Ο μυστικός κόσμος της γυναίκας στην αρχαιότητα Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας: Γράφει η δρ Ελένη Ανδρίκου

Το mononews κάλεσε διευθυντές, επιμελητές και προϊσταμένους Μουσείων και Εφορειών Αρχαιοτήτων της χώρας να γνωρίσουν στο κοινό εκθέματα των συλλογών τους, που σχετίζονται με τον κόσμο της γυναίκας στην αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Αντικείμενα που αναφέρονται στην γυναίκα ως σύζυγο, μητέρα και κόρη ως ιέρεια, ποιήτρια, εταίρα, ιερόδουλη, δούλη.

Βασικός στόχος να διευρυνθεί η γνώση για τον ρόλο της γυναίκας στην Ελλάδα πριν από αιώνες και ταυτόχρονα να αναδειχθεί ο πλούτος κάθε μουσείου.

Ακολουθεί το κείμενο της Προϊσταμένης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, δρος Ελένης Ανδρίκου

Το αρχαιολογικό Μουσείο της Βραυρώνας εγκαινιάστηκε το 1969, προκειμένου να στεγάσει τα ευρήματα από το ιερό της Αρτέμιδας. Οι ανασκαφές  (1948 -1963) του αρχαιολόγου Ιωάννη Παπαδημητρίου αποκάλυψαν τα κύρια κτήρια του ιερού:

Τον ναό, την μεγάλη στοά σε σχήμα Π, την βόρεια στοά και τα πρόπυλα, την «ιερά οικία», το «ηρώο» και τον «τάφο» της Ιφιγένειας. Το ιερό ήταν θαμμένο κάτω από τις προσχώσεις του ποταμού Ερασίνου, που σταδιακά το κάλυψαν αφού εγκαταλείφθηκε τον 3ο αιώνα π.Χ., πιθανώς εξαιτίας μεγάλης πλημμύρας. Εντυπωσιακή είναι η λίθινη γέφυρα, που εξασφάλιζε την πρόσβαση  στο ιερό.

  Το μουσείο σήμερα, μετά την ριζική επανέκθεση από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής  περιλαμβάνει επίσης, εκθέματα από την κατοίκηση στην περιοχή, ήδη από τα προϊστορικά χρόνια (αίθουσα 1), ενώ στην αίθουσα 5 εκτίθεται μικρό δείγμα των ευρημάτων από τις πολυάριθμες ανασκαφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής στους δήμους των Μεσογείων.

Το κύριο σώμα της εκθέσεως αφορά  στο ιερό της Αρτέμιδας: Τα οικοδομήματα, το μύθο, τη λατρεία, τις ιδιότητες της Αρτέμιδας και τα αφιερώματα. 

Με το ιερό είναι άρρηκτα συνδεδεμένη η Ιφιγένεια, η θυγατέρα του Αγαμέμνονα. Η σχέση της με την Αρτέμιδα εξελίσσεται στο μύθο: Όταν η άπνοια εμπόδιζε τον απόπλου των πλοίων από την Αυλίδα για την Τροία επιλέχθηκε η νεαρή βασιλοκόρη ως η εκλεκτή να θυσιαστεί για να εξασφαλιστεί η εύνοια των θεών και να ξεκινήσει η κοινή εκστρατεία των Αχαιών.

Ας σημειωθεί ότι στην Αυλίδα βρίσκεται ένα επίσης σημαντικό ιερό της Αρτέμιδας. 

Η θυσία του εκλεκτού για την ευόδωση ενός υπέρτερου κοινού σκοπού έχει βαθιές ρίζες στην προϊστορία διαφόρων λαών. Επειδή τα ήθη από την προϊστορία μέχρι την κλασική εκδοχή του μύθου είχαν εν τω μεταξύ εξευγενισθεί, η αιματηρή ανθρωποθυσία υποκαταστάθηκε από την θεά με την θυσία μιας ελάφου.

Η Άρτεμις μετέφερε την κόρη στο ιερό της στην Ταυρίδα (Κριμαία) κάνοντάς την  ιέρεια. Πολύ αργότερα, η Ιφιγένεια και ο αδελφός της, Ορέστης, διαφεύγουν από την Ταυρίδα παίρνοντας μαζί τους το ξύλινο άγαλμα της θεάς (το ξόανο) και  ιδρύουν το ιερό της στη Βραυρώνα. Η Ιφιγένεια ήταν η κλειδούχος ιέρεια μέχρι τον θάνατό της, οπότε τάφηκε στο ιερό.

Η Άρτεμις ήταν η θεά της υπαίθρου και της άγριας φύσης. Ενσωματώνει στην υπόστασή της, κατ΄ αρχάς την προϊστορική Πότνια θηρών (Κυρία των ζώων), καθώς και ιδιότητες άλλων παλαιών θεοτήτων, που μεριμνούσαν για την ευγονία και την επιβίωση, όπως για παράδειγμα της Ειλειθυίας, της θεάς του τοκετού, αλλά και της Ιφιγένειας, όπως δηλώνει το όνομά της (ἶφι [=ισχυρώς, κραταιώς]+γίγνομαι).

Όπως επισημαίνει ο Αισχύλος

«….Επειδή είναι τόσο πολύ ευαίσθητη η καλή Άρτεμη με τα αδύναμα να περπατήσουν νεογνά των ισχυρών λεονταριών και επειδή νοιώθει ευχαρίστηση με όλων γενικώς των άγριων ζώων που κυνηγούν στα δάση τα γεννήματα, τα οποία αγαπούν τον θηλασμό…».
(Αγαμέμνων, στ. 141-143, απόδοση Π.Σ. Παυλίδης)

Η υπόσταση της θεάς αντικατοπτρίζει και υποστηρίζει τον βασικό ρόλο της γυναίκας στην πόλη-κράτος των Αθηνών για την ανάπτυξη και διατήρηση της οικογένειας στο πλαίσιο επιβίωσης και ευημερίας της κοινότητας.

