• Think Tanks

    Τι μπορούμε να μάθουμε από την αρχαία Ελλάδα για τις δοκιμασίες της σύγχρονης ζωής


    Το «Κυνήγι της Ευτυχίας» είναι μια διάσημη φράση σε ένα διάσημο έγγραφο, τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών (1776). Αλλά λίγοι γνωρίζουν ότι ο συντάκτης της ήταν εμπνευσμένος από έναν αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο, τον Επίκουρο. Ο Thomas Jefferson θεωρούσε τον εαυτό του επικούρειο. Πιθανότατα βρήκε τη φράση στον John Locke, ο οποίος, όπως και ο Thomas Hobbes, ο David Hume και ο Adam Smith, είχαν επίσης επηρεαστεί από τον Επίκουρο.

    Σήμερα, οι μορφωμένοι αγγλόφωνοι αστοί μπορεί να σας αποκαλέσουν επικούρειο εάν παραπονεθείτε σε έναν σερβιτόρο ότι η σούπα σας έχει πολύ αλάτι και στωικό, αν δεν το κάνετε. Στο λαϊκό μυαλό, ένας επικούρειος τελειοποιεί την απόλαυση, καταναλώνοντας όμορφα, ενώ ένας στωικός ζει μια ζωή αρετής, εξευγενίζοντας για τα καλά την ευχαρίστηση. Αλλά αυτό δεν είναι δίκαιο για τον Επίκουρο, ο οποίος ήρθε πιο κοντά από όλους τους αρχαίους φιλοσόφους στην κατανόηση των προκλήσεων της σύγχρονης κοσμικής ζωής.

    Ο επικουρισμός ανταγωνίστηκε με τον στωικό τρόπο για την κυριαρχία στον ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό. Γεννημένος το 341 π.Χ., μόλις έξι χρόνια μετά το θάνατο του Πλάτωνα, ο Επίκουρος μεγάλωσε σε κατάλληλο χρονικό διάστημα για να επιτύχει επιρροή. Ήταν 18 ετών όταν ο Μέγας Αλέξανδρος πέθανε στο τέλος της κλασικής Ελλάδας – που προσδιορίστηκε από τη συλλογή από ανεξάρτητες πόλεις-κράτη – και την εμφάνιση της δυναστικής κυριαρχίας εξαπλωνόταν στην περσική αυτοκρατορία. Ο Ζήνων, ο οποίος ίδρυσε το Στωικισμό στην Κύπρο και αργότερα τον δίδαξε στην Αθήνα, έζησε κατά την ίδια περίοδο. Αργότερα, ο Ρωμαϊκός στωικός Σενέκας ταυτοχρόνως επέκρινε τον Επίκουρο και τον επικαλείτο ευνοϊκά.

    Σήμερα, αυτές οι δύο μεγάλες αντικρουόμενες φιλοσοφίες της αρχαιότητας έχουν υποβαθμιστεί σε στάσεις απέναντι στις ανέσεις και την ευχαρίστηση – θα στείλετε πίσω τη σούπα ή όχι; Αυτή η ίδια η παρεξήγηση μου δείχνει ότι οι ιδέες του Επίκουρου επικράτησαν, ξεκάθαρα, αν και υποβαθμισμένες, χωρίς την πλήρη λογική της φιλοσοφίας. Οι επικούρειοι ασχολήθηκαν με το πώς αισθάνονται οι άνθρωποι. Οι στωικοί επικεντρώθηκαν σε μια ιεραρχία αξίας. Εάν οι στωικοί είχαν κερδίσει, η λέξη «στωικός» θα σήμαινε τώρα ευγενής και ένας επικούρειος θα ήταν ασήμαντος.

    Οι επικούρειοι ναι μεν επικεντρώθηκαν στην αναζήτηση της ευχαρίστησης – αλλά έκαναν πολλά περισσότερα. Μιλούσαν εξίσου για τη μείωση του πόνου – και ακόμα περισσότερο για το να είσαι ορθολογιστής. Ενδιαφέρονταν για την έξυπνη διαβίωση, μια ιδέα που έχει εξελιχθεί στην εποχή μας για να σημαίνει συνειδητοποιημένη κατανάλωση. Αλλά εξισώνοντας τη γνώση του τι θα σας κάνει πιο ευτυχισμένους με το να γνωρίζετε το καλύτερο κρασί σημαίνει ότι ο Επίκουρος είναι παρεξηγημένος.

