Πανδημία: Επιστημονική αβεβαιότητα, fake news και θεωρίες συνωμοσίας

Στους τρεις παράγοντες που κλόνισαν την εμπιστοσύνη του κοινού και προκάλεσαν δυσπιστία ως προς την εφαρμογή των «σκληρών» περιοριστικών μέτρων, κατά την πρώτη περίοδο της πανδημίας, αναφέρθηκε -μεταξύ άλλων- η αναπληρώτρια καθηγήτρια Επικοινωνίας και ΜΜΕ στη Δημόσια Υγεία, Έφη Σίμου, στο πλαίσιο του 21^ου forum για τα οικονομικά και τις πολιτικές υγείας.

Επιστημονική αβεβαιότητα, fake news και θεωρίες συνωμοσίας προκάλεσαν σύγχυση και αποπροσανατόλισαν το γενικό πληθυσμό από τον πραγματικό κίνδυνο, στρέφοντας την προσοχή του σε «κινδύνους» που αναδείχθηκαν μέσα από την παραπληροφόρηση.

Η εξέλιξη αυτή θα μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες ως προς τη συνεργασία των πολιτών στη διαχείριση της κατάστασης, εντούτοις, το ευτύχημα ήταν ότι επηρέασε μία μικρή μερίδα τους, η οποία υπολογίζεται στο περίπου  15-18%.

Παρόλα αυτά, και με το σενάριο για ένα δεύτερο κύμα της επιδημίας να είναι το επικρατέστερο, ο κίνδυνος εξακολουθεί να ελλοχεύει, καθιστώντας απαραίτητη την διαχείρισή του βάσει των βασικών επικοινωνιακών αρχών, στο παρόν και στο μέλλον.

Επιστημονική αβεβαιότητα

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας είδαμε πολλές φορές να ανατρέπονται τα δεδομένα, ως προς την εκτίμηση του κινδύνου και τη διαχείρισή του από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), την αποτελεσματικότητα και τις συστάσεις ορισμένων μέτρων, όπως η χρήση προστατευτικής μάσκας και γαντιών, τη μεταδοτικότητα, τα συμπτώματα κ.ά. Τα μηνύματα δεν ήταν ξεκάθαρα και αυτό δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη θεωριών συνωμοσίας, προκαλώντας δυσπιστία στο κοινό.

Στην προσπάθειά του να εξηγήσει το φαινόμενο των αντιφάσεων, ο εκπρόσωπος του υπουργείου Υγείας για το θέμα του κορονοϊού, καθηγητής Σωτήρης Τσιόδρας, μίλησε αρκετές φορές για την «επιστημονική αβεβαιότητα», κάτι το οποίο όπως φαίνεται τελικά δεν έγινε αντιληπτό από όλους.

Για πολύ κόσμο, κάθε διαδικασία ή πεποίθηση που αφορά στην επιστήμη σχετίζεται με την αυστηρότητα, την ακρίβεια και την αντικειμενικότητα.

Ωστόσο, οι επιστήμονες γνωρίζουν πολύ καλά ότι και η επιστήμη και οι επιστημονικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται πολλές φορές είναι αντιφατικές, εμπεριέχουν ένα μεγάλο ποσοστό αβεβαιότητας και αφήνουν ένα μεγάλο περιθώριο διαλόγου.

Η επιστημονική αβεβαιότητα επιβεβαιώθηκε με τον πιο περίτρανο τρόπο, στο πλαίσιο της  πανδημίας Covid. Με βάση τα στοιχεία από διάφορες χώρες οι ειδικοί προχώρησαν αρχικά σε κάποιες προβλέψεις, ωστόσο, στην πορεία φάνηκε ότι τα γεγονότα μπορεί να διαψεύσουν τις προβλέψεις ακόμη και αν αυτές προκύπτουν από τα καλύτερα μοντέλα.

«Η επιστημονική αβεβαιότητα ισχύει σε κάθε περίπτωση νέου υγειονομικού φαινομένου και οι κυβερνήσεις, τα κράτη και οι επιστήμονες καλούνται να την επικοινωνήσουν σε έναν πληθυσμό ο οποίος δεν έχει λάβει υπόψη του τον προηγούμενο περιορισμό: ότι η επιστήμη δεν είναι απόλυτη και ότι υπάρχουν πολλά σημεία που πρέπει να επιβεβαιωθούν», ανέφερε η κα Σίμου.

