Ο μυστικός κόσμος της γυναίκας στην αρχαιότητα Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων: Γράφει η δρ Ιουλία Κ. Κατσαδήμα

Το mononews κάλεσε διευθυντές, επιμελητές και προϊσταμένους Μουσείων και Εφορειών Αρχαιοτήτων της χώρας να γνωρίσουν στο κοινό εκθέματα των συλλογών τους, που σχετίζονται με τον κόσμο της γυναίκας στην αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Αντικείμενα που αναφέρονται στην γυναίκα ως σύζυγο, μητέρα και κόρη ως ιέρεια, ποιήτρια, εταίρα, ιερόδουλη, δούλη.

Βασικός στόχος να διευρυνθεί η γνώση για τον ρόλο της γυναίκας στην Ελλάδα πριν από αιώνες και ταυτόχρονα να αναδειχθεί ο πλούτος κάθε μουσείου.

 

Ακολουθεί το κείμενο της δρος Ιουλίας Κ. Κατσαδήμα

 

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, έδρα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, βρίσκεται στο κέντρο της ομώνυμης πόλης, στον λόφο Λιθαρίτσια. Σχεδιασμένο από τον Άρη Κωνσταντινίδη (1913-1993), έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ελληνικού μοντερνισμού εγκαινιάστηκε τον Αύγουστο του 1970. Τότε στους εκθεσιακούς του χώρους φιλοξενούσε ευρήματα από όλη την Ήπειρο, αρχαία και βυζαντινά, καθώς και έργα ελλήνων εικαστικών. Ο πανηπειρωτικός του χαρακτήρας διατηρήθηκε και μετά την ολοκλήρωση των εργασιών επανέκθεσης των συλλογών του το 2008. Σήμερα οι εκθεσιακές του ενότητες περιλαμβάνουν αντικείμενα τα οποία χρονολογούνται από την Παλαιολιθική εποχή έως τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους από όλες σχεδόν τις περιοχές της αρχαίας Ηπείρου.

Η ανίχνευση της γυναικείας παρουσίας στις θεματικές συλλογές του μουσείου στηρίζεται σε υλικό που προέρχεται από αρχαιολογικές θέσεις των ηπειρωτικών παραλίων και της ενδοχώρας. Πληροφορίες για τη θέση της γυναίκας στην Ήπειρο αντλούμε από τη γραπτή παράδοση, τις επιγραφικές μαρτυρίες και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Είναι γνωστό, ότι από τον βασιλικό οίκο των Αιακιδών Μολοσσών της Ηπείρου καταγόταν η Ολυμπιάδα, σύζυγος του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας και μητέρα του Αλεξανδρου Γ΄. Η βασίλισσα για την οποία γνωρίζουμε, ότι ενδιαφερόταν προσωπικά για το ηπειρωτικό ιερό οργίστηκε πολύ, όταν οι Αθηναίοι ανέλαβαν να επισκευάσουν το άγαλμα της Διώνης, της θεότητας που λατρευόταν στη Δωδώνη μαζί με τον Νάιο Δία. Μάλιστα δεν αποκλείεται να βρισκόταν η ίδια πίσω από το φιλόδοξο σχέδιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου να ανοικοδομήσει έξι μεγάλα ιερά, μεταξύ των οποίων και η Δωδώνη.

Η συμμετοχή γυναικών σε ιεροπραξίες και θρησκευτικές πρακτικές στη Δωδώνη επιβεβαιώνεται και επιγραφικά. Ονόματα γυναικών μνημονεύονται ήδη από τον 6^ο αιώνα π.Χ. στις ερωτήσεις των μολύβδινων πινακίδων, που βρέθηκαν στις ανασκαφές του ιερού. Ο γάμος, η απόκτηση παιδιών και η υγεία είναι από τα συνηθέστερα θέματα. Πράγματι γυναίκες επισκέπτονταν το ιερό και προσέφεραν αναθήματα, κυρίως από τον 4^ο αιώνα  π.Χ. ενώ υπάρχουν στοιχεία, ότι συμμετείχαν σε δικαιοπραξίες, όπως απελευθερώσεις δούλων.

Ωστόσο ο χώρος δράσης των γυναικών ήταν το σπίτι είτε επρόκειτο για λίθινη καλύβα στα χωριά της ηπειρωτικής ενδοχώρας είτε για ένα από τα σπίτια της Αμβρακίας (Άρτα). Τα καθήκοντα και οι υποχρεώσεις ήταν τα παντού τα ίδια. Οι γυναίκες μεγάλωναν τα παιδιά τους, έπλεναν, έγνεθαν και μαγείρευαν σε σκεύη, που πιθανώς κατασκεύαζαν μόνες τους. Ύφαιναν τα υφάσματα για τα ρούχα τους, φορούσαν κοσμήματα, χρησιμοποιούσαν αρωματικά έλαια, σπάτουλες ή τριχολαβίδες για την περιποίηση του σώματός τους ή αντίκριζαν το είδωλό τους στη θαμπή αντανάκλαση χάλκινων κατόπτρων.