    Ο ορθολογισμός που συνέδεσε με τη δημοκρατία βασιζόταν στην επιστήμη. Τώρα γνωρίζουμε τον Επίκουρο κυρίως μέσω ενός ποιήματος, του De rerum natura, ή «Σχετικά με τη φύση των πραγμάτων», ένα έργο 7.400 στίχων από τον Ρωμαίο φιλόσοφο Λουκρήτιο, ο οποίος έζησε περίπου 250 χρόνια μετά τον Επίκουρο. Το ποίημα κυκλοφόρησε μόνο μεταξύ ενός μικρού αριθμού ανθρώπων με επιστολές, έως ότου ειπώθηκε ότι ανακαλύφθηκε τον 15ο αιώνα, όταν ήρθε σε ριζοσπαστική σύγκρουση με τον Χριστιανισμό.

    Οι αρχές του δείχνουν εκπληκτικά σύγχρονες, ακόμα και στη φυσική. Σε έξι βιβλία, ο Λουκρήτιος αναφέρει ότι όλα είναι κατασκευασμένα από αόρατα σωματίδια, ο χώρος και ο χρόνος είναι άπειροι, η φύση είναι ένα ατελείωτο πείραμα, η ανθρώπινη κοινωνία ξεκίνησε ως μάχη επιβίωσης, δεν υπάρχει μεταθανάτια ζωή, οι θρησκείες είναι σκληρές παραληρητικές ιδέες και το σύμπαν δεν έχει σαφή σκοπό. Ο κόσμος είναι υλικός – με μια μικρή δόση ελεύθερης βούλησης. Πώς πρέπει να ζούμε; Ορθολογικά, εγκαταλείποντας τις ψευδαισθήσεις. Οι ψεύτικες ιδέες μας κάνουν σε μεγάλο βαθμό δυσαρεστημένους. Αν ελαχιστοποιήσουμε τον πόνο που προκαλούν, μεγιστοποιούμε τη χαρά μας.

    Οι κοσμικοί σύγχρονοι είναι τόσο επικούρειοι που ίσως να μην ακούσουμε αυτήν τη βροντή. Δεν υπογράμμιζε την τελειομανία ή τις λεπτές διακρίσεις στην απόλαυση – στέλνοντας πίσω τη σούπα. Κατανοούσε αυτό που οι Βουδιστές αποκαλούν samsara, τον πόνο της ατελείωτης λαχτάρας. Οι απολαύσεις είναι δηλητηριώδεις όταν απαιτούμε να μην τελειώνουν. Έτσι, για παράδειγμα, είναι φυσικό να απολαμβάνετε το σεξ, αλλά το σεξ θα σας κάνει δυστυχισμένους εάν ελπίζετε να έχετε τον εραστή σας για πάντα.

    Ο Επίκουρος φαίνεται επίσης υπερβολικά σύγχρονος στη στάση του απέναντι στην τ εκνοποίηση. Τα παιδιά είναι πιθανό να φέρουν τουλάχιστον τόσο πόνο όσο και ευχαρίστηση, σημείωσε, οπότε ίσως να θέλετε να το παρακάμψετε. Τα σύγχρονα ζευγάρια που επιλέγουν να είναι «χωρίς παιδιά» εντάσσονται στο πλαίσιο της κυρίως επικούρειας κουλτούρας που έχουμε σήμερα. Έχει νόημα να λέτε στους ανθρώπους να κυνηγήσουν την ευτυχία τους και στη συνέχεια να περιμένετε από αυτούς να αναλάβουν δεκαετίες ευθύνης για άλλους ανθρώπους; Ίσως, αν ψάχνεις νόημα. Η ιδέα μας για το νόημα είναι κάτι σαν την αρετή που αγκάλιασαν οι στωικοί, που ισχυρίζονταν ότι θα σας φέρει ευτυχία.