Όπως η ίδια σημείωσε, το γεγονός ότι ο επιστημονικός κόσμος έχει κατά καιρούς -και στην περίπτωση της πανδημίας- δοκιμαστεί από θέματα επιστημονικής δεοντολογίας, όπως μεθόδευση αποτελεσμάτων και πλαστά δεδομένα, έπληξε ακόμη περισσότερο την εμπιστοσύνη του κοινού, προσφέροντας παράλληλα πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη θεωριών συνωμοσίας.

Fake news

Τα ΜΜΕ διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην αντίληψη του φαινομένου από το γενικό πληθυσμό, καθώς ήταν το μέσο εκλαΐκευσης, ο πομπός που του μετέφερε τα μηνύματα της επιστήμης. Σε κάποιες περιπτώσεις με ψυχραιμία, σε άλλες κινδυνολογώντας και σπέρνοντας τον πανικό, διαμορφώνοντας ανάλογες αντιλήψεις και προκαλώντας ανάλογες αντιδράσεις.

Τα fake news, ή ελληνιστί οι ψευδείς ειδήσεις, αποπροσανατόλισαν αρκετές φορές το κοινό με επικίνδυνες προεκτάσεις για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης.

Κατά την περίοδο της πανδημίας γίναμε μάρτυρες πάρα πολλών επικίνδυνων μύθων και ψευδών ειδήσεων, που έγιναν viral στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης αναπαράγοντας την παραπληροφόρηση με ταχύτητα… μεγαλύτερη από αυτήν της αναπαραγωγής του ίδιου του ιού.

Ακούσαμε ότι ο κορονοϊός μεταδίδεται από το ταχυδρομείο, ότι προκαλείται από τη μπύρα Corona, ότι το σκόρδο, το αλκοόλ και η κοκαΐνη μπορούν να προλάβουν και να θεραπεύσουν τον ιό.

«Οι ψευδείς ειδήσεις δημοσιεύονται είτε με στόχο το οικονομικό όφελος, για παράδειγμα να αυξηθεί η αναγνωσιμότητα ενός σάιτ και έτσι να μπορεί να πάρει περισσότερες διαφημίσεις, είτε για να πλήξουν έναν επιχειρηματικό οργανισμό, είτε για να διαμορφώσουν τις πολιτικές εξελίξεις», τόνισε η κα Σίμου, αναδεικνύοντας τη σημαντικότητα της ενημέρωσης από έγκυρες πηγές.

Θεωρίες συνωμοσίας

Με πρωταγωνιστές το ίδρυμα του Bill Gates και το Ινστιτούτο Ιολογίας του Γουχάν, οι θεωρίες συνωμοσίας είχαν περίοπτη θέση στο πλάνο της πανδημίας. Στο πλαίσιο αυτό, ακούσαμε για την ανάπτυξη του κορονοϊού σε εργαστήρια με στόχο τον έλεγχο του πληθυσμού, ακούσαμε ότι οι τεχνολογίες 5G συμβάλλουν στη μετάδοση του ιού, ακόμα και ότι ο κορονοϊός στην πραγματικότητα δεν υπάρχει.

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένα παλαιό αλλά «εξελιγμένο» πλέον φαινόμενο, το οποίο παράγεται και συντηρείται από άτομα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

«Σύμφωνα με μελέτες, είναι άτομα που συνήθως δεν μπορούν να αποδώσουν στην δική τους ευθύνη τις οποιεσδήποτε αποτυχίες και είναι πιο βολικό να οικοδομήσουν μία θεωρία κατά την οποία την ευθύνη έχουν κάποιοι άλλοι.

“Βολεύονται” με παρόμοιες θεωρίες προκειμένου να δικαιολογήσουν την απροθυμία τους να πειθαρχήσουν σε κάποια μέτρα, δηλαδή είναι γι’ αυτούς ένα πολύ καλό άλλοθι.

Επίσης είναι άτομα που θεωρούν ότι έχουν έναν ιδιαίτερο δείκτη ευφυΐας, ώστε να πιστέψουν τα «παραμύθια» που πιστεύει ο μέσος όρος και τα οποία συνήθως τα διοχετεύει η κυρίαρχη τάξη.

Τέλος, μπορεί να είναι άτομα, τα οποία στο πλαίσιο της αβεβαιότητας μέσα στην οποία ζουν, αναζητούν εξηγήσεις», ανέφερε η καθηγήτρια.

