Θεόδωρος Πανταλέων: Ο ποιητής του ελληνικού υπερρεαλισμού και ζωγράφος της ρέμβης

Υπάρχουν καλλιτέχνες που δεν ακολουθούν ρεύματα — τα γεννούν. Ο Θεόδωρος Πανταλέων υπήρξε ακριβώς αυτό: ένας δημιουργός που δεν έζησε μέσα στο ρεύμα, αλλά έπλασε έναν δικό του κόσμο. Μια εικαστική γλώσσα προσωπική, αναγνωρίσιμη και ανεξίτηλη. Έφυγε χθες από τη ζωή σε ηλικία 80 ετών, όμως το έργο του δεν μπορεί να κλείσει μέσα σε χρονολογίες. Παραμένει ζωντανό, τρυφερό, ενίοτε αινιγματικό – σαν όνειρο που σε συνοδεύει μέσα στην ημέρα σου, χωρίς να μπορείς να το ξεχάσεις.

Η αρχή ενός εικαστικού παραμυθιού

Γεννημένος στην Αθήνα το 1945, ο Θεόδωρος Πανταλέων σπούδασε Γραφικές Τέχνες στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο (Α.Τ.Ι.), με δασκάλους τους κορυφαίους του είδους: τον Δεκουλάκο, τον Τάσσο και τον Αστεριάδη. Ήταν εμφανές από νωρίς ότι δεν επρόκειτο για έναν απλό ζωγράφο· επρόκειτο για έναν αφηγητή. Μόνο που η αφήγησή του γινόταν με εικόνες.

Από τη δεκαετία του ’70, όταν ξεκίνησε τις πρώτες του ατομικές εκθέσεις, μέχρι τις διεθνείς του συμμετοχές στις Βρυξέλλες, στη Βασιλεία και αλλού, ο Πανταλέων δεν σταμάτησε να συνομιλεί με το ασυνείδητο. Τα έργα του δεν αποτύπωναν τον κόσμο όπως είναι, αλλά όπως θα μπορούσε να είναι — αν του αφαιρέσεις τη λογική και του προσθέσεις τη φαντασία.

Η γλώσσα του ονείρου

Ο Θεόδωρος Πανταλέων ανήκει σε εκείνη τη σπάνια κατηγορία δημιουργών που έχουν αναπτύξει ένα αναγνωρίσιμο ιδίωμα. Δεν μιμείται. Δεν παραπέμπει. Είναι ο εαυτός του. Επηρεάστηκε ασφαλώς από τον Νίκο Εγγονόπουλο, τον Salvador Dali, ακόμα και από τον Max Ernst, αλλά στο τέλος όλα αυτά τα απορρόφησε κι έχτισε κάτι εντελώς δικό του.

Οι πίνακές του μιλούν την ίδια γλώσσα με την ποίηση. Υπάρχει μέσα τους ρυθμός, μεταφορά, συνειρμός. Ένα τοπίο, ένα σώμα, ένα πρόσωπο — όλα μοιάζουν να επιπλέουν σε μια λεπτή, διαφανή ύλη που δεν είναι ούτε χρόνος ούτε χώρος. Είναι η ρέμβη.

Συχνά, οι ήρωες των έργων του μοιάζουν να αιωρούνται. Να κρατούν μια παράξενη ισορροπία μεταξύ ύπαρξης και σκιάς. Γυναίκες με μακρόστενα πρόσωπα, πουλιά που δεν πετούν, μάσκες που κρύβουν και ταυτόχρονα αποκαλύπτουν. Ένα ολόκληρο σύμπαν, βγαλμένο όχι από τον ύπνο αλλά από την ενδοσκόπηση.

Διδάσκαλος του ανορθόδοξου και του αινιγματικού

Ο Πανταλέων δεν ήταν ζωγράφος «εύκολος». Ήταν όμως αληθινός. Δεν ζωγράφισε ποτέ για το εφέ, δεν επιχείρησε να εντυπωσιάσει. Αντίθετα, προσπάθησε να προκαλέσει ερωτήματα. Η τέχνη του δεν έδινε απαντήσεις — μας υποχρέωνε να σκεφτούμε διαφορετικά. Ήταν, όπως έγραψε κάποτε ο Μάνος Στεφανίδης, «ο τελευταίος αυθεντικός υπερρεαλιστής της εποχής μας».

