Η Τροία, το τουρκικό κιτς και η παραχάραξη της Ιστορίας

Ελαιώνες και χωράφια με καλαμπόκι, διάσπαρτοι ξενώνες εδώ κι εκεί κι ένας αγροτικός δρόμος γεμάτος με μικρομάγαζα που πουλούν την πραμάτεια τους -κακόγουστα αναμνηστικά και είδη δώρων- ώσπου να συναντήσει κανείς ένα τεράστιο πάρκινγκ. Και στο βάθος ένας γιγάντιος δούρειος ίππος, πάνω από δώδεκα μέτρα ύψος, φτιαγμένος στη δεκαετία του ΄70 από έναν Τούρκο τεχνίτη. Η Τροία φυσικά.

Έχουν περάσει σχεδόν 3.000 χρόνια από τότε που ο Όμηρος έγραψε την Ιλιάδα, ένα από τα θεμελιώδη έργα της δυτικής λογοτεχνίας και η Τροία εξακολουθεί να προσελκύει το ενδιαφέρον του κόσμου, χάρις ακριβώς στις ιστορίες που αφηγείται το έπος, αλλά και στους πρωταγωνιστές του. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική.

Ο αρχαιολογικός χώρος είναι εξαιρετικά δυσανάγνωστος -έτσι κι αλλιώς η ιστορία της πόλης δεν έχει ακόμη αποσαφηνιστεί- με αποτέλεσμα πολλοί επισκέπτες να αρκούνται μόνο στη θέαση του δούρειου ίππου, για να κατευθυνθούν στη συνέχεια στο μοντέρνο πράγματι, μουσείο, που κόστισε 8 εκατομμύρια δολάρια, αλλά δεν απέφυγε το κιτς. Μεταξύ άλλων, χάρις σ΄ ένα βίντεο, στο οποίο Tούρκοι ηθοποιοί φορώντας ενδυμασίες της ύστερης Εποχής του Χαλκού (!) απαγγέλουν Όμηρο. Ο Δίας, ο Οδυσσέας, η Ωραία Ελένη, ο Αχιλλέας, ο Έκτορας και άλλοι ομηρικοί ήρωες παίρνουν σάρκα και οστά, με τον ηθοποιό μάλιστα που υποδύεται τον τελευταίο να έχει γίνει σταρ της τηλεόρασης στην τουρκική εκδοχή του Survivor. Κι αν αφεθεί κανείς στα λόγια του ξεναγού θα μάθει, ότι οι σημερινοί Τούρκοι είναι -πάνω κάτω- απόγονοι των κατοίκων της Τροίας, όπως άλλωστε διακήρυξε και ο Ερντογάν όταν εγκαινίασε το μουσείο το 2018 λέγοντας, ότι «η Τροία είναι σύμβολο του παρελθόντος που αντιπροσωπεύει όλους εμάς»!

Βεβαίως υπάρχει και η επιστημονική αλήθεια και αυτήν επιχείρησε να ανακαλύψει ο συνεργάτης του Smithsonian, συγγραφέας Τζόσουα Χάμερ που έκανε το δικό του ταξίδι στην Τροία αναζητώντας τα νέα στοιχεία, αλλά ανατρέχοντας αναγκαστικά και στα παλιά.