    Τόσο οι στωικοί όσο και οι επικούρειοι κατάλαβαν ότι κάποια καλά πράγματα είναι καλύτερα από άλλα. Συνεπώς, αναγκαστικά πέφτουμε σε διλήμματα και στην ανάγκη να θυσιάσουμε ένα καλό για να προστατεύσουμε ή να κερδίσουμε ένα άλλο. Όταν κάνουμε αυτές τις επιλογές με σύνεση, θα είμαστε πιο ευτυχισμένοι. Αλλά οι στωικοί πιστεύουν ότι θα ενεργούμε σύμφωνα με ένα μεγάλο σχέδιο από έναν εξίσου μεγάλο σχεδιαστή, και οι επίκουροι δεν το πιστεύουν.

    Ως κοσμικοί σύγχρονοι, επιδιώκουμε τη βραχυπρόθεσμη ευτυχία και επιτυγχάνουμε βαθύτερη ευχαρίστηση όταν κάνουμε τα πράγματα σωστά. Επιδιώκουμε την εκτίμηση των άλλων. Όλα έχουν νόημα υπό το φως της επιστήμης, η οποία έχει τεκμηριώσει ότι η ευτυχία για τους περισσότερους από εμάς προκύπτει από κοινωνικούς δεσμούς – όχι από τον τέλειο τριανταφυλλόκηπο ή μία ντουλάπα με ρούχα υψηλής ραπτικής. Ο Επίκουρος όχι μόνο θα εκτιμούσε την επιστήμη, αλλά ήταν και μεγάλος οπαδός της φιλίας.

    Οι στωικοί και οι επικούρειοι αποκλίνουν ως προς την πολιτική. Ο Επίκουρος πίστευε ότι η πολιτική φέρνει μόνο απογοήτευση. Οι στωικοί πίστευαν ότι πρέπει να ασχολείσαι με την πολιτική όσο το δυνατόν πιο ενάρετα. Εδώ στις ΗΠΑ, όπου ζω, η μισή χώρα αποφεύγει να ψηφίζει σε μη προεδρικές χρονιές, κάτι που μοιάζει με επικούρειο.

    Ωστόσο, ο Επίκουρος ήταν δημοκράτης. Σε έναν κήπο στα περίχωρα της Αθήνας, ίδρυσε μία σχολή σκανδαλωδώς ανοιχτή σε γυναίκες και σκλάβους – μια πρακτική που οι σύγχρονοί του είδαν ως απόδειξη της διαφθοράς του. Όταν ο Jefferson υποστήριζε την παιδεία για τους Αμερικανούς σκλάβους, θα μπορούσε να έχει τον Επίκουρο κατά νου.

    Φαντάζομαι ότι ο Επίκουρος θα έβλεπε πολύ περισσότερη κατανάλωση απ’ όση είναι απαραίτητη στη δική μου αμερικανική ζωή και πολύ λίγη αυτοπειθαρχία. Πάνω απ ‘όλα, ήθελε να αναλάβουμε την ευθύνη για τις επιλογές μας. Εδώ είναι στην επιστολή του προς τον Μενοίκιο:

    «Γιατί δεν είναι το άφθονο ποτό και τα συνεχή πάρτι και η απόλαυση αγοριών και γυναικών ή η κατανάλωση ψαριών και άλλων λιχουδιών σε ένα πλουσιοπάροχο τραπέζι που παράγουν μία ζωή ευχαρίστησης, αλλά ένας νηφάλιος υπολογισμός που αναζητά τους λόγους για κάθε επιλογή και αποφυγή και απομακρύνει τις απόψεις που αποτελούν την πηγή της μεγαλύτερης αναταραχής για τις ψυχές των ανδρών».

    Βλέπεις την «επιδίωξη της ευτυχίας» ως ένα δύσκολο ερευνητικό πλάνο και κατηγορείς τον εαυτό σου όταν είσαι κακόκεφος; Είσαι επικούρειος. Έχουμε στο μυαλό μας τους στωικούς ως πιο σκληρούς, αλλά παρείχαν την άνεση της πίστης. Αποδεχτείτε τη μοίρα σας, έλεγαν. Ο Επίκουρος είπε: Είναι ένα χάλι. Να είσαι πιο έξυπνος από τους υπόλοιπους. Πόσο πιο σύγχρονο μπορεί να γίνει;

    Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο world economic forum.org, σε συνεργασία με το The Big Think, και συγγραφέας είναι η Temma Ehrenfeld



    ΣΧΟΛΙΑ