Ρόλος επώδυνος αλλά και επικίνδυνος, αν αναλογιστούμε τα υψηλά επίπεδα θνησιμότητας της γυναίκας κατά τον τοκετό και τη λοχεία, αλλά και των βρεφών και νηπίων. Έτσι, η Άρτεμις δεν είναι μία παρηγορητική αλλά μία αμείλικτη θεότητα, της οποίας πρέπει να εξασφαλίζεται η εύνοια.

(Η ανακαίνιση και ο εκσυγχρονισμός του κτηρίου του μουσείου, καθώς και η επανέκθεση των αρχαιοτήτων χρηματοδοτήθηκαν από το ΕΣΠΑ 2007-2013.)

Ιστορίες γυναικών της Αρχαιότητας στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας

«Το ανάγλυφο των θεών»

Το εξαιρετικής τέχνης ανάγλυφο, το λεγόμενο «των θεών» αποτελεί την επιτομή του μύθου για την ίδρυση του ιερού, όπως μας τον παραδίδει ο Παυσανίας. Σώζεται αποσπασματικά και το αριστερό μέρος του αναγλύφου που λείπει, καταλάμβανε η σκηνή άφιξης της Ιφιγένειας και του Ορέστη στη Βραυρώνα αφού είχαν διαφύγει από την Ταυρίδα.

Κατέφθασαν πάνω σε άρμα που το έσυραν δύο ελάφια, όπως δηλώνουν τα υψωμένα μπροστινά τους πόδια στο δεξιό σωζόμενο άκρο του αναγλύφου. 

Η Ιφιγένεια, από την οποία σώζεται μόνον το κεφάλι, κρατούσε το ξόανο της θεάς ενώ ο Ορέστης τα ηνία. Μπροστά από το άρμα, η θεά Άρτεμις, τους προσκαλεί με το υψωμένο αριστερό χέρι, κρατώντας το τόξο της. Με το δεξί θα κρατούσε τη δάδα, επίσης γνωστό σύμβολό της.  

Η θεά κινείται προς τα αριστερά, προς τρεις στατικές μορφές, που παρίσταντο για την υποδοχή. Δίπλα της, ο αδελφός της Απόλλων, στη συνέχεια, η μητέρα τους Λητώ και στην αρχή της παράστασης γενειοφόρος καθιστός άνδρας, πιθανώς ο Δίας ή ίσως ο τοπικός ήρωας Βραυρών.

Τόσο τα σύμβολα της Αρτέμιδας, όσο και του Απόλλωνα, πιθανώς κλαδί δάφνης στο αριστερό του χέρι, ήταν πρόσθετα από άλλο υλικό και έχουν χαθεί. Οι ράβδοι στις οποίες στήριζαν το υψωμένο τους χέρι οι άλλες δύο μορφές ήταν ζωγραφισμένες στο βάθος του αναγλύφου.

  Το ανάγλυφο χρονολογείται περί το 410 π.Χ.  Πιθανολογείται, ότι τοποθετήθηκε στο ιερό ως απάντηση στο γειτονικό ιερό της Αρτέμιδας Ταυροπόλου στις Αλές Αραφηνίδες (Αρτέμιδα -Λούτσα), μετά την διδασκαλία, το 414 -413 π.Χ.  της τραγωδίας του Ευρυπίδη «Ιφιγένεια εν Ταύροις».

Κατά τον Ευριπίδη, η επιταγή της θεάς Αθηνάς στον Ορέστη ήταν να ιδρύσει ιερό και να τοποθετήσει το ξόανο στις Αλές Αραφηνίδες ενώ η Ιφιγένεια να γίνει ιέρεια στο ιερό της Βραυρώνας. 

 Εκτίθεται αντίγραφο του αναγλύφου των θεών (αίθουσα 2) καθώς και δύο αγαλμάτων και μίας κεφαλής από κόρες (αίθουσα 3), τα οποία αποτελούν αντικείμενα αφής για επισκέπτες με προβλήματα στην όραση.

Λατρευτικά αγάλματα της θεάς 

Το ιερό της Βραυρώνας είναι αφιερωμένο στην Αρτέμιδα, που προστάτευε την φύση και την αναπαραγωγή των έμβιων όντων. Το ιερό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό και ήδη από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. απέκτησε παράρτημα στην Ακρόπολη των Αθηνών, το Βραυρώνιον.

Κάθε τέσσερα χρόνια εορτάζονταν τα Βραυρώνια κατά τα οποία μία πομπή ξεκινούσε από την Ακρόπολη και κατέληγε στη Βραυρώνα. Εκεί γίνονταν θυσίες, μουσικοί και αθλητικοί αγώνες και αρματοδρομίες. Στην εορτή εντασσόταν και τελετή ενηλικίωσης (αρκτεία) για τις νεαρές κόρες.

Σε επιγραφές του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ. αναφέρονται πέντε διαφορετικά ονόματα για το λατρευτικό άγαλμα της θεάς, που στεγαζόταν στο ναό.

Ένα από αυτά είναι το «έδος το αρχαίον», δηλαδή το ξύλινο ξόανο, που έφεραν η Ιφιγένεια και ο Ορέστης από την Ταυρίδα και δεν σώζεται.