Οι πρωταγωνιστές

«Το ερώτημα ποια από τα πρόσωπα και τα γεγονότα είναι ιστορικά έχει γοητεύσει τους μελετητές επί αιώνες, και παρόλο που υπάρχουν ελάχιστες πειστικές ενδείξεις, ότι κάποια σκηνή συνέβη πράγματι, όπως την περιέγραψε ο Όμηρος, επένδυσε τους χαρακτήρες του με τέτοια ζωντάνια και πολυπλοκότητα, που δύσκολα θυμάται κανείς, ότι ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας είναι πιθανόν κατασκευασμένο», αναφέρει ο Χάμερ. Κι ο ίδιος άλλωστε περπατώντας στα ερείπια της ακρόπολης της Τροίας και ενός παλατιού της ύστερης Εποχής του Χαλκού δεν μπόρεσε να αποφύγει τη σκέψη, ότι τις κάποτε περίτεχνα διακοσμημένες αίθουσές του μπορεί να περιδιάβαιναν και ο Πάρις με την Ωραία Ελένη. «Έπρεπε να υπενθυμίσω στον εαυτό μου, ότι ενώ το παλάτι ήταν πραγματικό, οι ιστορίες για όσους έζησαν εδώ σχεδόν σίγουρα ξεπήδησαν από τον ελληνικό μύθο ή τη φαντασία του Ομήρου», όπως σημειώνει.

Βασισμένο σε αιώνες προφορικής παράδοσης το ομηρικό έπος διαδραματίζεται μεταξύ του λιμανιού όπου βρίσκονταν τα πλοία των Αχαιών, της πεδιάδας όπου είχαν στρατοπεδεύσει και μέσα στα τείχη της Τροίας. Με τις συγκλονιστικές περιγραφές των πολεμικών σκηνών, τις δραματικές αφηγήσεις για τις μάχες, τους θεούς και τους ήρωες με όλα τα προτερήματα αλλά και τα ελαττώματά τους, τις θυσίες, τις προδοσίες, τους «φταίχτες» εραστές, τους θλιμμένους γονείς και τις δυνατές περιγραφές της απώλειας και του ανθρώπινου πόνου, η Ιλιάδα διαμόρφωσε τη δυτική λογοτεχνία μέσα σε χιλιετίες. Γι΄αυτό, όπως έγραψε εύστοχα ο βρετανός συγγραφέας και ηθοποιός Στίβεν Φράι στο βιβλίο του για την Τροία «Οι ποιητές πρέπει να τραγουδούν την ιστορία ξανά και ξανά, περνώντας την από γενιά σε γενιά, μήπως χάνοντας την Τροία χάσουμε ένα μέρος του εαυτού μας».

Πειρατικό φρούριο;

Στην Τροία ο Τζόσουα Χάμερ συνάντησε και ξεναγήθηκε από τον σημερινό επικεφαλής των ανασκαφών Ρουστέμ Άσλαν, τον πρώτο Toύρκο αρχαιολόγο, που έχει αναλάβει τις έρευνες από την έναρξη των επίσημων ανασκαφών, το 1870, από τον Σλήμαν φυσικά. Αμέσως προηγούμενος ήταν ο Γερμανός Μάνφρεντ Κόρφμαν από το Πανεπιστήμιο του Τίμπινγκεν, οι ανακαλύψεις του οποίου ήταν ιδιαίτερα σημαντικές, καθώς υποστήριξε πειστικά ότι η πόλη που είχε φέρει στο φως ο Σλήμαν στον λόφο Χισαρλίκ ήταν όντως η Τροία για την οποία έγραψε ο Όμηρος και ότι έλαβε χώρα ένας πόλεμος ή μια σειρά πολέμων μεταξύ των Αχαιών και των Τρώων γύρω στο 1180 π.Χ. στα τέλη της ύστερης Εποχής του Χαλκού.

Ο Κόρφμαν, που άρχισε τις ανασκαφές του το 1988 περιέγραψε την Τροία ως «πειρατικό φρούριο», με στρατηγικό λιμάνι από το οποίο έλεγχε τα Δαρδανέλια, γι΄αυτό κι όταν απαίτησε φόρο από τα ελληνικά πλοία που διέσχιζαν τα στενά επήλθε η σύγκρουση. Ως απόδειξη μάλιστα, ότι οι ναυτικοί αναγκάστηκαν να παραμείνουν στην περιοχή, ουσιαστικά ως όμηροι των Τρώων ανέφερε την ανακάλυψη μιας νεκρόπολης κοντά στον κόλπο ενώ επεσήμανε και έναν οικισμό στα ακρωτήρια, που μπορεί να χρησίμευε ως τρωική βάση επιχειρήσεων.