Τα περισσότερα από τα προσωπικά, γυναικεία αντικείμενα των συλλογών του Αρχαιολογικού Μουσείων Ιωαννίνων προέρχονται από αρχαία νεκροταφεία στην ορεινή ενδοχώρα και στα παράλια της Ηπείρου. Πρόκειται για κοσμήματα ή αντίγραφα κοσμημάτων με αποκλειστικά ταφική χρήση, σκεύη και αντικείμενα προσωπικού καλλωπισμού. Κατά την επανέκθεση του μουσείου,  πολλά από τα αντικείμενα αυτά συγκεντρώθηκαν σε σύνολα και παρουσιάστηκαν σε κατακόρυφες διάφανες στήλες από plexi glass, προκειμένου να δημιουργηθεί η αίσθηση αφαιρετικά αποδοσμένων γυναικείων μορφών, διαμοιρασμένων στις εκθεσιακές ενότητες του μουσείου . Δίπλα στις στήλες αυτές παρουσιάζονται και λίθινες ταφικές πλάκες με το όνομα και το πατρώνυμο της νεκρής. Πρόκειται για μια ιδιαιτέρως διαδεδομένη συνήθεια στα αστικά κέντρα των παραλίων (Αμβρακία) και στο εσωτερικό της Ηπείρου κυρίως από τον 3^ο αιώνα π.Χ. και μετά. Αργότερα, στους ρωμαϊκούς χρόνους οι πληροφορίες πληθαίνουν,  έτσι δηλώνονται και άλλα στοιχεία, όπως η ηλικία και η καταγωγή.

 

Ο κόσμος της γυναίκας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων

                

Νύφη στο Ζαγόρι

Στο νεκροταφείο ενός χωριού των Μολοσσών, στον στενό αυχένα ανάμεσα στη Βίτσα και το Μονοδένδρι Ζαγορίου, σε υψόμετρο 1100 μέτρων  η πιο πλούσια ταφή ανήκε σε μία νεαρή γυναίκα. Η γυναίκα είχε ταφεί φορώντας τα κοσμήματά της: Στο κεφάλι έφερε σφυρήλατο χάλκινο διάδημα, διακοσμημένο με κύκλους και ρόμβους. Το διάδημα στερεωνόταν με μια υφασμάτινη ή δερμάτινη ταινία με ραμμένα χάλκινα κουμπιά, η οποία δενόταν κάτω από το πηγούνι.

Στο λαιμό φορούσε περιδέραια με χάντρες από μαύρο στεατίτη, υαλόμαζα και ημιπολύτιμες πέτρες, χάλκινα δαχτυλίδια και ένα χάλκινο, στριφτό βραχιόλι στον έναν καρπό. Δύο μικρές, οκτώσχημες, συρμάτινες πόρπες στο ύψος των ώμων συγκρατούσαν το λεπτό, μάλλινο ύφασμα του ρούχου της, το οποίο όμως δεν σώθηκε. Στη μέση έφερε δερμάτινη ζώνη από την οποία βρέθηκε μόνον το σιδερένιο ομφάλιο-αγκράφα. Πιθανότατα από την ζώνη κρεμόταν, δεμένο με δύο λεπτά σχοινάκια το μικρό, χάλκινο κωνικό αγγείο  (πυξίδα), το οποίο βρέθηκε δίπλα της. Τον στολισμό της νεκρής συμπλήρωναν τέσσερεις στριφτές, χάλκινες ταινίες, ραμμένες πιθανότατα στη ζώνη ή στο κάλυμμα του κεφαλιού.

Η νεαρή γυναίκα έζησε τον 9^ο αιώνα π.Χ. (850-800 π.Χ.) και όπως δηλώνουν τα κοσμήματά της φαίνεται, ότι κατείχε ξεχωριστή θέση στη μικρή κτηνοτροφική κοινότητα. Τα κοσμήματα δείχνουν, ότι επρόκειτο για γυναίκα μακεδονικής καταγωγής, αφού όμοια αντικείμενα έχουν βρεθεί στα νεκροταφεία της Βεργίνας. Δεν αποκλείεται επομένως να ήρθε «νύφη» στο μικρό χωριό των Μολοσσών, κάπου από τη ΒΔ Μακεδονία. Δηλωτικό της ξεχωριστής της θέσης στην κοινωνική ιεραρχία ήταν το σιδερένιο εγχειρίδιον που είχαν τοποθετήσει δίπλα στο δεξί της μηρό.

Ο κατακόρυφος αργαλειός του μουσείου

Οι μικρές πήλινες κωνικές αγνύθες, που βρίσκονται στην προθήκη της Αίθουσας του Καθημερινού Βίου των Ηπειρωτών κρέμονται από διάφανα νήματα για δημιουργήσουν την αίσθηση ενός κατακόρυφου αργαλειού. Βρέθηκαν όλες μαζί στην ανασκαφή ενός σπιτιού στον αρχαίο οικισμό της Ράχης Πλατανιάς στο Λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων. Πρόκειται για πήλινα υφαντικά βάρη, τα οποία χρησιμοποιούσαν για να τεντώνουν και να σταθεροποιούν τις κλωστές.

Αγνύθες έχουν βρεθεί σε μεγάλες ποσότητες σε ανασκαφές σπιτιών στην ενδοχώρα και τα ηπειρωτικά παράλια. Η ευρέως διαδεδομένη ενασχόληση των Ηπειρωτών με την κτηνοτροφία εξασφάλιζε εύκολα την πρώτη ύλη, το μαλλί των ζώων, κυρίως των προβάτων.  Η υφαντική ήταν μια από τις βασικές ασχολίες των γυναικών από την αρχαιότητα έως και τις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Γυναίκες κάθε κοινωνικού στρώματος και όλων των ηλικιών έγνεθαν, έβαφαν και ύφαιναν το μαλλί, φτιάχνοντας οι ίδιες τα ρούχα, τα στρώματα και σκεπάσματα, που χρησιμοποιούσε καθημερινά η οικογένεια.