Από το λατρευτικό άγαλμα της θεάς του 4ου αιώνα π.Χ., που εικόνιζε την θεά καθιστή διατηρούνται θραύσματα από τα δάκτυλα των χεριών.

Οι διαστάσεις τους δείχνουν, ότι το άγαλμα είχε μέγεθος τρεις φορές πάνω από το φυσικό. Ξεχωρίζει ως καλύτερα σωζόμενο, το τμήμα του δείκτη και της παλάμης από το αριστερό χέρι (με σωζόμενο μήκος 28 εκατοστά ενώ η διάμετρος στο δάκτυλο είναι 5,8 έως 6,8 εκατοστά.).

Άλλο υπερμέγεθες άγαλμα ανήκει στον 5ο π.Χ. αιώνα ενώ ένα φυσικού μεγέθους και ένα μικρότερο στον 4ο π.Χ. Στο τελευταίο ανήκε πιθανώς το αριστερό χέρι με το οποίο η θεά κρατούσε το τόξο.

Καθώς πρόκειται μόνον για άκρα (χέρια και πόδια, προκύπτει, όπως και σε ιερά άλλων θεοτήτων, ότι τα αγάλματα ήταν ακρόλιθα, ότι δηλαδή, σε έναν ξύλινο κορμό πρόσθεταν λίθινη κεφαλή και άκρα. Τα αγάλματα ενδύονταν με πραγματικά ρούχα, που υφαίνονταν για αυτόν τον σκοπό.

Σύμφωνα με την σχετική μελέτη του Γιώργου Δεσπίνη υπήρχαν πέντε ακρόλιθα αγάλματα. Ωστόσο, η αντιστοίχιση τους με τα αγάλματα στις επιγραφές είναι προβληματική.

Στις τελετές κατά τον εορτασμό των Βραυρωνίων εκτιμάται, ότι το «έδος το αρχαίον» ως ελαφρύτερο μεταφερόταν έξω από το ναό, όπου συγκεντρώνονταν οι πιστοί.

 Τα αναθήματα στο ιερό (αφιερώματα, τάματα)  

Οι γυναίκες ανέθεταν στην Αρτέμιδα Βραυρωνία μεγάλη ποικιλία αντικειμένων από διάφορες ύλες ανάλογα με την περίσταση για να εξασφαλίσουν την εύνοιά της με παρακλήσεις ή ευχαριστίες.

Βέβαια, ως συνήθως συμβαίνει αυτά που σώζονται και εκτίθενται είναι όσα αφιέρωναν γυναίκες από πλούσιες ή απλώς ευκατάστατες οικογένειες, γιατί ήταν από ανθεκτικά υλικά.

Τα πολύτιμα αφιερώματα (μαρμάρινα γλυπτά, υφάσματα, χάλκινα αντικείμενα, κοσμήματα) μαζί με το όνομα της αναθέτριας ή του αναθέτη καταγράφονταν σε λίθινες πλάκες καθώς αποτελούσαν την περιουσία του ιερού.

Αντίγραφα των καταγραφών βρέθηκαν στο Βραυρώνιον της Ακρόπολης. Ενδεικτικά μνημονεύονται γυναίκες, που ανέθεσαν στο ιερό πολύτιμα ενδύματα για το λατρευτικό άγαλμα της θεάς, τον 4ο αιώνα π.Χ. και αναγράφονται στις πλάκες με διάφορους τρόπους:

Απλώς με το όνομά τους (Θεανώ, Νικολέα) ή με το πατρωνυμικό τους, όπως και οι άνδρες (Μνησικράτη Ξενοφίλου), είτε με το όνομα του συζύγου (Φίλη Δημοχαρίδου γυνή) ή μόνον με αυτές τις ιδιότητες χωρίς να αναφέρεται το όνομα (Μόσχου θυγάτηρ Λεωσθένους γυνή, Ιππίσκου θυγάτηρ).

Το ανάθημα της Αριστονίκης που τίμησε τον όρκο της

Η επιγραφή στο επιστύλιο (πάνω πλαίσιο) του μαρμάρινου αναγλύφου, του 350-330 π.Χ. μας πληροφορεί, ότι η Αριστονίκη, σύζυγος του Αντιφάτου από τον δήμο των Θορών, το αφιέρωσε στην Αρτέμιδα τηρώντας τον όρκο της (ΑΡΤΕΜΙΔΙ ΕΥΞΑΜΕΝΗ ΑΝΕΘΗΚΕΝ ΑΡΙΣΤΟΝΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΤΟΥΣ ΘΟΡΑΙΕΩΣ ΓΥΝΗ).

Η παράσταση παρουσιάζει την τυπική σύνθεση, εικονίζοντας την θεά σε μεγάλη κλίμακα και την οικογένεια της αναθέτριας σε μικρότερη. Φιλοτεχνήθηκε κατόπιν παραγγελίας ώστε να εικονίζει τα μέλη της οικογένειας την δεδομένη χρονική στιγμή.

Η θεά κρατεί φιάλη (ρηχό αγγείο για σπονδές) και το τόξο της ενώ συνοδεύεται από το αγαπημένο της ζώο, το ελάφι, το κεφάλι του οποίου διακρίνεται πίσω της.

Η αναθέτρια και η οικογένειά της προσέρχονται στον βωμό για να θυσιάσουν ένα βόδι. Τα μέλη της οικογένειας παρατάσσονται σε ζεύγη μαζί με τα μικρά παιδιά τους.