Η «Τροία 0»

Οι έρευνές του εξάλλου μέσα και γύρω από την ακρόπολη αποκάλυψαν ένα σχέδιο πλέγματος δρόμων έξω από τις πύλες, ένα σύστημα σήραγγας που συνέλεγε και διένειμε πόσιμο νερό και μια τάφρο βάθους 1,82 και πλάτους 4 μέτρων σκαμμένη στο βράχο, την οποία ερμήνευσε ως αμυντική κατασκευή που προοριζόταν να αποτρέψει τις εισβολές αρμάτων. Όπως επισημαίνει μάλιστα ο Χάμερ, αν και ορισμένοι μελετητές θεώρησαν την τάφρο ως αποχετευτικό χαντάκι, παρ΄όλα αυτά ταιριάζει με την περιγραφή του Ομήρου, που λέει, ότι ήταν πολύ βαθιά και είχε πασσάλους πολύ χοντρούς, αιχμηρούς και δυνατούς, που ούτε άλογο δεν μπορούσε ποτέ να περάσει, πόσο μάλλον τα άρματα. Αν και το σημαντικότερο που ανακάλυψε ο Κόρφμαν ήταν, ότι η πόλη γύρω από την ακρόπολη ήταν δέκα φορές μεγαλύτερη απ΄όσο πίστευαν ως σήμερα, άρα μπορεί να στοιχειοθετηθεί ότι ήταν η θρυλική Τροία.

Ο ίδιος όμως σταμάτησε τις ανασκαφές το 2005 και μάλιστα εν μέσω πολλών αντιδράσεων από ένα εθνικιστικό ρεύμα που δεν επιθυμούσε την παρουσία ξένων αρχαιολόγων. Αποβιώνοντας εξάλλου την ίδια χρονιά άφησε το πεδίο ελεύθερο. Ο συνεχιστής του Ρουστέμ Άσλαν, που δούλευε εξ αρχής κοντά στον Κόρφμαν αναφέρει, ότι έχει βρει δείγματα για την ύπαρξη ενός οικισμού του 3.500 π.Χ. που σημαίνει ότι η Τροία ήταν τουλάχιστον κατά 600 χρόνια παλαιότερη απ΄ότι πίστευαν ως σήμερα οι αρχαιολόγοι. Την ονόμασε «Τροία 0» και εφ΄όσον αυτό ισχύει πραγματικά θα πρόκειται για το δέκατο στρώμα κατοίκησης της πόλης (ως γνωστόν ως τώρα θεωρούνταν ότι υπήρχαν εννιά στρώματα). Ο ίδιος έφερε στο φως και μια μινωική σφραγίδα με παράσταση ελαφιού, μια απόδειξη για τους εμπορικούς και πολιτικούς δεσμούς που εκτείνονταν σε όλο το Αιγαίο ακόμη και πριν από την εποχή της ομηρικής Τροίας.

Οι πηγές

Μέχρι πριν από περίπου 150 χρόνια, πιστευόταν ευρέως, ότι η Τροία ήταν μια μυθοπλασία, μια μυθική πόλη, παρ΄ότι σε όλη την αρχαιότητα υπήρχε η παράδοση που συνέδεε το Χισαρλίκ με αυτήν. Οι Έλληνες κλασικοί συγγραφείς, που έζησαν εκατοντάδες χρόνια μετά τα γεγονότα που περιέγραψε ο Όμηρος, πίστευαν ότι το Χισαρλίκ ήταν η τοποθεσία της ομηρικής πόλης Τροίας και έχτισαν έναν ελληνικό οικισμό με πλούσιο ναό και θέατρο. Ο Μέγας Αλέξανδρος εξάλλου επισκέφθηκε την περιοχή το 334 π.Χ. για να προσφέρει θυσίες στους θρυλούμενους τάφους του Αχιλλέα και του Πατρόκλου.