 

Τα μαύρα περιστέρια τα Δωδώνης

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα νομίσματα του μουσείου είναι η χάλκινη κοπή του 300 π.Χ., η οποία  αποδίδει τον ιδρυτικό μύθο του ιερού της Δωδώνης. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο δύο μαύρα περιστέρια πέταξαν από τις Θήβες της Αιγύπτου, το ένα για τη Λιβύη και το άλλο για τη Δωδώνη. Το δεύτερο περιστέρι κάθισε στη βελανιδιά και με ανθρώπινη φωνή παρήγγειλε να ιδρύσουν στην περιοχή μαντείο προς τιμήν του θεού. Το δέντρο που εικονίζεται στο νόμισμα είναι η φηγός, η ιερή βελανιδιά, η οποία ως πολύγλωσσος ανήκε στους αρχαιότερους τρόπους μαντείας. Το θέλημα της θεότητας αποκαλυπτόταν από το θρόισμα των φύλλων αλλά και από τα περιστέρια, τις πέλειες, που φώλιαζαν στα κλαδιά της.

Σύμφωνα, ωστόσο με μια άλλη άποψη τα τρία περιστέρια συμβολίζουν τις ιέρειες, οι οποίες μαζί με τους ιερείς του μαντείου ερμήνευαν τους φυσικούς ήχους. Ο Ηρόδοτος κατονομάζει τρεις: Την Τιμαρέτη, τη Νικάνδρη και την Προμένεια. Στον ίδιο οφείλουμε την πληροφορία, ότι σύμφωνα με μία δεύτερη εκδοχή δεν ήταν τα περιστέρια που έφθασαν στη Δωδώνη αλλά μία από τις ιέρειες, τις οποίες φοίνικες πειρατές απήγαγαν από τις Θήβες της Αιγύπτου για να τις πουλήσουν ως δούλες. Προσπαθώντας μάλιστα να συνδυάσει τις δύο εκδοχές, ο Ηρόδοτος δίνει τη δική του ερμηνεία και ισχυρίζεται, ότι οι κάτοικοι της Δωδώνης ήταν εκείνοι, που αποκάλεσαν τις ιέρειες, μαύρα περιστέρια, «πελειάδες μέλαινες», αφενός γιατί είχαν σκουρόχρωμο δέρμα, λόγω της αιγυπτιακής τους καταγωγής, αφετέρου επειδή μιλούσαν σε άλλη γλώσσα με αποτέλεσμα η ομιλία τους να θυμίζει στους αρχαίους κατοίκους της Δωδώνης φωνή πουλιών (Ηρόδοτος, 2.56-2. 57).

Δεν γνωρίζουμε ωστόσο εάν ο ακατάληπτος αυτός τρόπος ομιλίας, που θύμιζε- εάν ο Ηρόδοτος είχε δίκιο- γουργουρητό περιστεριού είχε να κάνει με τη εκστατική εκφορά του μαντικού  λόγου, εάν δηλαδή οι ιέρειες της Δωδώνης συμμετείχαν στη χρησμοδοσία, όπως η Πυθία. Σ΄ ένα απόσπασμα από το χαμένο έργο του Ευριπίδη «Μελανίππη» αναφέρεται σαφώς, ότι οι ιέρειες της Δωδώνης φανέρωναν τη βούληση του Δία. Άγνωστα παραμένουν όμως, τα ακριβή τους καθήκοντα. Σε μία μολύβδινη πινακίδα διαβάζουμε, ότι η θεά μπορούσε να επιλέγει η ίδια την ιέρειά της Ορεάνδρα και να την ορίζει αμφίπολο, δηλαδή στην υπηρεσία της ενώ υπάρχουν ενδείξεις, ότι οι ιέρειες υπόκειντο σε καθεστώς αγνείας.

 

Φιλίστα και Φιντώ ή δύο γυναίκες με προνόμια

Μία από τις παλαιότερες επιγραφές, που έχουν βρεθεί στην Ήπειρο αφορούν στη χορήγηση προνομίων σε δύο γυναίκες: Την Φιλίστα, σύζυγο του Αντιμάχου και την Φιντώ από την άγνωστη ηπειρωτική πόλη της Αρρώνου. Η επιγραφή, η οποία φέρει δύο ψηφίσματα χρονολογείται στα χρόνια της βασιλείας του Νεοπτολέμου, γιου του Αλκέτα (370-368 π.Χ.) και θεωρήθηκε ιδιαιτέρως σημαντική, γιατί παρέχει στοιχεία για τους Μολοσσούς και την οργάνωση των ηπειρωτικών «εθνών» σε σχέση με το ιερό της Δωδώνης. Και στα δύο ψηφίσματα αναφέρονται ένας «προστάτης», ένας «γραμματεὺς» και δέκα «δαμιουργοὶ». Πρόκειται για τίτλους, οι οποίοι θεωρήθηκαν, ότι ανήκουν σε αξιωματούχους επιφορτισμένους με την επίβλεψη θρησκευτικών ζητημάτων στο ιερό της Δωδώνης.