Το μέγεθος των ενήλικων μορφών ανταποκρίνεται στην ιεραρχία μέσα στην οικογένεια. Πρώτος εικονίζεται ο Αντιφάτης και πίσω του η Αριστονίκη.

Ακολουθούν τα παιδιά τους, δύο γενειοφόροι γιοί και μία θυγατέρα με το βρέφος στην αγκαλιά και πίσω από καθέναν η σύζυγος ή ο σύζυγός τους. Ο νεαρός δούλος, που οδηγεί το βόδι στο βωμό κρατώντας το από το κέρατο και η νεαρή δούλη, που κλείνει την παράσταση μεταφέροντας κιβώτιο πάνω στο κεφάλι της είναι σε μικρότερη κλίμακα, δηλωτική της κοινωνικής θέσης τους.

Το είδος του αναθήματος και η επιλογή του ζώου (βόδι) για θυσία δείχνουν, ότι πρόκειται για πλούσια οικογένεια. Πράγματι, από άλλη επιγραφή γνωρίζουμε, ότι ο Αντιφάτης από τον δήμο των Θορών (σήμερα περιοχή Παραλίας Καλυβίων – Λαγονήσι) είχε αναλάβει το 356 π.Χ. μαζί με δύο άλλους πολίτες να εξοπλίσει μία τριήρη (σύμφωνα με την λειτουργία της τριηραρχίας). Η Αριστονίκη πιθανότατα ευχαριστεί την θεά για την υγεία των παιδιών της και των συζύγων τους και εύχεται για τα εγγόνια της.

Αναθηματικό ανάγλυφο μιας οικογένειας  

Σε αυτό το αναθηματικό ανάγλυφο δεν υπάρχει επιγραφή και η παράσταση δεν είναι τόσο ευανάγνωστη, όπως στο ανάθημα της Αριστονίκης.

Η θεά εικονίζεται σε μεγάλη κλίμακα καθιστή και συνοδευόμενη από το ευδιάκριτο ελάφι. Δεν υπάρχει βωμός, ωστόσο ένας νεαρός δούλος οδηγεί μία αίγα, το ζώο της θυσίας από το λαιμό.

Η πρώτη ενήλικη μορφή είναι μία γυναίκα, προφανώς η αναθέτρια, που την ακολουθούν τρεις γενειοφόροι άνδρες και τελευταίος ένας τέταρτος αγένειος νεαρός. Απεικονίζονται επίσης τρία παιδιά, τα δύο τουλάχιστον, αγόρια. Τα λοιπά σύνεργα της θυσίας και πιθανώς άλλα αφιερώματα μεταφέρει σε κιβώτιο μία νεαρή υπηρέτρια.

Οπωσδήποτε πρόκειται για την οικογένεια της αναθέτριας αλλά η μεταξύ τους σχέση και θέση του καθενός μέσα σ΄ αυτήν, καθώς και η σύνθεσή της κατά την δεδομένη στιγμή της ανάθεσης δεν είναι αντιληπτές. Δεν δηλώνεται ο σύζυγος της γυναίκας ενώ απουσιάζουν άλλες γυναίκες.

΄Ενας άνδρας στο ιερό της Αρτέμιδας

Το ανάγλυφο αυτό αφιέρωσε στην θεά γύρω στο 300 π.Χ. ο Ηρακλείδης, σύμφωνα με την επιγραφή στο επιστύλιο: [ΗΡΑ]ΚΛΕΙΔΗΣ ΑΡΤΕΜΙΔΙ. Η Άρτεμις εικονίζεται κρατώντας δύο δάδες.

Ο Ηρακλείδης κινείται προς αυτήν με ευλάβεια, όπως δείχνει η χειρονομία του. Η δάδα ως σύμβολο συνδέει την Αρτέμιδα με την θεά Εκάτη, χθόνια θεότητα που είχε πρόσβαση στον Κάτω Κόσμο.

Για ποιο λόγο άραγε, ο Ηρακλείδης προσφεύγει μόνος, χωρίς την οικογένειά του στην θεά; Μήπως επιζητούσε την εύνοιά της για την γυναίκα του ή τα παιδιά του; Η απάντηση παραμένει μετέωρη.

Αφιερώματα από άνδρες στο ιερό υπήρχαν και άλλα, αν και ο αριθμός τους είναι περιορισμένος. Στην βάση ενός χαμένου αφιερώματος, αναγράφεται ότι το ανέθεσε στην Αρτέμιδα Βραυρωνία ο Φρύνιχος, ο γιός του Φρυναίου, από τον δήμο των Υβαδών. Ίσως πρόκειται για τον επώνυμο άρχοντα του 337 π.Χ. Η θέση του δήμου δεν έχει ταυτιστεί.

Πήλινοι  ανάγλυφοι πίνακες  

Πήλινοι πίνακες με παραστάσεις που σχετίζονταν με συγκεκριμένη θεότητα και τη λατρεία της ήταν συχνό αφιέρωμα στα ιερά. Στον έναν πίνακα η Άρτεμις εικονίζεται καθισμένη σε περίτεχνο θρόνο να κρατάει φιάλη για να κάνει σπονδή και πιθανώς σκήπτρο στο δεξί της χέρι.

Συνοδεύεται από το ελάφι, το έμβλημά της ως προστάτιδας της φύσης. Φοράει μακρύ χιτώνα από λεπτό ύφασμα, όπως δείχνουν οι πυκνές πτυχώσεις και από πάνω ιμάτιο από βαρύτερο ύφασμα. Ενδιαφέρον είναι, ότι στο ιμάτιο και στο ελάφι σώζεται κόκκινο χρώμα, καθώς αρχικά οι πίνακες αυτοί ήταν χρωματισμένοι.