Οι Ρωμαίοι, από την πλευρά τους πίστευαν, ότι κατάγονταν από τον Τρωικό ήρωα Αινεία, ο οποίος κατέφυγε στην Ιταλία μετά την καταστροφή της Τροίας, όπως αφηγείται ο Βιργίλιος στην Αινειάδα. Λέγεται λοιπόν ότι ο Ιούλιος Καίσαρας επισκέφτηκε το Χισαρλίκ το 48 π.Χ. για να αποτίσει φόρο τιμής στον Αινεία, τον Έκτορα και άλλους τρώες ήρωες. Και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, όμως, είχε σκεφτεί για λίγο να επιλέξει την περιοχή για την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του, πριν καταλήξει στο Βυζάντιο. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα ωστόσο, μια σειρά από σεισμούς οδήγησε στην εγκατάλειψη της πόλης και οι δεσμοί της με την ομηρική Τροία σχεδόν ξεχάστηκαν.

Οι πρωτοπόροι

Στη σύγχρονη εποχή, ο πρώτος που πρότεινε το Χισαρλίκ ως θέση της Τροίας ήταν ο πολυμαθής Σκωτσέζος Τσαρλς Μακλάρεν, εκδότης της Encyclopaedia Britannica. Αλλά θα περνούσε σχεδόν μισός αιώνας πριν ένας ερασιτέχνης αρχαιολόγος ονόματι Φρανκ Κάλβερτ αρχίσει να εξερευνά αυτό το λόφο με θέα στα Δαρδανέλια, που οι Τούρκοι ονόμαζαν «Τόπο των Φρουρίων». Μια πληθώρα λεπτομερειών στην Ιλιάδα του έδειχνε, ότι Χισαρλίκ και Τροία ήταν ένα και το αυτό.

Συγκεκριμένα ο Όμηρος είχε τοποθετήσει την πόλη σε ένα λόφο που βρισκόταν ανάμεσα σε δύο ποταμούς, τον Σκαμάνδρο και τον Σιμόη, τους οποίους ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές προτείνουν, ότι αντιστοιχούν στους ποταμούς που είναι σήμερα γνωστοί ως Καραμεντέρες και Ντούμρεκ Σου. Η Ιλιάδα περιέχει επίσης δεκάδες αναφορές για το όρος Ίδα, 32 χιλιόμετρα νότια του Χισαρλίκ, από όπου ο νεφεληγερέτης Δίας και η βοώπις Ήρα παρακολουθούσαν τις μάχες και παρενέβαιναν κατά το γούστο τους…

Επίσης υπάρχει και η δελεαστική περιγραφή των «δύο πηγαδιών με υπέροχο νερό», ένα ζεστό και ένα κρύο, γύρω από τα οποία ο Αχιλλέας καταδίωξε τον Έκτορα προς το τέλος της Ιλιάδας. Και έχει ενδιαφέρον ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1990, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν μια υπόγεια φυσική δεξαμενή, που ορισμένοι πιστεύουν ότι τροφοδοτούσε τα πηγάδια που περιγράφει ο Όμηρος.

Ο Κάλβερτ ανακάλυψε ελληνιστικά και ρωμαϊκά ερείπια, αλλά του τελείωσαν τα χρήματα για να σκάψει περαιτέρω. Έτσι όταν συνάντησε έναν αυτοδίδακτο γερμανό αρχαιολόγο ονόματι Χάινριχ Σλήμαν, τον ενθάρρυνε να συνεχίσει αυτός.

Ο θησαυρός

Ο Σλήμαν είχε ενθουσιαστεί με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια από τότε που ήταν παιδί. Αφού έκανε μια περιουσία διαπραγματευόμενος ρινίσματα χρυσού στην Καλιφόρνια, βαφή indigo στη Ρωσία και πυρίτιδα στη μαύρη αγορά της Κριμαίας, έφυγε από τις επιχειρήσεις του για να αυτοχρηματοδοτήσει το πάθος του για την αρχαιολογία. Από το 1968 έτσι ο Σλήμαν άνοιξε λαγούμια μέσα στα στρώματα των οικισμών και ισοπέδωσε και ξήλωσε τα αρχαία λείψανα που είχαν παραμείνει στη θέση τους για χιλιετίες. Μια καταστροφή.

