιών και αφηγήσεων που διαπλέκονται».

Στα μάτια της, ο Πειραιάς δεν είναι μόνο το μεγάλο λιμάνι της Ελλάδας· είναι ένας τόπος όπου οι ιδρυτικοί μύθοι συναντούν τις σύγχρονες πραγματικότητες. «Εδώ», είπε με στοχασμό, «η τέχνη του σήμερα συνομιλεί με αιώνες μυθολογικής, φιλοσοφικής, καλλιτεχνικής και ναυτικής ιστορίας».

Η φωνή της μαλάκωσε όταν μίλησε για τη συναισθηματική διάσταση αυτής της στάσης. «Η Μεσόγειος βρίσκεται στον πυρήνα των ελληνικών μύθων, και ο Πειραιάς παίζει σε αυτούς καθοριστικό ρόλο», τόνισε. «Σήμερα, ως λιμάνι στο σταυροδρόμι της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, αντανακλά τις εντάσεις αλλά και τις ελπίδες της σύγχρονης Μεσογείου — τις μετακινήσεις πληθυσμών, τις ανταλλαγές, τις μεταβαλλόμενες ταυτότητες».

Και πράγματι, όσο μιλούσε, γινόταν φανερό πως το μουσείο-πλοίο του Art Explora δεν θα αγκυροβολήσει απλώς στον Πειραιά· θα ριζώσει για λίγο μέσα στο συλλογικό φαντασιακό της Μεσογείου. Όπως είπε και η ίδια, «στον Πειραιά, το μουσείο-πλοίο αποκτά μια μοναδική συναισθηματική και ιστορική απήχηση».

Στα λόγια της υπήρχε κάτι περισσότερο από περιγραφή — υπήρχε συγκίνηση, ένας σεβασμός απέναντι στην ελληνική θάλασσα, στη μνήμη της και στη δύναμη της τέχνης να γίνεται γέφυρα ανάμεσα σε παρελθόν και παρόν, ανάμεσα σε λαούς που, όπως η ίδια είπε, «μοιράζονται την ίδια θάλασσα και, τελικά, την ίδια ανθρώπινη ιστορία».

Την άκουγα, και θυμόμουν πως λίγα μέτρα πιο πέρα, στο ίδιο νερό, είχαν αράξει καράβια με πρόσφυγες, ψαρόβαρκες, φορτηγά πλοία, τουριστικά σκάφη. Όλα μαζί.

Η τέχνη, σκέφτηκα, δεν θα μπορούσε να βρει καλύτερο σημείο να μιλήσει.

«Κάτω από το γαλάζιο» — μια θάλασσα από έργα

Την ρώτησα για την έκθεση “Under the Azure”, την καρδιά του φεστιβάλ.

Τα μάτια της φωτίστηκαν.

«Η έκθεση συγκεντρώνει περίπου είκοσι καλλιτέχνες — ισ Μαζί με τη συν-επιμελήτρια Rebecca Lamarche-Vadel, θελήσαμε να δημιουργήσουμε ένα είδος ύμνου στη Μεσόγειο — όχι μόνο ως γεωγραφικό χώρο, αλλά ως πηγή ιδρυτικών αφηγήσεων, εντάσεων και ονείρων που διατρέχουν τους αιώνες.»

Μου εξηγεί πως το “Under the Azure” δεν είναι απλώς μια έκθεση, αλλά ένα ανοιχτό αφήγημα:

εγκαταστάσεις, βίντεο, πίνακες, ήχοι και αντικείμενα συνυπάρχουν, δημιουργώντας μια εμπειρία που θυμίζει ταξίδι.

«Θέλαμε να αναδείξουμε τη θεματική ποικιλία — από τα πλάσματα των βυθών και τους αρχαίους μύθους, έως τα σύγχρονα τοπία και τις εμπειρίες της θαλάσσιας διάσχισης. Η έκθεση αντανακλά επίσης τον περιπλανώμενο χαρακτήρα του φεστιβάλ: σε κάθε λιμάνι, παρουσιάζεται ένα μοναδικό αντικείμενο από τις τοπικές συλλογές, που αφηγείται τη σχέση των κατοίκων με τη δική τους θάλασσα.»

Ήταν η στιγμή που κατάλαβα πως για εκείνη η επιμέλεια δεν είναι απλώς μια δουλειά. Είναι μια πράξη αγάπης προς τη Μεσόγειο.