Τα δέκα «έθνη» τα οποία κατονομάζονται, προέρχονται πιθανώς από το λεκανοπέδιο και την ευρύτερη περιοχή των Ιωαννίνων. Η χορήγηση πολιτικών δικαιωμάτων στις δύο γυναίκες είναι μία ασυνήθιστη πράξη, δεδομένου ότι σε όλα τα έως τώρα γνωστά ψηφίσματα από τη Μολοσσία στη θέση αυτή μνημονεύονται άνδρες. Το πιο πιθανό είναι, ότι οι δύο γυναίκες έλαβαν το δικαίωμα συμμετοχής σε ιεροπραξίες και θρησκευτικές πρακτικές στο ιερό της Δωδώνης, το οποίο το 370 π.Χ. βρισκόταν υπό την κυριαρχία των Μολοσσών.

 

Γυναίκες στο ιερό της Δωδώνης

Η ανίχνευση της γυναικείας παρουσίας στο ιερό της Δωδώνης στηρίζεται στη γραπτή παράδοση και τα αρχαιολογικά δεδομένα. Πολύτιμη είναι η μαρτυρία των επιγραφών, κυρίως των μολύβδινων πινακίδων, που βρέθηκαν στις ανασκαφές του ιερού. Πρόκειται για επιμήκη ορθογώνια ελάσματα του 5^ου-4^ου αιώνα π.Χ., τα οποία φέρουν χαραγμένες τις ερωτήσεις των πιστών προς τον Δία και τη σύζυγό του Διώνη αλλά και σε διάφορους θεούς, που λατρεύονταν στη Δωδώνη, όπως η Εστία, η Θέμις και η Τύχη. Η πλειονότητα των ερωτημάτων προέρχεται από μεμονωμένα άτομα. Πολλές ερωτήσεις αφορούν γυναίκες, συζύγους ή δούλες. Εκτός από τις ερωτήσεις για γυναίκες, υπάρχουν και ερωτήσεις που διατυπώνονται από γυναίκες. Πρόκειται για μητέρες, κόρες, αδερφές και συζύγους. Ο γάμος, η οικογένεια, η απόκτηση παιδιών, η ασφάλεια των αγαπημένων προσώπων είτε πρόκειται για συζύγους που ταξιδεύουν είτε για παιδιά, που μεγαλώνουν και κόρες, που πρέπει να αποκατασταθούν είναι τα βασικά θέματα, που εμφανίζονται ξανά και ξανά στις επιγραφές. Σε περιπτώσεις θανάτου του συζύγου, οι γυναίκες καλούνται να αναλάβουν πιο ενεργητικό ρόλο και να αντιμετωπίσουν θέματα, όπως η διαχείριση της περιουσίας και η διευθέτηση κληρονομικών ζητημάτων. Μερικές ερωτήσεις γίνονται πιο προσωπικές και αφορούν σε θέματα υγείας.   Άλλες ερωτήσεις αφορούν σε δικαιοπραξίες, υποθέσεις κλοπής ή ακόμη μαγγανείας. Όπως: «Έκανε μάγια η Τιμώ στην Αριστοβούλα;»

Πρόκειται για ερωτήματα, που διατυπώνονται ευθέως και μπορούν να απαντηθούν με ένα «ναι» ή με ένα «όχι». Πράγματι, χάρις τα κείμενα των πινακίδων της Δωδώνης γίνεται πλέον σαφές, ότι οι απαντήσεις δεν δίνονταν μόνον με το θρόισμα των φύλλων της βελανιδιάς και το πέταγμα των περιστεριών αλλά και με ένα σύστημα κλήρωσης. Πρόκειται για ένα είδος κληρομαντείας, όπου οι προσκυνητές διατύπωναν το ερώτημα μία φορά θετικά και μία φορά αρνητικά και πιθανώς μία ιέρεια ή ένας ιερέας τραβούσαν την πινακίδα, που περιείχε την απάντηση. Σε άλλες μάλιστα περιπτώσεις υπάρχουν ενδείξεις, ότι η ίδια η πινακίδα χρησιμοποιείται ως κλήρος. Όπως σε αυτήν που αναφέρεται: «Θεός τύχη ! Σχετικά με το ιμάτιο. Η Ανάγυλλα και η Σίβυλλα ρωτούν τον θεό. Εάν έχουν δίκιο στο αίτημά τους, ας κερδίσει αυτή η πινακίδα. Σχετικά με το φόρεμα».

Δεν γνωρίζουμε εάν οι ίδιες οι γυναίκες χάραζαν τις ερωτήσεις στα ελάσματα ή κάποιος άλλος για λογαριασμό τους. Όπως συνάγεται από τα ονόματά τους οι περισσότερες προέρχονται από την περιοχή της Βορειοδυτικής Ελλάδας και δεν αποκλείεται οι ίδιες να επισκέπτονταν το ιερό προκειμένου να ζητήσουν τη βοήθεια των θεών της Δωδώνης.

 

Η απελευθέρωση της προκομμένης δούλης

Στις απελευθερωτικές πράξεις δούλων ανήκει η επιγραφή της ασβεστολιθικής στήλης, που βρέθηκε το 1969 στην ανασκαφή του Βουλευτηρίου της Δωδώνης. Σύμφωνα με το κείμενο ο Αλέξανδρος γιός του Γέλωνος από τα άγνωστα σήμερα Φάργανα απελευθέρωσε την Αγαθόκλεια μπροστά σε μάρτυρες: Τον Αντίνοο γιο του Αλεξιμάχου από το άγνωστο επίσης   έθνος-φύλο των Κλαθρίων και τον Αντίνοο, γιο του Νικομάχου.