Στον δεύτερο πίνακα η Άρτεμις εικονίζεται ως «κυνηγέτις», να τρέχει με το σκύλο της κρατώντας τόξο στο αριστερό χέρι αλλά και ως «φωσφόρος» κρατώντας δάδα στο δεξιό.

Τα σύμβολά της, δάδα και σκύλος, την συνδέουν παράλληλα με την χθόνια θεά Εκάτη. Και οι δύο πίνακες χρονολογούνται στην περίοδο 500 – 480 π.Χ.

Τα ξύλινα αγάλματα

Πρόκειται για εξαιρετική γλυπτική απόδοση σε ξύλο – παρά τις φθορές και τις αλλοιώσεις της επιφάνειας- μιας γυναικείας μορφής κατ΄ ενώπιον, που φοράει δωρικό πέπλο με πλούσιες πτυχώσεις. Τα μαλλιά συγκρατούνται μέσα σε σάκο.

Το ξύλινο αγαλμάτιο των κλασικών χρόνων σώζεται περίπου μέχρι τη μέση ενώ το κατώτερο τμήμα του που λείπει, ήταν εργασμένο σε ξεχωριστό κομμάτι ξύλου που συνδεόταν με γόμφους. Σύμφωνα με τη μελέτη της Μ. Πολωγιώργη το αρχικό ύψος του εκτιμάται περί τα 30 εκατοστά.

Τα εικονογραφικά παράλληλα υποδεικνύουν, ότι απεικονίζεται η Άρτεμις. Στην δεξιά πλευρά του αγαλματίου, τέσσερις τρύπες σε κατακόρυφη διάταξη υποδέχονταν προσαρτημένο κάποιο έμβλημα της θεάς, πιθανότατα την δάδα.

Συνεπώς, αποδίδεται στην θεά ο χαρακτήρας της «φωσφόρου». Αγαλμάτια της θεάς αφιερωμένα σε αυτήν βρέθηκαν στο ιερό, φιλοτεχνημένα σε ποικίλες ύλες, όπως μάρμαρο, χαλκό, πηλό και ξύλο.

Τα ξύλινα ευρήματα από την Βραυρώνα είναι σχεδόν μοναδικά στον ελλαδικό χώρο και διασώθηκαν χάρις στον ελώδη χαρακτήρα του εδάφους στο ιερό.

Τα εκτιθέμενα ξύλινα αποτελούν ευρήματα της δεκαετίας του 1960, τα οποία συντηρήθηκαν με επιμέλεια, σύμφωνα με τα μέσα και την τεχνολογία της εποχής.

Για τη συντήρηση των νεότερων ευρημάτων ένυδρου ξύλου από την περιοχή της ιερής κρήνης εφαρμόσθηκαν κατόπιν μελέτης προηγμένες τεχνικές μέθοδοι με σύγχρονο εξοπλισμό, με αποτέλεσμα να διατηρήσουν τη συνοχή της μάζας, τις διαστάσεις και τον χρωματισμό τους.

Σε αυτά συγκαταλέγεται γυναικεία προτομή, ύψους 10 εκατοστών, η οποία πιστοποιήθηκε, ότι ήταν χρωματισμένη σε μίμηση της πραγματικότητας.

Η «άρκτος» που τρέχει

Οι κρατηρίσκοι είναι συχνό αφιέρωμα στο ιερό της Βραυρωνίας. Οι παραστάσεις σε ορισμένους από αυτούς – άλλοι είναι ακόσμητοι ή διακοσμημένοι με φυτικά μόνον θέματα – δείχνουν, ότι συνδέονται με τις τελετές της «αρκτείας» στο ιερό.

Σύμφωνα με το μύθο μία αρκούδα (άρκτος) έτυχε να πληγώσει φευγαλέα ένα μικρό κορίτσι, με συνέπεια ο αδελφός της να την κυνηγήσει και να τη σκοτώσει.

Η Άρτεμις εξοργίστηκε και για τιμωρία έστειλε λοιμό στην Αθήνα. Μετά από χρησμό, οι Αθηναίοι αποσκοπώντας να εξιλεωθούν, έστελναν τις κόρες τους για κάποιο διάστημα στο ιερό της Βραυρώνας.

Οι κόρες στο διάστημα της διαμονής τους εκεί ονομάζονταν «άρκτοι» και προετοιμάζονταν για το γάμο και τη μητρότητα. Η «αρκτεία» ήταν μια διαβατήρια τελετή ενηλικίωσης, που είχε μυστικό χαρακτήρα.

Οι κόρες – άρκτοι μετείχαν σε θυσίες, δρόμο και χορούς γύρω από βωμούς και φοίνικες. Πριν από τον γάμο τους εξάλλου, χόρευαν μιμούμενες την αρκούδα φορώντας κροκωτό (κίτρινο στο χρώμα του κρόκου) χιτώνα για να εξευμενίσουν την θεά και να έχουν τη στήριξή της στη νέα ζωή.

Στον εδώ εικονιζόμενο κρατηρίσκο του 5ου αιώνα π.Χ. μία άρκτος τρέχει γυμνή κρατώντας δάδα, πιθανώς σε αγώνα δρόμου. Τα μαλλιά της και η δάδα που κρατά δηλώνονται με μελανό χρώμα ενώ λεπτομέρειες, όπως το μάτι, με χάραξη.