Η Μεσόγειος ως ζωντανή αφήγηση

Μιλώντας για την καρδιά του φετινού Art Explora Festival, η Artistic Director περιγράφει τη Μεσόγειο όχι ως ένα απλό γεωγραφικό τοπίο, αλλά ως μια ζωντανή, αέναη αφήγηση. «Η έκθεση επιχειρεί να συνδέσει όλες αυτές τις θεματικές —την οικολογική διάσταση, τη μυθολογία, την ανθρώπινη ιστορία— γιατί συνυπάρχουν αδιάρρηκτα μέσα στη μεσογειακή φαντασία», μου είπε.

Η προσέγγισή της δεν διαχωρίζει τις εποχές ούτε τις εμπειρίες· αντίθετα, τις συνυφαίνει. «Αντλώντας από αρχαίους μύθους αλλά και από τις σύγχρονες ιστορίες — τις μεταναστεύσεις, τις κλιματικές μεταβολές, τις υβριδικές ταυτότητες — θελήσαμε να φωτίσουμε την ποικιλομορφία και την αμφισημία των νοημάτων που η Μεσόγειος γεννά αλλά και αφανίζει».

Η ίδια περιγράφει την έκθεση “Sous l’Azur” ως ένα ποιητικό κάλεσμα μνήμης και επίγνωσης, έναν φόρο τιμής «στα θαλάσσια πλάσματα που κατοικούν τη Μεσόγειο, σε έναν θαλάσσιο κόσμο που σήμερα απειλείται σοβαρά». Η τέχνη, μέσα από τη δική της ματιά, δεν είναι διακόσμηση, αλλά εργαλείο ευαισθητοποίησης και ενσυναίσθησης.

Ένας διάλογος με το φως του μοντερνισμού

Η συνεργασία με τους καλλιτέχνες Etel Adnan, Marisa Merz και Joan Miró ήταν μια πρόκληση διαφορετικής φύσης. Όπως εξηγεί, «δεδομένου ότι πρόκειται για τρεις καλλιτέχνες του μοντερνισμού και όχι σύγχρονους, η συνεργασία έγινε κυρίως σε επίπεδο συν-επιμέλειας με τη Rebecca Lamarche-Vadel, καθώς και με τους κατόχους των έργων και τις γκαλερί».

Κάθε ένας από αυτούς τους δημιουργούς, ωστόσο, ενσαρκώνει για εκείνη μια διαφορετική όψη της μεσογειακής ψυχής. «Η Etel Adnan μετατρέπει τη θάλασσα σε τοπίο συγκίνησης και μνήμης της εξορίας», λέει. «Η Marisa Merz, μέσα από οργανικά και ευαίσθητα υλικά, μας οδηγεί σε μια αρχέγονη Μεσόγειο, όπου η χειροτεχνία γίνεται στοχασμός για τη φύση, το σώμα και τη δημιουργία. Ο Joan Miró, με το ποιητικό του σύμπαν, ξαναφαντάζεται τη Μεσόγειο ως χώρο ονείρου και απελευθερωμένης φαντασίας».

Αυτή η συνάντηση καλλιτεχνικών φωνών γεννά, όπως σημειώνει, «έναν πλούσιο διάλογο που εκφράζει ιδανικά το νήμα της “Sous l’Azur”: μια Μεσόγειος πολύμορφη, πηγή έμπνευσης, μνήμης και μεταμόρφωσης».

Η πρόκληση μιας πλωτής έκθεσης

Το να επιμελείται κανείς μια περιοδεύουσα έκθεση που αλλάζει λιμάνι και κοινό, είναι μια πρόκληση γεμάτη εκπλήξεις. «Η επιμέλεια μιας περιοδεύουσας έκθεσης όπως αυτή του Art Explora είναι πράγματι μια συναρπαστική, αλλά πολύπλοκη εμπειρία», ομολογεί.

Αναφέρεται στις τεχνικές δυσκολίες, που δεν είναι λίγες: «Το πρώτο μεγάλο ζήτημα ήταν τεχνικό και υλικοτεχνικό: τα εκθεσιακά περίπτερα που σχεδίασε ο Jean-Michel Wilmotte. Η συναρμολόγηση και αποσυναρμολόγησή τους σε κάθε στάση αποτελεί από μόνη της άθλο».