Σε ένα στρώμα όμως, στη νοτιοδυτική άκρη των ερειπίων ανακάλυψε μια κρύπτη γεμάτη από κύλικες, ασπίδες, διαδήματα, βραχιόλια, περιδέραια, καρφίτσες, χιλιάδες χρυσές χάντρες και εκατοντάδες άλλα αντικείμενα από χρυσό, ασήμι, χαλκό και ήλεκτρο, ένα μείγμα πολύτιμων μετάλλων. Ισχυριζόμενος ότι ο θησαυρός επιβεβαίωσε ότι η τοποθεσία ήταν ομηρική Τροία, ο Σλήμαν τον αποκάλεσε «Θησαυρό του Πρίαμου», αποδίδοντάς τον έτσι στον ηγεμόνα που σκοτώθηκε από τους Αχαιούς στο αποκορύφωμα της σύγκρουσης στην Ιλιάδα.

Όπως αποδείχθηκε όμως αργότερα τα κοσμήματα και άλλα αντικείμενα που βρήκε σε αυτό το στρώμα, γνωστό ως Τροία II, χρονολογούνται μεταξύ 2500 και 2300 π.Χ., περίπου 1.000 χρόνια νωρίτερα από την εποχή της ομηρικής Τροίας. Από την άλλη όμως τα ευρήματα του Σλήμαν απέδειξαν, ότι ένα πλούσιο ιερό, ίσως αυτό που περιγράφεται στην Ιλιάδα, υπήρχε σε αυτόν τον λόφο. Ο ίδιος και ο διάδοχός του Βίλχελμ Ντέρπφελντ εντόπισαν τελικά εννέα αρχαιολογικά στρώματα, που εκτείνονται σε 3.500 χρόνια, από την Εποχή του Χαλκού έως τη Ρωμαϊκή Εποχή. Στη δεκαετία του 1930 εξάλλου, ο Αμερικανός αρχαιολόγος Καρλ Μπλέγκεν βρήκε αδιάσειστα στοιχεία μιας παρατεταμένης πολιορκίας, που συνάδει με την ύστερη Εποχή του Χαλκού.

«Σήμερα η ισχυρή πόλη εκείνης της εποχής είναι αγνώριστη, καθώς ό,τι έχει απομείνει είναι συνεχόμενοι ογκόλιθοι που κάποτε σχημάτιζαν τους τοίχους του παλατιού και των γύρω σπιτιών», σημειώνει ο Χάμερ. Βλέποντας έναν τεράστιο διώροφο πύργο που προεξέχει από το τείχος μπορεί εύκολα να κάνει τον συνειρμό, ότι από έναν τέτοιο σημείο ο ηλικιωμένος βασιλιάς Πρίαμος κοίταζε το πεδίο της μάχης, όπου ο Αχιλλέας κατατρόπωνε τους Τρώες οδηγώντας τους στον απόλυτο πανικό.

Γενιές και γενιές Ελλήνων και όχι μόνον, σε όλο τον πλανήτη μεγάλωσαν με τον μύθο της Τροίας τον πιο αληθινό απ΄όλους, αν και μένει πολλά ακόμη να έρθουν στο φως. Αρκεί βεβαίως να μην παραχαράσσονται, όπως είναι προφανές ότι επιχειρείται, εις βάρος της επιστήμης και της λογικής.

Διαβάστε επίσης:

Με οδηγό τον Όμηρο και πάθος για την Τροία – Έκθεση για τον Σλήμαν

Τετάρτη στη Νέα Υόρκη παραλαμβάνονται τα κλεμμένα αρχαία της συλλογής Στάινχαρντ

Οι Πρόεδροι αγαπούν τις γάτες – Κι εκείνες επίσης