Το πρόσωπο και το σώμα αποδίδονται με λευκό χρώμα, το οποίο κατά κανόνα δήλωνε τα γυμνά μέρη των γυναικών. Είναι μία από τις λίγες περιπτώσεις, που το λευκό διατηρείται τόσο καλά, καθώς ζωγραφιζόταν μετά το ψήσιμο του αγγείου και συνεπώς δεν ήταν σταθερό και ανεξίτηλο.

Η γαμήλια τελετή σε ένα αγγείο

Συχνό αφιέρωμα στην θεά ήταν ο γαμικός λέβης, μεγάλο αγγείο με υψηλό πόδι, που περιείχε το νερό για το λουτρό της νύφης. Διακοσμείτο με γαμήλιες παραστάσεις.

Τον ίδιο ή ομοίωμά του σε μικρές διαστάσεις αφιέρωναν μετά το γάμο στο ιερό. Το ομοίωμα που παρουσιάζεται εδώ (400-350 π.Χ.) ήταν διακοσμημένο κατά τον ερυθρόμορφο ρυθμό με παράσταση «επαυλίων».

Τα «επαύλια» ήταν το τελευταίο στάδιο της τριήμερης γαμήλιας τελετής και περιελάμβαναν την ανταλλαγή των δώρων μεταξύ των συζύγων και των οικογένειών τους, καθώς και γιορτή.

Εδώ βλέπουμε γυναίκες να μεταφέρουν τα δώρα μέσα σε κιβώτια, καθώς και υφάσματα για τη νύφη. Ανάμεσά τους απεικονίζονται φτερωτοί έρωτες. Κατά την πρώτη ημέρα της γαμήλιας τελετής, τα «προαύλια», προσφέρονταν θυσίες στους θεούς, η νύφη αποχωριζόταν τα παιγνίδια της ενώ εξαγνιζόταν με λουτρό, όπως και ο γαμπρός.

Την δεύτερη ημέρα, τελείτο ο γάμος στο σπίτι του γαμπρού όπου μεταφερόταν η νύφη συνοδευόμενη από πομπή και μουσική. Εκεί την υποδεχόταν ο πατέρας του γαμπρού.

Οι πλαγγόνες της Βραυρώνας

Οι γυναίκες πριν από το γάμο προσέφεραν στην θεά Αρτέμιδα προσωπικά αντικείμενα που σχετίζονταν με την ζωή τους ως κόρες, όπως για παράδειγμα τα παιγνίδια τους. Πολύ κοινό παιγνίδι, ήταν οι κούκλες, οι λεγόμενες πλαγγόνες.

Η συγκεκριμένη κούκλα από παριανό μάρμαρο (350-325 π.Χ.) ήταν ένα μάλλον ακριβό παιγνίδι. Εικονίζει μία κόρη με μικρό, σφριγηλό στήθος και πλούσια μαλλιά.

Οι βραχίονες, όπως και οι μηροί της ήταν επίτηδες κομμένοι, γιατί τα μέλη αυτά ήταν εύκολο να σπάσουν αλλά και να τραυματίσουν το παιδί, καθώς την έντυνε και έπαιζε με αυτήν.

Περισσότερες ήταν οι πήλινες κούκλες, όρθιες ή καθιστές, συνήθως γύρω στα 15 – 20 εκατοστά ύψος ενώ σε μερικές – τα νευρόσπαστα- τα άκρα ήταν πρόσθετα στον κορμό με μικρές τρύπες στους ώμους και τα ισχία, έτσι ώστε να κινούνται.

Οι κούκλες ήταν συνήθως θηλυκού γένους και σπανιότερα αρσενικού, όπως τα εικονιζόμενα δείγματα των αρχών του 4ου αιώνα π.Χ. Οπωσδήποτε οι πλαγγόνες, που αφιερώθηκαν στην θεά ήταν πολύ περισσότερες.

Δεν έφθασαν ως εμάς, γιατί πολλές ήταν από φθαρτά υλικά (ύφασμα, ξύλο, γύψο, κερί) και συνεπώς προσιτές στις ασθενέστερες οικονομικά τάξεις.

Η τρυφερότητα μιας μητέρας 

Στο ειδώλιο της κουροτρόφου του 5ου αιώνα π.Χ. αν και έχουν χαθεί τα χρώματα και οι λεπτομέρειες, καθώς οι επιφάνειες έχουν φθαρεί, αποδίδεται με ενάργεια η ήρεμη τρυφερότητα και η έγνοια της μάνας για το νήπιο που κρατεί στην αγκαλιά της. Ταυτόχρονα ευχαριστεί και παρακαλεί την Αρτέμιδα για το παιδί της.

Τα πήλινα ειδώλια, ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. παράγονταν μαζικά με μήτρες στα κεραμεικά εργαστήρια, ώστε να εξυπηρετούν τη μεγάλη ζήτηση, καθώς κατά περίπτωση οι άνθρωποι τα αφιέρωναν στους θεούς ή τα τοποθετούσαν στους τάφους των προσφιλών τους προσώπων.

Αγάλματα παιδιών, αφιερώματα στην Αρτέμιδα

Στο ιερό της Αρτέμιδας Βραυρωνίας είχαν ανατεθεί πολλά αγάλματα και αγαλματίδια παιδιών. Σε περίοπτη θέση στο μουσείο, πάνω σε βάθρο εκτίθεται μια επιλογή από αυτά τα αγάλματα, τρία που ανήκουν σε κορίτσια και τρία σε αγόρια ενώ στην απέναντι προθήκη φιλοξενούνται κεφαλές αγαλμάτων και αγαλματίδια. Τα περισσότερα χρονολογούνται στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.