Η απελευθέρωση της Αγαθόκλειας, η οποία άκουγε και στο όνομα Ευπορία, εύγλωττη υπόμνηση της αξιοσύνης της έλαβε χώρα, όταν στρατηγός των Ηπειρωτών ήταν ο Εύαλκος ο Αριαντεύς και γραμματεύς ο Πολύκλειτος ο Οσσόνιος, στα χρόνια ανάμεσα στο 170-167 π.Χ., λίγο πριν την κατάκτηση της Ηπείρου από τους Ρωμαίους και την καταστροφή των 70 ηπειρωτικών πόλεων από  τα στρατεύματα του Λεύκιου Αιμίλιου Παύλου. Και είναι πραγματικά ειρωνικό να σκεφτεί κανείς, ότι δύο μόλις χρόνια από την απελευθέρωσή της, ακολούθησε ο εξανδραποδισμός των 150.000 Ηπειρωτών, στους οποίους θα ανήκαν και τα άγνωστα έθνη/φύλα των Ηπειρωτών, τα ονόματα των οποίων εμφανίζονται στην επιγραφή, δηλαδή οι Αριαντείς, οι Οσσόνιοι, οι Φαργαναίοι και οι Κλαθρίοι.

Βλέμμα στον καθρέφτη

Το χάλκινο κάτοπτρο με το πλούσια διακοσμημένο κάλυμμα βρέθηκε το 2001 στην Πάργα, κατά την ανασκαφή ενός ταφικού περιβόλου. Προέρχεται από τον τάφο μιας πλούσιας νεκρής, η οποία είχε ταφεί μαζί με τα κοσμήματά της. Ανήκει στην κατηγορία των πτυκτών κάτοπτρων (με κάλυμμα), τα οποία εμφανίζονται από το τέλος του 5^ου έως τα μέσα του 3^ου αιώνα π.Χ. και επιβιώνουν έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Τα κάτοπτρα ήδη από την αρχαιότητα ήταν στενά συνδεδεμένα με τις γυναίκες. Έχουν βρεθεί σε οικίες ως χρηστικά αντικείμενα, σε ιερά ως αναθήματα και σε τάφους. Τα θέματα αντλούν συνήθως από τον γυναικείο κόσμο: Κεφάλια γυναικών, συνθέσεις με θεές, όπως η Αφροδίτη και η Αθηνά ή ηρωίδες της μυθολογίας, όπως η Αριάδνη, η Λήδα, η Ομφάλη κλπ, άλλοτε μόνες, άλλοτε με ανδρικές μορφές, όπως ο Ηρακλής, ο Διόνυσος ή ο Έρως, σε τρυφερές περιπτύξεις ή βίαιες συναντήσεις.

Στον κύκλο αυτό εντάσσεται και η καθισμένη γυναικεία μορφή του κατόπτρου της Πάργας. Κρατά ράβδο (θύρσο), στολισμένη με κορδέλες, την οποία κρατούσαν οι ακόλουθοι του Διονύσου. Δεν αποκλείεται να πρόκειται για κάποια μαινάδα, ή ακόμη και για την Αριάδνη, η οποία συχνά εικονίζεται καθισμένη δίπλα στο Διόνυσο κρατώντας το τελετουργικό ραβδί. Το κάτοπτρο χρονολογείται γύρω στο 330 π.Χ. και είναι πιθανώς έργο εργαστηρίων της Κορίνθου.

 

Τα χρυσά βραχιόλια σε σχήμα φιδιού

Τα φιδόσχημα χρυσά βραχιόλια (ψέλια), τα οποία ανήκουν στον τύπο των νεκρικών κοσμημάτων βρέθηκαν σε τάφο του νοτιοδυτικού νεκροταφείου της Αμβρακίας (Αρτα) και χρονολογούνται στον 2^ο -1^ο  αιώνα π.Χ. Πρόκειται για κοσμήματα, τα οποία μιμούνταν τα κοσμήματα των ζωντανών. Κατασκευάζονταν από λεπτά ελάσματα, και ήταν ασφαλώς οικονομικότερα, αφού στοίχιζαν λιγότερο από τα κανονικά και γι’ αυτό τα προμηθεύονταν εύκολα για τις ταφικές ανάγκες. Δεν γνωρίζουμε εάν κοσμήματα κατασκευασμένα με τον τρόπο αυτό, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από όσους δεν ήταν σε θέση να αποκτήσουν κανονικά.

  Μολονότι τα περισσότερα από τα ελασμάτινα κοσμήματα των τάφων δύσκολα φοριούνται, δεν αποκλείεται ορισμένα από αυτά να είχαν ανάλογη χρήση. Βραχιόλια σε σχήμα φιδιών έχουν βρεθεί σε πολλούς τάφους αφού το φίδι είναι κατεξοχήν χθόνιο σύμβολο και είχε αποτροπαϊκές ιδιότητες.

 

Χτύπα, εάν μπορείς και δεύτερη φορά!