Αλλά η μεγαλύτερη πρόκληση, όπως εξηγεί, είναι η ισορροπία ανάμεσα στη συνέπεια και την προσαρμοστικότητα: «Το στοίχημα ήταν να δημιουργήσουμε μια έκθεση με ενιαίο μήνυμα, ικανή όμως να συνδιαλέγεται με τα διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια κάθε λιμανιού». Και η ανταμοιβή; «Η μεγαλύτερη χαρά είναι να βλέπεις πώς κάθε τόπος και κοινό προσλαμβάνουν διαφορετικά τα ίδια έργα — πώς η ίδια έκθεση αποκτά νέα ζωή σε κάθε στάση».

Η τέχνη ως γέφυρα

Η πίστη της στη δύναμη της τέχνης είναι απόλυτη. «Πιστεύω ακράδαντα ότι η τέχνη έχει αυτή τη δύναμη: να λειτουργεί ως γέφυρα και ως καταλύτης κατανόησης», τονίζει. Για εκείνη, η τέχνη μπορεί να ανοίξει «χώρους ενσυναίσθησης», εκεί όπου τα λόγια δεν φτάνουν.

«Στο μεσογειακό πλαίσιο, όπου τα ζητήματα είναι βαθιά και συχνά επώδυνα, η τέχνη μπορεί να δώσει φωνή σε εμπειρίες που μένουν αόρατες — από την προσφυγική κρίση έως τις περιβαλλοντικά ευάλωτες κοινότητες», εξηγεί. Και συνεχίζει: «Η καλλιτεχνική δημιουργία επιτρέπει να φανταστούμε νέες αφηγήσεις, γεμάτες ελπίδα και ανθεκτικότητα, πέρα από τα σύνορα».

Αυτό είναι, άλλωστε, το πνεύμα του Art Explora: «Να αναδείξει την ομορφιά αλλά και την ευθραυστότητα της Μεσογείου, δίνοντας στην τέχνη τον ρόλο του ενεργού φορέα διαλόγου, στοχασμού και ευαισθητοποίησης».

Μια λέξη-εικόνα: Αντήχηση

Όταν της ζήτησα να συνοψίσει την ατμόσφαιρα της έκθεσης «Sous l’Azur» σε μία λέξη, χαμογέλασε. «Θα επέλεγα τη λέξη αντήχηση», είπε.

Μια αντήχηση ανάμεσα στους καλλιτέχνες, στα έργα, στους μύθους και στους θεατές. «Κάθε έργο αντανακλά ατομικές και συλλογικές αφηγήσεις, με τις οποίες ο καθένας μπορεί να ταυτιστεί. Η έκθεση είναι ένα σύνολο αφιερωμάτων στη μνήμη, στους ξεχασμένους μύθους, αλλά και σε απτά βιώματα».

Αυτή η αντήχηση, καταλήγει, είναι «ο ζωντανός δεσμός ανάμεσα σε πολιτισμούς και γενιές». Ένας δεσμός που αποκαλύπτει τη Μεσόγειο όχι ως στατικό τόπο, αλλά ως έναν χώρο αέναα ζωντανό, ευάλωτο και συγκινητικό — όπως και η ίδια η ανθρώπινη εμπειρία.

Ένα πλοίο που μιλά για όλους μας

Η νύχτα είχε πέσει. Οι προβολείς του Art Explora έβαφαν το νερό με χρώματα — μπλε, χρυσό, λευκό.

Ο κόσμος είχε αρχίσει να ανεβαίνει στο πλοίο· οικογένειες, παιδιά, φοιτητές, συλλέκτες.

Η Blanche στεκόταν στην είσοδο, χαιρετώντας έναν έναν με την ευγένεια εκείνη που δεν είναι πρωτόκολλο, αλλά σεβασμός.

Κοίταξα ξανά το πλοίο.

Ένα μουσείο που δεν στέκεται σε τοίχους, αλλά ταξιδεύει.

Ένα σύμβολο του πώς μπορεί η τέχνη να γίνει.

Διαβάστε επίσης :

Frédéric Jousset: «Η τέχνη πρέπει να ανήκει σε όλους» – Μια συνάντηση με τον Πρόεδρο του Art Explora Festival στο πρώτο πλωτό μουσείο
Art Explora Festival: Όταν η τέχνη σαλπάρει στη Μεσόγειο
Ο κήπος του Stanley Whitney: Η Αθήνα υποδέχεται τον θρύλο της αφηρημένης ζωγραφικής στην Gagosian