Η μικρή κόρη στην πρώτη στη σειρά του βάθρου, με τα μακριά ενδύματά της και τα μαζεμένα στον αυχένα μαλλιά, που κρατεί ένα λαγουδάκι, μας υποδέχεται στην αίθουσα 3.

Δίπλα της στέκεται το μικρό αγόρι στεφανωμένο, γυμνό με το ιμάτιό του τυλιγμένο στο αριστερό χέρι. Ένα μικρό πουλί φωλιάζει στην αριστερή του παλάμη ενώ στο δεξί του χέρι κρύβει ένα μικρό τόπι.

Από το σύνολο ξεχωρίζει η κόρη πίσω δεξιά, όχι μόνον γιατί είναι υψηλότερη με ύψος 1,11μ. από τα άλλα παιδιά (ύψους περί τα 0,75 μ.) αλλά και γιατί έχει το κεφάλι της σκυμμένο με συστολή, προσηλωμένη στο πουλί που κρατεί μέσα στο ρούχο της με το αριστερό της χέρι. Τα μαλλιά της είναι πλεγμένα σε κοτσίδα, που στεφανώνει το κεφάλι της.

Τα αγάλματα των παιδιών, μεγαλύτερα ή μικρότερα, στημένα στη μεγάλη στοά και σε άλλα σημεία του ιερού, προφανώς δηλώνουν την αγωνία και την παράκληση ή την ανακούφιση και ευγνωμοσύνη, που εκφράζουν οι γονείς προς την θεά σε σχέση με την υγεία και την τύχη των παιδιών τους.

Το χάλκινο κάτοπτρο της Ιππύλας

Οι γυναίκες αφιέρωναν στην θεά πολυτελή προσωπικά αντικείμενα, όπως κοσμήματα, ενδύματα και υφάσματα, πυξίδες (κιβωτίδια) με ψιμμύθια (πούδρες, χρωστικές ύλες κ.ά.) και χάλκινους καθρέπτες.

Η Ίππυλα, η θυγατέρα του Ονήτορος, ανέθεσε στην Αρτέμιδα Βραυρωνία ένα τέτοιο καθρέπτη (500 – 470 π.Χ.) και έβαλε να χαράξουν αυτή την επιγραφή στην περιφέρεια του δίσκου: ΙΠΠΥΛΑ Η ΟΝΗΤΟΡΟΣ ΑΝΕΘΗΚΕΝ ΤΗ ΑΡΤΕΜΙΔΙ ΤΗ ΒΡΑΥΡΩΝΙΑ.

Η λαβή του καθρέπτη έχει χαθεί, πιθανώς να ήταν ξύλινη, παρόμοια με αυτές που έχουν βρεθεί στο ιερό. Τον δίσκο συνέδεε με τη λαβή περίτεχνο, χυτό ενδιάμεσο μέλος επίσης από ορείχαλκο.

Στην κύρια όψη του είναι ανάγλυφο και εικονίζει συμμετρικά δύο σειρήνες, μυθικά πλάσματα με σώμα πουλιού και κεφαλή γυναίκας ενώ πάνω στη ράχη της κάθε μίας στέκεται ένας πετεινός. Η πίσω όψη είναι επίπεδη, με εξαίρεση ανθέμιο, που επικολλάται στο δίσκο.

Η πήλινη αγνύθα της Αρτεμισίας

Τα αφιερώματα στην θεά μπορεί να ήταν πολύτιμα, αλλά μπορεί να ήταν και καθημερινά ή και μικρής αξίας αντικείμενα, όπως τα πήλινα πυραμιδόσχημα βαρίδια του όρθιου αργαλειού, που βρίσκονται πολυάριθμα σε σπίτια και ιερά.

Η Άρτεμις είχε και την ιδιότητα της «εργάνης» και προστάτευε τις γυναίκες στις καθημερινές τους ασχολίες. Και αναμφίβολα μία βασική ασχολία των γυναικών ήταν η υφαντική.

Η αγνύθα της Αρτεμισίας (450-400 π.Χ.) ξεχωρίζει, γιατί φαίνεται, ότι την παρήγγειλε με σκοπό να την αναθέσει στην θεά. Πριν ψηθεί το πήλινο αντικείμενο έβαλε να χαράξουν στη μία πλευρά το όνομά της.

Επίσης, όπως και μερικές άλλες αγνύθες από το ιερό, είχε σφραγιστεί 7 φορές σε μία όψη και μία φορά στην κορυφή της με την ίδια ελλειψοειδή σφραγίδα. Στο σφράγισμα εικονίζεται παλάμη με τα δάκτυλα κλειστά, εκτός από τον αντίχειρα, παράσταση που θεωρείται, ότι αποτρέπει το κακό και έχει φυλακτικό χαρακτήρα. Τα σύμβολα σε τρίτη πλευρά της αγνύθας δεν έχουν ερμηνευθεί.

Η «Κόρη της Βραυρώνας»

Η λατρεία στο ιερό ανιχνεύεται από τα τέλη του 9ου – αρχές του 8ου αιώνα π.Χ., αν και τα πρώτα κτίσματα ανήκουν στον 7ο αιώνα . π.Χ. Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. οικοδομήθηκε ο πρώτος ναός της Αρτέμιδας, που καταστράφηκε από τους Πέρσες το 480 π.Χ.

Πρόκειται για περίοδο ακμής του ιερού, η οποία κορυφώθηκε αργότερα στον 4ο αιώνα π.Χ. μετά την ανοικοδόμηση του κατεστραμμένου ναού.

