Μπορεί σήμερα να ακούγεται απίστευτο, όμως στα πρώτα βήματα του ελληνικού κράτους, μια τουαλέτα ήταν αρκετή για να προκαλέσει δημόσιο σάλο. Πίσω στο 1833, όταν ο νεαρός Βαυαρός Όθωνας ανέλαβε τον θρόνο της Ελλάδας, οι αντιδράσεις δεν περιορίστηκαν μόνο στην καταγωγή του ή στο αυστηρό, σχεδόν ξενόφερτο ύφος της εξουσίας του. Ανάμεσα στις δεκάδες μικρές και μεγάλες αλλαγές που επιχείρησε να φέρει, μία φάνηκε να ξεπερνά κάθε όριο ανοχής για τον συντηρητικό πληθυσμό της εποχής: η εγκατάσταση αποχωρητηρίων μέσα στα βασιλικά ανάκτορα.

Στα μάτια των Ελλήνων της εποχής, η ιδέα πως ένας βασιλιάς —σύμβολο κύρους, καθαρότητας και εξουσίας— θα ικανοποιεί τις φυσικές του ανάγκες μέσα στον ίδιο χώρο όπου εκτελεί τα καθήκοντά του, ισοδυναμούσε σχεδόν με ιεροσυλία. Η έννοια της τουαλέτας εντός κατοικίας ήταν άγνωστη σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και σίγουρα απρόσδεκτη σε έναν χώρο τόσο «ιερό» όσο το παλάτι.

1

Η είδηση για τα σχέδια του Όθωνα διαδόθηκε με ταχύτητα στους δρόμους της Αθήνας. Και μαζί της, διαδόθηκε και η αγανάκτηση. Από στόμα σε στόμα, η πληροφορία διογκωνόταν: «Το παλάτι θα βρωμίσει», έλεγαν άλλοι, «πώς θα συνεχίσει να είναι τόπος εξουσίας και αξιοπρέπειας;». Οι διαμαρτυρίες πήραν τη μορφή οργανωμένων αντιδράσεων. Η κοινωνία, ήδη επιφυλακτική απέναντι στον ξένο μονάρχη, βρήκε στο ζήτημα αυτό την αφορμή να εκφράσει τις βαθύτερες ανασφάλειες και φόβους της απέναντι στην ταχύτητα της εκδυτικοποίησης.

Παρά τις αντιστάσεις, ένα και μοναδικό αποχωρητήριο τελικά τοποθετήθηκε διακριτικά στο παλάτι, σχεδόν κρυφά. Ήταν, όμως, μια “υποχώρηση” που έδειχνε πόσο δύσκολο ήταν να παντρευτούν οι ευρωπαϊκές συνήθειες με την ελληνική πραγματικότητα του 19ου αιώνα.

Ελάχιστες υποδομές

Η έλλειψη υποδομών δεν αφορούσε μόνο τα ανάκτορα. Ολόκληρη η πόλη της Αθήνας λειτουργούσε με ελάχιστες ή καθόλου δημόσιες εγκαταστάσεις υγιεινής. Χωρίς αποχευτευτικό σύστημα. Οι ανάγκες καλύπτονταν συχνά σε ανοιχτούς χώρους, σε χωράφια ή ακόμη και δίπλα σε σπίτια, κάτι που δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα δυσοσμίας και δημόσιας υγείας. Οι κάτοικοι προσπαθούσαν να προστατεύσουν τις ιδιοκτησίες τους με κάθε τρόπο — και κάπως έτσι γεννήθηκε ένα ιδιότυπο «σύστημα αποτροπής»: ζωγράφιζαν σταυρούς στις μάντρες και τις αυλόπορτες για να εμποδίσουν τους περαστικούς να χρησιμοποιούν τα σημεία ως υπαίθριες τουαλέτες.

Ο σταυρός, ως σύμβολο ιερό, αποτελούσε ένα κοινωνικό φρένο, μια ηθική υπενθύμιση. Κανείς δεν τολμούσε εύκολα να προσβάλει το θρησκευτικό σύμβολο — ούτε καν για κάτι τόσο “φυσικό”. Έτσι, μέσα από έναν συμβολισμό που μπλέκει πίστη, αξιοπρέπεια και καθαριότητα, οι κάτοικοι της πόλης επιχείρησαν να βάλουν όρια στη φτώχεια των υποδομών τους.

Η αλήθεια είναι πως ο Όθωνας δεν αδιαφορούσε για την κατάσταση. Παρά τις λαϊκές αντιδράσεις, έβαλε σταδιακά μπρος έργα υποδομής: υδροδοτήσεις, αποχετεύσεις και δρόμους. Όμως η σύγκρουση ανάμεσα στην «παλιά» Ελλάδα και τη νέα, ευρωπαϊκή εποχή δεν ήταν ποτέ απλή. Ακόμη και οι πιο λογικές και πρακτικές καινοτομίες —όπως η ύπαρξη τουαλέτας εντός του σπιτιού— προκαλούσαν φόβο, θυμό και συχνά χλευασμό.

Σήμερα, αυτή η ιστορία φαντάζει σουρεαλιστική. Κι όμως, αποτελεί χαρακτηριστικό στιγμιότυπο του πολιτισμικού χάσματος που κλήθηκε να γεφυρώσει ο Όθωνας. Ένα χάσμα που δεν αφορούσε μόνο τις μεγάλες πολιτικές αποφάσεις, αλλά και τις πιο καθημερινές — ακόμη και εκείνες που, κυριολεκτικά, περνούν απαρατήρητες… μέχρι να απειληθεί η «καθαρότητα» ενός παλατιού.

Το αποχετευτικό σύστημα

Όταν άρχισε να χτίζεται το ανάκτορο του Όθωνα στην Αθήνα, στις αρχές της δεκαετίας του 1830, η πόλη δεν διέθετε οργανωμένο αποχετευτικό σύστημα. Η απουσία υγειονομικών υποδομών και οι έντονες λαϊκές αντιδράσεις ανάγκασαν τους αρχιτέκτονες να περιοριστούν στην κατασκευή εξωτερικών αποχωρητηρίων, μακριά από το εσωτερικό του κτηρίου. Οι τουαλέτες, τότε, θεωρούνταν «ανάρμοστες» για έναν χώρο εξουσίας, όπως το παλάτι.

Όλα άρχισαν να αλλάζουν όταν ο Όθωνας και η Αμαλία εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο νέο ανάκτορο το 1843. Με τη μόνιμη βασιλική κατοίκηση ήρθαν και οι πρώτες λειτουργικές μετατροπές στο εσωτερικό του κτηρίου, προκειμένου να καλυφθούν στοιχειώδεις ανάγκες διαβίωσης. Η σταδιακή ανάπτυξη του αποχετευτικού δικτύου στην Αθήνα —που ξεκίνησε από τα μέσα του 19ου αιώνα— επέτρεψε τελικά την εγκατάσταση εσωτερικών τουαλετών, τόσο στο παλάτι όσο και στα πρώτα εύπορα σπίτια.

Η τοποθέτηση αποχωρητηρίων στο εσωτερικό σηματοδότησε την αρχή μιας νέας εποχής για την υγιεινή και τον πολιτισμό στην πρωτεύουσα ενός νεογέννητου κράτους.