Για όσους ασχολούνται με τα κοινωνικά δίκτυα, φράσεις  όπως «μέσω της πανδημίας θέλουν να μας αποπροσανατολίσουν», «προκάλεσαν την πανδημία για να μας φορέσουν τσιπάκια μέσω των εμβολίων» ή «για να κυριαρχήσει στον κόσμο η νέα τάξη πραγμάτων» έγιναν ιδιαίτερα οικείες κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης.

Ωστόσο, στις θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να πιστεύουν και άτομα που έχουν ελλιπή πληροφόρηση, άτομα κοινωνικά απομονωμένα, άτομα ευκολόπιστα που παρασύρονται από διαμορφωτές κοινής γνώμης, όπως οι influencers στα κοινωνικά δίκτυα, ακόμα και επιστήμονες.

“Η επιστημονική αβεβαιότητα και η έλλειψη δεδομένων, μας βάζει ορισμένες φορές σε μία διαδικασία να καλύψουμε τα κενά. Όταν δεν υπάρχουν δεδομένα, τα κενά τα καλύπτουμε με υποθέσεις. Και καθένας ενώνει τις τελείες, συμπληρώνει το παζλ, με το δικό του τρόπο σκέψης, ο οποίος όμως μπορεί να εμπεριέχει και προκαταλήψεις, στερεότυπα και μία σειρά από δομικά σφάλματα», σημείωσε η κα Σίμου, δίνοντας μια ερμηνεία για τις περιπτώσεις διχογνωμίας που παρατηρήθηκαν μεταξύ των επιστημόνων.

Σε κάποιες περιπτώσεις ωστόσο, οι θεωρίες συνωμοσίας αναπτύχθηκαν από τους ίδιους τους κρατικούς αξιωματούχους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ.

«Τα παραπάνω μπορούν αν επιφέρουν ισχυρά πλήγματα στη σχέση εμπιστοσύνης με τις επίσημες αρχές, τους επιστήμονες και την επιστήμη, δηλαδή με όλα εκείνα τα σημεία, τα οποία θα βοηθήσουν στη συναίνεση και τη συνεργασία του γενικού πληθυσμού στην αντιμετώπιση της πανδημίας», υπογράμμισε η καθηγήτρια.

Τι πρέπει να γίνει

Από τις 15/2 ο γ.γ. του ΠΟΥ είχε επισημάνει ότι δεν πολεμάμε τόσο την πανδημία όσο την επιδημία της πληροφόρησης και της παραπληροφόρησης (infodemic).  Δεν είναι τυχαίο ότι στις 16/3/2020 το Facebook, η Google, το Linkedin, η Microsoft, το Reddit και το Twitter, ανακοίνωσαν ότι αναπτύσσουν συστήματα, ώστε από κοινού να καταπολεμήσουν την παραπληροφόρηση που σχετίζεται με τον κορονοϊό.

Ο ΠΟΥ και άλλοι διεθνείς οργανισμοί πρόσθεσαν στις σελίδες τους ειδικά κομμάτια που αφορούν στην καταπολέμηση των μύθων και των θεωριών συνωμοσίας με δεδομένα, ώστε ο κόσμος να σταματήσει να πιστεύει σε αυτές.

Τέλος υπάρχει ένα σημαντικό εργαλείο το οποίο λέγεται επικοινωνιακή διαχείριση κρίσεων (Risk Communication).

«Σύμφωνα με της βασικές αρχές επικοινωνιακής διαχείρισης κινδύνου, η επικοινωνία πρέπει να γίνεται με διαφάνεια, τη σωστή στιγμή, χωρίς κενά.

Όπως καταδεικνύουν διεθνείς και εγχώριες μελέτες το 35-40% των πολιτών πιστεύει ότι ο κορονοϊός έχει κατασκευαστεί, και αυτό είναι ένα στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη στη διαχείριση της κρίσης στο μέλλον», υπογράμμισε η κα Σίμου.

Παράλληλα,  εξέφρασε την πεποίθηση ότι ενδεχομένως θα έπρεπε να συνεχιστεί η ενημέρωση από το υπουργείο Υγείας, ειδικά τώρα με την έλευση των τουριστών, έτσι ώστε το κοινό να ενημερώνεται από επίσημες πηγές, με επιστημονική βάση.