Στο τέλος της δεκαετίας του 1950, στον Κερασώνα Πρέβεζας, ένα χωριό δίπλα στην παλαιά εθνική οδό Ιωαννίνων- Άρτας ήρθε στο φως πλούσια κτερισμένος τάφος. Η ταφή είχε αγγεία του β΄ μισού του 4^ου αιώνα π.Χ.,  αιχμές δοράτων και κοσμήματα. Μολονότι δεν εντοπίστηκαν οστά, τα κτερίσματα μαρτυρούν πιθανότατα κοινή ταφή άνδρα και γυναίκας. Από τα ευρήματα ξεχωρίζει ο αργυρός επιχρυσωμένος δακτύλιος με τη σκηνή του φόνου της Κλυταιμήστρας από τον γιο της Ορέστη, ο οποίος εκδικείται τη δολοφονία του πατέρα του Αγαμέμνονα. Αποδίδεται η δραματικότερη στιγμή του φόνου, όταν ο Ορέστης ετοιμάζεται να καταβάλει το τελικό χτύπημα στην μητέρα του, την οποία έχει ήδη πληγώσει. Τα ονόματα των δύο μορφών, έστω και αποσπασματικά, μόλις που διακρίνονται κάτω αριστερά: Ὀ[ρέ]στ[ης] και  [Κ]λυτ[αιμή]στρα.

Η βασίλισσα εικονίζεται καθιστή σε βωμό να απλώνει τα χέρια προς τον γιό της, σε μια ύστατη προσπάθεια να τον σταματήσει. Τα ρούχα της, ένας χιτώνας με κεντημένα ανθέμια, είναι τσαλακωμένα και ανακατεμένα. Αιμορραγεί ήδη στον αριστερό της μαστό, στο στήθος που εκείνη αποκάλυψε στον γιό της, σε μια ύστατη προσπάθεια να τον αποτρέψει από την ανόσια πράξη της μητροκτονίας, θυμίζοντας το άρρηκτο δεσμό μητέρας-παιδιού. Ο Ορέστης όρθιος έχει αρπάξει το μπράτσο της και ετοιμάζεται να της δώσει το τελικό χτύπημα. Το πρόσωπο του είναι ανέκφραστο ενώ το σώμα του συσπάται από την ένταση της στιγμής και τη συνειδητοποίηση αυτού που μόλις έχει κάνει.

Είναι άραγε ο Πυλάδης, ο σύντροφος και συνοδοιπόρος του (Αισχύλος, Χοηφόρες, 900-901 ) που του θύμισε τη θεϊκή εντολή του Απόλλωνα ή η αδερφή του, η Ηλέκτρα (Σοφοκλής, Ηλέκτρα, 1415 παῖσον, εἰ σθένεις, διπλῆν), η φωνή που παροτρύνει τον Ορέστη να προχωρήσει στη μητροκτονία; Γνώριζε άραγε ο τεχνίτης του θαυμάσιου αυτού αντικειμένου τα έργα των δύο μεγάλων τραγικών; Τί είχε στο μυαλό του και διάλεξε ένα θέμα τόσο ασυνήθιστο στην αρχαία ελληνική τέχνη;

Γεγονός παραμένει, ότι πρόκειται για μία από τις ελάχιστες γνωστές απεικονίσεις μιας γυναικείας μορφής, διφορούμενης, η οποία όχι μόνον μπορούσε να ασκεί την εξουσία και να δολοπλοκεί αλλά  είχε την ικανότητα να φέρει εις πέρας και να υλοποιεί τις πιο αποτρόπαιες πράξεις, φθάνοντας μέχρι και τον φόνο. Και ίσως δεν θα ήταν υπερβολή, εάν κάποιος ισχυριζόταν, ότι ο παραγγελιοδότης είχε στο μυαλό του μια άλλη βασίλισσα, όχι μυθική, την Ολυμπιάδα, η οποία είχε ένα εξίσου βίαιο τέλος, όταν, μετά την εμπλοκή της στους δυναστικούς αγώνες των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου σκοτώθηκε το 316 π.Χ. με λιθοβολισμό στην Πύδνα της Μακεδονίας.

 

Βασίλισσα ή θεά;

Η κολοσσιαία γυναικεία κεφαλή, η οποία βρέθηκε στα Βαγγελάτα ( σημ. Döber) στην Αλβανία  μεταφέρθηκε το 1913 στα Ιωάννινα από τον αρχαιολόγο Δημήτριο Ευαγγελίδη. Ήταν ένθετη σε κορμό γυναικείου αγάλματος. Το απαλό πλάσιμο του προσώπου και η προσεγμένη κόμμωση έρχονται σε αντίθεση με τη χονδροειδή εργασίαμ που υπέστησαν οι δύο πλευρές στο πίσω μέρος του κεφαλιού της. Οι μικρές οπές που διακρίνονται χρησίμευαν για τη στερέωση μεταλλικού στέμματος πάνω από το πέπλο με το οποίο ήταν καλυμμένη. Το στοιχείο αυτό και ο τρόπος με τον οποίο είναι χτενισμένη, με τα μαλλιά της να είναι πλεγμένα σε σφιχτούς βοστρύχους  βρίσκουν παράλληλα σε νομισματικά πορτραίτα του βασιλείου των Πτολεμαίων και συγκεκριμένα στις απεικονίσεις της Αρσινόης B΄ (316-270/268 π.Χ).