Στην καρδιά της δουλειάς του κρυβόταν πάντα η ρήξη με το λογικό. Αλλά όχι για χάρη του χάους. Αντιθέτως: μέσα από την παράλογη, μεταμορφωτική του ζωγραφική, ο Πανταλέων έψαχνε ένα είδος κάθαρσης. Έναν τρόπο να αγγίξει κάτι πιο βαθύ. Κάτι πιο καθαρό.

Η σχέση του με τη γκαλερί Καπόπουλος

Στην Ελλάδα, η καλλιτεχνική του διαδρομή ήταν άρρηκτα δεμένη με την γκαλερί Καπόπουλος. Μαζί τους παρουσίασε πολλές ατομικές εκθέσεις, εντός κι εκτός συνόρων, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που έργα του πρωταγωνίστησαν σε δημοπρασίες και συλλογές υψηλού κύρους. Το 2023, η τελευταία του μεγάλη αναδρομική έκθεση, με τίτλο «Διάλογος Ονείρων με τον Salvador Dali», πραγματοποιήθηκε στην γκαλερί Καπόπουλος στο Κολωνάκι. Ήταν ένα απόσταγμα όλης της δημιουργικής του διαδρομής: μια συνομιλία φαντασίας με τον μεγάλο μάγο του ευρωπαϊκού υπερρεαλισμού.

Κληρονομιά που μένει

Το έργο του Πανταλέοντος βρίσκεται σήμερα σε σημαντικές δημόσιες συλλογές — στην Εθνική Πινακοθήκη, στο Μουσείο Μαρίκας Κοτοπούλη, στο Ίδρυμα Κοπελούζου — αλλά και σε δεκάδες ιδιωτικές συλλογές σε Ελλάδα και εξωτερικό. Όμως η πιο σημαντική κληρονομιά του είναι άλλη: μια γενιά θεατών που έμαθαν να βλέπουν αλλιώς.

Να κοιτούν έναν πίνακα και να μην ρωτούν μόνο «τι δείχνει», αλλά «τι κρύβει». Να στέκονται μπροστά στη ζωγραφική όπως μπροστά σ’ έναν καθρέφτη που δεν δείχνει το πρόσωπό σου — αλλά την ψυχή σου.

Ένας τελευταίος αποχαιρετισμός

Ο θάνατός του μας συγκινεί, όχι μόνο επειδή χάνεται ένας σπουδαίος καλλιτέχνης. Αλλά γιατί μαζί του φεύγει κι ένα κομμάτι εκείνης της γενιάς των μεταπολεμικών δημιουργών που τόλμησαν να ονειρευτούν έξω από την πεπατημένη. Ο Πανταλέων δεν δίστασε να ταξιδέψει σε εσωτερικά τοπία, να γυρίσει την πλάτη στην αγορά και να παραμείνει πιστός σε μια τέχνη υπαρξιακή, σχεδόν μεταφυσική.

Μπορεί να έφυγε, αλλά κάθε φορά που κάποιος κοιτά έναν από τους πίνακές του, κάτι από εκείνον επιστρέφει. Μια σιωπηλή ρέμβη, μια σπίθα από ανεξήγητη φαντασία, μια ερώτηση που δεν έχει ακόμα απαντηθεί.

Και ίσως αυτό να είναι η μεγαλύτερη νίκη ενός ζωγράφου: να συνεχίζει να υπάρχει μέσα από τα όνειρα που γεννά.

Διαβάστε επίσης:

Έτσι κερδίζονταν οι πόλεμοι – Η πανοπλία των Μυκηναίων όπλο υπεροχής

Αρχαία και σύγχρονη τέχνη: Άπειροι διαχρονικοί δεσμοί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων

Το ρεκόρ ενός ρινόκερου – Έργο του Φρανσουά-Ξαβιέ Λαλάν σε δημοπρασία