Στον 6ο αιώνα π.Χ. ανήκει η σοβαρή κόρη με το αδιόρατο μειδίαμα στα χείλη, η λεγόμενη «Κόρη της Βραυρώνας». Τα χαρακτηριστικά του προσώπου, τα μαλλιά στο μέτωπο και η ζώνη του ενδύματος δηλώνονται ανάγλυφα με καθαρότητα ενώ ζωγραφικά με βαθυκόκκινο χρώμα αποτυπώνονται οι λοιπές λεπτομέρειες: Τα αυτιά, το ένδυμα, το περιδέραιο.

Το πήλινο αγαλμάτιο, κατασκευασμένο με μήτρα σώζεται από την κεφαλή μέχρι κάτω από τη μέση ενώ ελλιπείς είναι οι βραχίονες και τα χέρια, που λυγίζουν στους αγκώνες προς τα εμπρός. Πιθανώς στην κόρη ανήκει ένα άκρο χέρι με κλειστά δάκτυλα που κρατούσε κυλινδρικό αντικείμενο.

Μάλλον πρόκειται για ένα πρώιμο αγαλμάτιο της Αρτέμιδας με το τόξο της ή με τη ράβδο της. (Το σωζόμενο ύψος είναι 34εκ και το εκτιμώμενο αρχικό περί τα 70 εκατοστά.)

Ο σφραγιδόλιθος με το λιοντάρι

Συχνό ανάθημα στους πρώτους αιώνες (8ος – 6ος αιώνας π.Χ.) λειτουργίας του ιερού της Αρτέμιδας ήταν οι σφραγιδόλιθοι με παραστάσεις κατά πλειονότητα ζώων ή δαιμονικών όντων. Χρησίμευαν ως φυλακτά για να αποτρέπουν το κακό και προφανώς αφιερώνονταν στην θεά, προκειμένου να την εξευμενίσουν.

Στον σκαραβοειδή από ερυθρό κορναλίνη έχει γλυφεί ένα βρυχώμενο λιοντάρι, έτοιμο να επιτεθεί, όπως δείχνει η στάση του σώματός του.

Είναι αξιοπρόσεκτη η ζωντάνια της παράστασης και η λεπτομερειακή και φυσιοκρατική απόδοση του ζώου, και μάλιστα σε τόσο μικρή κλίμακα, δεδομένου ότι ο σφραγιδόλιθος έχει μήκος μόλις 1,3 εκατοστά και πλάτος 0,9 εκ. Δηλώνεται η χαίτη, τα πλευρά, τα νύχια, το μάτι, τα δόντια και η γλώσσα στο ανοικτό στόμα.

Ο σφραγιδόλιθος αυτός ανήκει σε μια ομάδα σφραγιδολίθων, που χρονολογούνται περί το 500 π.Χ. και συνδέονται με τα μικρασιατικά παράλια, την Ιωνία. Ίσως είναι ο μόνος της ομάδας που γνωρίζουμε την προέλευσή του.*

* Ευχαριστώ την αρχαιολόγο της ΕΦΑΑνΑτ, δρα Βασιλική Σκαράκη για τα στοιχεία που μου παρείχε σχετικά με τον σφραγιδόλιθο.

* Ευχαριστώ την κυρία Κατερίνα Πέτρου αρχαιολόγο της ΕΦΑΑντ – υπεύθυνη για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Βραυρώνας για τη συνδρομή της στη συγκέντρωση των παρουσιαζόμενων αντικειμένων και των φωτογραφιών.

Βιογραφικό 

Η αρχαιολόγος Ελένη Ανδρίκου αποφοίτησε από το Ιστορικό – Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1992 ανακηρύχθηκε διδάκτορας προϊστορικής αρχαιολογίας στην ίδια σχολή.

Την διδακτορική διατριβή της με θέμα «Η μυκηναϊκή εγκατάσταση στις Αρχάνες» εκπόνησε ως υπότροφος του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών. Πρόσφατα δημοσιεύτηκε από τον ΟΔΑΠ (Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ. 121) η μεταδιδακτορική της έρευνα στο ΕΚΠΑ, με θέμα «Μυκηναϊκή εγκατάσταση στο βορειοδυτικό άκρο της Καδμείας στη Θήβα».

Το 1992 προσελήφθη στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, κατόπιν γραπτού διαγωνισμού. Έκτοτε υπηρέτησε στην Θ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Βοιωτίας, στην Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και στο Τμήμα Εκθέσεων της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του ΥΠΠΟ. Από το 2005 υπηρετεί στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, της οποίας προΐσταται από το 2011.

Έχει διεξάγει πολλές ανασκαφές στην Θήβα και την ανατολική Αττική και έχει εκτελέσει ή συντονίσει έργα για την ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων και την διεξαγωγή ανασκαφών σε δημόσια έργα στο πλαίσιο συγχρηματοδοτούμενων ευρωπαϊκών προγραμμάτων.

Έχει επίσης, μετάσχει σε ερευνητικά προγράμματα, έχει δημοσιεύσει πάνω από 60 πρωτότυπες μελέτες σε επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων και τιμητικούς τόμους, έχει συνδιοργανώσει δύο διεθνή συνέδρια για την Αττική και δώσει ομιλίες για τις αρχαιότητες των Μεσογείων και της Λαυρεωτικής.

Διαβάστε επίσης:

Τα φορέματα μιας βασίλισσας – Πώς η Ελισάβετ Β΄ ασκούσε την ήπια δύναμη της μοναρχίας