Μολονότι το πορτραίτο δεν μπορεί να συσχετισθεί με βεβαιότητα με συγκεκριμένη πτολεμαία βασίλισσα θεωρείται σίγουρο, ότι ο τεχνίτης αναζήτησε το πρότυπο του στον κύκλο αυτών των έργων. Το έργο προέρχεται από ένα σπουδαίο ταφικό συγκρότημα, το οποίο τα τελευταία δύο χρόνια ανασκάπτεται από το Αλβανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

 

Μία οικογενειακή υπόθεση

Ο ταφικός περίβολος του 4^ου αιώνα π.Χ.), που εντοπίστηκε τη δεκαετία του 1960, κοντά στο χωριό Μιχαλίτσι Πρεβέζης περιέκλειε δέκα τάφους. Οι τάφοι είχαν χρησιμοποιηθεί περισσότερο από μία φορά, πιθανότατα κατά το διάστημα διαφόρων γενεών και, ειδικά οι γυναικείοι είχαν πλούσια κτερίσματα. Από τον γλυπτό διάκοσμο, που έφερε ο περίβολος ξεχωρίζουν τα αγάλματα δύο κοριτσιών, από τα οποία σώθηκε μόνον ο κορμός τους. Πρόκειται για ένα κορίτσι, γύρω στα πέντε, το οποίο φαίνεται να κρατά στην αγκαλιά του κάποιο ζώο, λαγό ή περιστέρι και ένα δεύτερο, μεγαλύτερης ηλικίας, 9-12 χρονών.

Και οι δύο φορούν χιτώνα με κοντά μανίκια, που συγκρατείται από ένα λεπτό κορδόνι γύρω από τις μασχάλες και κάτω από το στήθος. Ο τρόπος αυτός ένδυσης εξυπηρετούσε πρακτικά θέματα αφού συγκρατούσε το ρούχο και επέτρεπε στις μικρές να κινούνται ελεύθερα. Με τον ίδιο τρόπο απεικονίζονται και οι θεότητες που συνδέονται με την ευνομία και την τάξη, όπως (π.χ. η Θέμις). Παρόμοια αγάλματα έχουν βρεθεί στο ιερό της Αρτέμιδος στην Βραυρώνα Αττικής.

Εκτός από τους δύο κορμούς, κοντά στον περίβολο βρέθηκε και ένα κεφάλι νεαρής γυναίκας με περίτεχνη κόμμωση: Τα μαλλιά της είναι χτενισμένα και χωρισμένα σε επάλληλους, σγουρούς βοστρύχους, τραβηγμένους προς τα πίσω και πλεγμένους σε δύο κοτσίδες, που τυλίγονται σαν στεφάνι γύρω από το κεφάλι. Οι δύο μικρές τρύπες στους λοβούς των αυτιών έφεραν μετάλλινα σκουλαρίκια, τα οποία δεν σώθηκαν. Τα γλυπτά των κοριτσιών, τα οποία ανήκουν πιθανώς σε αδερφές, καθώς και τα κτερίσματα των τάφων δείχνουν, ότι οι γυναίκες της οικογένειας κατείχαν ξεχωριστή θέση στη μικρή κοινότητα.

 

Η κόρη του Σιμία

Η στήλη βρέθηκε κοντά σε ταφικό περίβολο  στα Πλαίσια Κατσανοχωρίων Ιωαννίνων, σε μια περιοχή, που στην αρχαιότητα βρισκόταν εντός της επικράτειας του ηπειρωτικού φύλου των Μολοσσών. Η στήλη, πλούσια διακοσμημένη ανήκει σε μία ιδιαίτερη ομάδα ταφικών μνημείων, που επιχωριάζουν στην περιοχή της ΒΔ Ελλάδας. Φέρει αρχιτεκτονική επίστεψη και ανάγλυφη διακόσμηση σε ζώνες, με κλαδιά μυρτιάς, ταύρο ανάμεσα σε δύο γρύπες και ανθισμένες βλαστόσπειρες. Το όνομα της νεκρής,  Αμμιλώ και το πατρώνυμο Σιμίας αναφέρεται με ανάγλυφους χαρακτήρες σε δύο πινακίδες (αρχές 2^ου αιώνα π.Χ.).

Τα διακοσμητικά στοιχεία της στήλης αντλούν από τον χώρο της αγγειογραφίας, της  μεταλλοτεχνίας, της ζωγραφικής, της αρχιτεκτονικής και της υφαντικής. Η μυρτιά, σύμβολο αιώνιας θαλερότητας προέρχεται από τον χώρο της χθόνιας λατρείας, οι ανθισμένες βλαστόσπειρες ανακαλούν τις άνθινες προσφορές προς το νεκρό ενώ οι γρύπες, τα μυθικά ζώα με το κεφάλι αετού και το σώμα λιονταριού αποτελούν εγγύηση για την προστασία του τάφου. Εσχατολογικό περιεχόμενο έχει και ο ταύρος, ιερό ζώο του Ποσειδώνα, ο οποίος στην Ήπειρο λατρεύεται ως ο θεός των σεισμών, των εγκάτων της γης, των πηγών και του Κάτω Κόσμου. Συγχρόνως ο ηπειρωτικός βους παραπέμπει στον κτηνοτροφικό χαρακτήρα της περιοχής, αφού ήταν γνωστή στην αρχαιότητα η φήμη των βοδιών της Ηπείρου. Ο αστέρας-ήλιος στους κροτάφους της στήλης, λαλούν σύμβολο του βασιλικού μακεδονικού οίκου είναι το αποτέλεσμα της διάδοσης ενός αναγνωρίσιμου λογότυπου ή στην καλύτερη περίπτωση, μαρτυρία σχέσεων και επαφών με την περιοχή της Μακεδονίας.

Στο σύνολό του όμως,  ο διάκοσμος της στήλης Αμμιλούς φαίνεται να συμπυκνώνεται στην εντυπωσιακή περιγραφή της νεκρικής κλινοστρωμνής στο Ονομαστικόν του Πολυδεύκη:

«Στρωμνή… ἀνθοῦσα, εὐανθής, πολυανθής, ποικίλη, παμποίκιλος, πολύμορφος….ζῷα  ἐνύφαντο, ἄνθη ἐνεπεποίκιλτο, θηρία ἐνεγέγραπτο ἄστρα ἐνήστραπτεν». Σε ελεύθερη απόδοση «Στρώμα κεντημένο… με περίσσια άνθη, σε σχήματα και χρώματα πολλά, με κοσμήματα και στολίδια. Ζώα υφάνθηκαν, λουλούδια κεντήθηκαν, θηρία σχεδιάστηκαν και αστέρια έλαμψαν».

 

Ροδόπη, ετών 16

 Η λίθινη στήλη που βρέθηκε στη Φωτική της Παραμυθιάς φέρει χαραγμένη την εξής επιγραφή:  RHODOPE VIXIT|ANNIS XVI ORINUS|AUGUSTI L(IBERTUS) THREPTAE FEC(IT). Δηλαδή: H Ροδόπη έζησε| 16 χρόνια. Ο Ορίνος| απελεύθερος του Αυγούστου, έφτιαξε (τη στήλη) για τη θετή του κόρη.

Η επιγραφή, γραμμένη στα λατινικά σώζει το όνομα ενός κοριτσιού, της Ροδόπης, που χάθηκε στα δεκαέξι της χρόνια. Η στήλη φέρει αετωματική επίστεψη και αψιδωτή αρχιτεκτονική διαμόρφωση. Στη γέννηση του τόξου της αψίδας  είναι δεμένη με κορδέλες δάφνινη γιρλάντα με τετράφυλλο ρόδακα, υπόμνηση της δροσιάς των δεκαέξι χρόνων της νεκρής. Τις δουλειές του σπιτιού και τις καθημερινές ασχολίες της μικρής της ζωής  θυμίζει το καλάθι. Θα πρέπει να το φανταστούμε γεμάτο αντικείμενα καθημερινής χρήσης, όπως ένα κουβάρι νήμα ή ένα χτενάκι ή ακόμα και τα παλιά παιχνίδια της νεκρής, που θα αφιέρωνε στη θεότητα, μετά την ενηλικίωσή της. Δεν αποκλείεται τα αντικείμενα αυτά να αποδόθηκαν ζωγραφικά.

Η στήλη βρέθηκε στη Φωτική, μια μικρή πόλη στην ηπειρωτική ενδοχώρα, βόρεια της Παραμυθιάς, η οποία κτίστηκε από Ρωμαίους για να εγκατασταθούν παλαίμαχοι στρατιώτες. Ο Ορίνος ήταν θετός πατέρας της Ροδόπης. Πρώην δούλος κέρδισε την ελευθερία του από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα. Ίσως ήταν κάποιος έμπορος, που μαζί με τους βετεράνους των ρωμαϊκών λεγεώνων ή άλλους Ιταλούς έφθασε στην Φωτική σε αναζήτηση καλύτερης τύχης.  Ίσως μάλιστα, να ήταν από τους πρώτους, που αποίκισαν την Φωτική αρχίζοντας μια νέα ζωή, η οποία όμως  έμελλε να σφραγισθεί από την απώλεια της θετής του κόρης. Η στήλη χρονολογείται στον 1^ο αιώνα μ.Χ.

 

Βιογραφικό

Η Ιουλία Κ. Κατσαδήμα είναι αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων. Ολοκλήρωσε τις βασικές σπουδές στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και το 1994 τοποθετήθηκε κατόπιν ειδικού διαγωνισμού στην ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού. Εργάστηκε ως επισκέπτης-ερευνητής (Visiting Fellow) στο Department of Classics, Harvard University (2001). To 2003 έγινε κάτοχος διδακτορικού διπλώματος στην Κλασική Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Είχε την εποπτεία σωστικών ανασκαφών στους Νομούς Άρτας, Πρέβεζας και Ιωαννίνων, ήταν μέλος της ελληνικής αρχαιολογικής αποστολής στην Αντιγόνεια (Ν. Αλβανία) (2006) και συμμετέχει από το 2023/2024 σε κοινό ερευνητικό πρόγραμμα με το Πανεπιστήμιο της Κατάνια στον Άνω Ρου του Αχέροντα. Έχει επιμεληθεί εκθέσεις και έχει υλοποιήσει και σχεδιάσει εκπαιδευτικά προγράμματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, συμμετέχοντας σε επιτροπές παρακολούθησης συναφών έργων κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους.

Στα επιστημονικά της ενδιαφέροντα συγκαταλέγονται η ιστορία και η αρχαιολογία της Ηπείρου, καθώς και θέματα μουσειολογίας και δημόσιας αρχαιολογίας.  Είχε την επιμέλεια εκδόσεων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων και έχει συμμετάσχει σε επιστημονικά συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

*Οι φωτογραφίες του αφιερώματος  είναι της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων

Ανακαλύψτε το Αφιέρωμα «Η γυναίκα στο μουσείο»